Şortanbai Qanaiūly – XIX ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı tarihynan eleulı oryn alatyn, özındık söz örnegı bar önerpaz. Tuǧan elınıŋ taǧdyryn boljap, halqynyŋ basyna tüsken auyrtpalyqtardy kökıregı qars airyla jyrlaǧan öz däuırınıŋ tamaşa jyrau-aqyny. Aqynnyŋ syrly tolǧaularynyŋ ışındegı eŋ aitulysy «Zar zaman» öleŋı qai zaman üşın de maŋyzdy sanalatyn tüiıtkıldı mäselelerge toly. Äsırese, öleŋnen bügıngı jastar tärbiesıne qatysty asa özektı oilardy köptep kezdestıremız.
«Zar zaman» öleŋındegı aqyn synaǧan sol zamandaǧy ūl men qyz boiyndaǧy jaǧymsyz qylyqtardyŋ bügıngı jastardan da oryn alyp jatqany ötırık emes. Mäselen, Şortanbai aqyn:
Būl asylyq asqan zamanda,
Ūl tuady atamenen egesıp,
Qyz tuady anamenen teŋdesıp,
Balasy ketıp tyiiudan
Masqaralar taimaidy
Jas syilasyp tūrudan, – dep, «zarly zamannyŋ» ūl-qyzynyŋ sypaiylyq, kışıpeiıldılık tärızdı adamdyq qasietterden alystap bara jatqandyǧyn aitady. Qazırgı zaman qyz-jıgıtterınıŋ de köpşılıgınıŋ atalmyş qylyqtardan aulaq emes ekendıgın olardyŋ ata-anaǧa, ülken kısıge degen qūrmetınıŋ azaiyp ketkendıgınen anyq baiqauǧa bolady. Basqasy bylai tūrsyn, öz ata-anasyn «sen» dep atap, olarmen qūddy bır qūrdastaryndai söilesedı. Menıŋ oiymşa, būlai jalǧasa berse, «atasy tūryp ūly, anasy tūryp qyzy söilegennen bez» deitın halqymyzdyŋ ūlttyq qūndylyqtarynan aiyrylyp qaluymyz ǧajap emes. Sonymen qatar, öleŋnıŋ:
Ūlyŋ kidı düriia,
Ūstaranyŋ jüzındei
Audarylǧan dünie
Qyzyŋ kidı biqasap,
Tergep kimei baiqastap
Keşkıtūrym bolǧanda
Qūlan menen būlandai
Üide tūrmas oiqastap.
Qyz-jıgıtte ädep joq, – degen joldarynan da sol däuır jastaryna tän sauyqşyldyq, oiynşy-külkışıldık tärızdı tatymsyz qylyqtardy köremız. Ärine, bügıngı zamanaui qyz-jıgıtterdıŋ de sauyqqūmarlyq, qydyrympazdyq, jeŋıltektıkke boi aldyryp, jaman ädetterge äues bolyp jürgenı bärımızge aian. Osyǧan qarap, aqynnyŋ aşyna jyrlaǧan ūl men qyz boiyndaǧy qasietterdıŋ qazırgı jastarda keŋ etek alǧany jaily oilana tüsemız.
Şortanbai Qanaiūlynyŋ «Zar zaman» öleŋınıŋ bügıngı jastar tärbiesıne qatysty özektılıgı asa zor ekenın baiqadyq. Būl tuyndy sol zamannyŋ aşy şyndyǧyn aityp qana qoimai, öskeleŋ ūrpaqty jamandyqtan saq bolyp, jaqsylyqqa jaq boluǧa, ızgılıktı qasietterdı boiǧa sıŋıruge şaqyrady. Sondyqtan da, aqyn şyǧarmasy älemnıŋ köptegen tılderıne audarylyp, jastar tärbiesıne kömekşı qūral retınde taratyluy tiıs.
Sabina İGILIK,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ
filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ studentı
