Shortanbaı Qanaıuly – XIX ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti tarıhynan eleýli oryn alatyn, ózindik sóz órnegi bar ónerpaz. Týǵan eliniń taǵdyryn boljap, halqynyń basyna túsken aýyrtpalyqtardy kókiregi qars aıryla jyrlaǵan óz dáýiriniń tamasha jyraý-aqyny. Aqynnyń syrly tolǵaýlarynyń ishindegi eń aıtýlysy «Zar zaman» óleńi qaı zaman úshin de mańyzdy sanalatyn túıitkildi máselelerge toly. Ásirese, óleńnen búgingi jastar tárbıesine qatysty asa ózekti oılardy kóptep kezdestiremiz.
«Zar zaman» óleńindegi aqyn synaǵan sol zamandaǵy ul men qyz boıyndaǵy jaǵymsyz qylyqtardyń búgingi jastardan da oryn alyp jatqany ótirik emes. Máselen, Shortanbaı aqyn:
Bul asylyq asqan zamanda,
Ul týady atamenen egesip,
Qyz týady anamenen teńdesip,
Balasy ketip tyııýdan
Masqaralar taımaıdy
Jas syılasyp turýdan, – dep, «zarly zamannyń» ul-qyzynyń sypaıylyq, kishipeıildilik tárizdi adamdyq qasıetterden alystap bara jatqandyǵyn aıtady. Qazirgi zaman qyz-jigitteriniń de kópshiliginiń atalmysh qylyqtardan aýlaq emes ekendigin olardyń ata-anaǵa, úlken kisige degen qurmetiniń azaıyp ketkendiginen anyq baıqaýǵa bolady. Basqasy bylaı tursyn, óz ata-anasyn «sen» dep atap, olarmen quddy bir qurdastaryndaı sóılesedi. Meniń oıymsha, bulaı jalǵasa berse, «atasy turyp uly, anasy turyp qyzy sóılegennen bez» deıtin halqymyzdyń ulttyq qundylyqtarynan aıyrylyp qalýymyz ǵajap emes. Sonymen qatar, óleńniń:
Ulyń kıdi dúrııa,
Ustaranyń júzindeı
Aýdarylǵan dúnıe
Qyzyń kıdi bıqasap,
Tergep kımeı baıqastap
Keshkiturym bolǵanda
Qulan menen bulandaı
Úıde turmas oıqastap.
Qyz-jigitte ádep joq, – degen joldarynan da sol dáýir jastaryna tán saýyqshyldyq, oıynshy-kúlkishildik tárizdi tatymsyz qylyqtardy kóremiz. Árıne, búgingi zamanaýı qyz-jigitterdiń de saýyqqumarlyq, qydyrympazdyq, jeńiltektikke boı aldyryp, jaman ádetterge áýes bolyp júrgeni bárimizge aıan. Osyǵan qarap, aqynnyń ashyna jyrlaǵan ul men qyz boıyndaǵy qasıetterdiń qazirgi jastarda keń etek alǵany jaıly oılana túsemiz.
Shortanbaı Qanaıulynyń «Zar zaman» óleńiniń búgingi jastar tárbıesine qatysty ózektiligi asa zor ekenin baıqadyq. Bul týyndy sol zamannyń ay shyndyǵyn aıtyp qana qoımaı, óskeleń urpaqty jamandyqtan saq bolyp, jaqsylyqqa jaq bolýǵa, izgilikti qasıetterdi boıǵa sińirýge shaqyrady. Sondyqtan da, aqyn shyǵarmasy álemniń kóptegen tilderine aýdarylyp, jastar tárbıesine kómekshi qural retinde taratylýy tıis.
Sabına IGILIK,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń
fılologııa jáne álem tilderi fakýltetiniń stýdenti
