Buǵan deıin «memleketten ala bersem» deıtin jatyp isher jalqaýlardy jaǵymyz talǵansha synadyq, minedik. Tipti Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń ózi bul jaıly joldaýynda aıtyp, saýsaǵyn qozǵaltqysy kelmeıtinderdiń sanalaryn silkintýge kúsh salyp kórdi. Qoǵamdy masyldyqtan arylýǵa shaqyrdy. Osy másele tóńireginde «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi ekonomıst Baýyrjan Muratbekulymen suhbattasyp kórgendi jón kórdi.
– Al endi suraq. Sizdiń túsinigińizde áleýmettik masyldyq degenimiz ne?
– Meniń túsinigimde, masyldyq – qoǵamdy quldyraýǵa alyp baratyn indet. Qazirgi ýaqytta kóbine eńbekke jaramsyz, qart adamdarǵa, 18 jasqa tolmaǵan, múgedektigi bar, ózdiginen eńbek ete almaıtyn adamdarǵa qatysty aıtylyp júr..
Elimiz sońǵy ýaqyttarda áleýmettik memleketke aınalý baǵytynda qarqyndy jumys atqaryp keledi. Qala berdi karantındik sharalar kezeńinde de azamattarǵa áleýmettik jeńildikter jasaldy. Jalpy memleket azamattaryn jerde qaldyryp jatqany joq.
Jumys istemeıtin azamattardyń barlyǵyna derlik beriletin qarajattar bar. Biraq ta bul kópshilikke keri áserin tıgizýde. Naqtyraq aıtqanda, halyqtyń bilimge, eńbek etýge degen yntasynyń báseńdeýine ákelip soqtyrdy. Iaǵnı áleýmettik masyldyq etek ala bastady. Máselen, elimizde 19 mln halyq bar bolsa, sonyń jartysynan astamy eńbekke jaramdy. Biraq sonyń ózi bizge jetkiliksiz. Óıtkeni biz tolyqqandy qajettilikterimizdi óteı almaı otyrmyz.
Sondaı-aq bizde bilikti mamandardyń joǵary jalaqy izdep shetelge ketip qalý úrdisi tyıylar emes. Kún saıyn artpasa, kemigenin kórgen emespin. Onymen qosa geosaıası ahýaldyń ýshyǵýyna baılanysty Reseıden kelip jatqan mıgranttardyń ózi bizdegi onsyzda máz emes áleýmettik masyldyqtyń odar ári ýshyǵyp ketýine yqpal etip jatyr.
Halyqaralyq tájirıbede ótken ǵasyrdyń 1975 jyldary Ulybrıtanııada halyqtyń saıası reformalar men bılikke qarsy kelýin azaıtý maqsatynda «spending heng» degen arnaıy zań qabyldanǵan eken. Ol zań áleýmettik az qamtylǵan azamattarǵa qoldaý kórsetýge baǵyttalǵan bolatyn. Oǵan sáıkes, jumys isteıin azamattardyń jalaqysyna bir rettik aqshalaı kómek qosylyp otyrǵan. Iaǵnı bir jolǵy akııa sııaqty. Sáıkesinshe, áleýmettik jaǵdaıdy retteýi kerek bolǵan baǵdarlama keri jumys jasaı bastaǵan. Nátıjesinde, akııanyń ózi memlekettiń ekonomıkasyn quldyratýǵa sep bolǵan desedi. Oǵan ne sebep? Árıne, adamdardyń eńbep etip, kásip qylýdy toqtatýy. Olar burynǵy ádetinen jańylyp, jeńildikti masyldyqqa aınaldyryp alǵan. Budan halyqqa áleýmettik kómek jasamaý kerek eken degen oı túımeýimiz kerek. Tek qana áleýmettik qoldaý kórsetýdiń ózge tásilderin qarastyrǵanymyz durys. Adamdardyń jumys isteýge degen yntasyn óshiretin áreketterge barmaýymyz tıis. Osylaısha, olar adamdardyń jumysqa degen qyzyǵýshylyǵyn tómendetip aldy.
– Úkimet «beremin» dep bárin jaman úıretti dep oılaısyz ba? Búgingi qoǵam muqtajdyq pen masyldyqty aıyra almaı júr me?
– Bizdegi jaǵdaı da máz emes. Masyldyq kóńil-kúı beleń alyp tur deýge bolady. Bul sonaý Keńes odaǵy ydyraǵan sátten beri jalǵasyp kele jatqan proess. Óıtkeni biz odaq quramynda bolǵan sátte jalaqy alý júıesi bárine birdeı boldy. Jaqsy jumys jasasań da, jaman jumys jasasań da birdeı jalaqy tólenedi. Táýelsizdik alǵannan keıin naryqtyq qatynastarǵa kóshkenimizben el azamattary birneshe jylǵa deıin jańa júıege úırenise almaı keldi. Munyń ózi azamattardyń jumysqa degen erik-jigeriniń tómendeýine ákeldi.
– Masyldyq «jasaryp» bara jatqan joq pa? Oǵan ne sebep? Masyldyqpen kúresti kimderden jáne qalaı bastaǵanymyz jón?
– Masyldyqtyń jasaryp bara jatqandyǵy eshkimge jasyryn emes. Memleketten tegin kómek alý úshin tabysyn jasyryp, qolyndaǵy aktıvterin basqanyń atyna jazdyrý áreketteri oryn alyp jatqany shyndyq. Ondaı áreketter qaptap barady. Sol úshin masyldyqpen kúresti jumys isteıtin taptarǵa jeńildik qarastyrýdan bastaǵanymyz jón.
Mysaly, ózi jumys istep, onymen qoımaı 5-6 adamdy jumyspen qamtyp otyrǵan azamattar memleket tarapynan áleýmettik qorǵalýy kerek. Aıtalyq, qandaı da bir salyqtyq jeńildiktermen bolsyn.
Al ekinshi jaǵynan otandyq kásiporyndardyń damýyna jaǵdaı jasaýymyz kerek. Olardyń erkin jumys jasaýyna múmkindik berýimiz qajet. Sol úshin de memleket eń aldymen ishki suranysty qamtamasyz ete alýy tıis. Bylaısha aıtqanda ulttyq múddemizdi umytpaýymyz tıis. Ekonomıkalyq qundylyqtarymyzdy birinshi kezekke qoıǵanymyz durys. Sonda ǵana syrttan keletin básekelesterge qarsy tura alamyz. Osydan keıin ǵana «alma pis, aýzyma tús» deıtinderdiń qatary azaıýy múmkin.
Bolashaqta memleket qarjylandyratyn áleýmettik kómekterdi shynaıy muqtajdarǵa baǵyttaýymyz kerek. Tepse temir úzetin azamattardyń barlyǵyn jumysqa shoǵyrlandyratyn tetikter tabýymyz tıis. Iaǵnı azamattar memleketke paıdaly jumys istese ǵana jeńildiktege ıe bolatyndaı...
– Áńgimeleskenińizge rahmet!
