1945 jylydyŋ 24 şıldesınde adamzat tarihyndaǧy eŋ qanqūily soǧysta jeŋıske jetken Keŋes elınıŋ astanasynyŋ ortalyq alaŋynda jeŋıs şeruı boldy. Alaŋda jaiau äskermen qatar auyr artileriia, tankter taǧy basqa da köptegen äskeri qūramalara qatar-qatar tızılıp ötıp jatty. Adamdardyŋ quanyşynda şek joq. Osy saltanat kezınde beibıtşılık ornaǧan alǧaşqy künder aspanynda nebır qyran-ūşqyştar özderınıŋ ūşaqtarymen aşyq aspan tösınde qalyqtasyn dep ırıkteldı. Osy memlekettık qarjyǧa jasalynǧan ūşaqtardyŋ arasynda bır ūşaq jeke adamnyŋ qarjysyna jasalynǧan edı. Qazaq ūşqyşy Qajytai Şalabaiūly basqarǧan osynau ūşaq dünie jüzınıŋ 28 elınde bolyp, 48 altyn, kümıs jäne qola medalderdı jeŋıp alǧan küş atasy atanǧan Qajymūqannyŋ jeke qarajatyna jasalynǧan bolatyn.
Jalpy Ūly Otan soǧysy jyldary qazaqtardyŋ erjürektılıgın aityp jetkızu batyrlar jyryn aitqandai bırneşe kün kerek, nemese odan da köp uaqyt kerek etetını sözsız. Sondyqtan aǧylşyn jazuşysy Aleksandr Verdtıŋ ekınşı düniejüzılık soǧysy turaly jazǧan kıtabyndaǧy «Ūly Otan soǧysyndaǧy eŋ myqty soldattar – qazaqtar» degen pıkırımen şektelu jön şyǧar.
Qazaq halqynyŋ perzentterınıŋ Otanyn şeksız süiuı basqa ūlt ökılderıne ülgı bolarlyq! Qazaqtyŋ baluan ūly ūşaqty jasatuǧa qarajatty qaidan aldy? Jä, äŋgımenı ärıden bastaiyq.
Bolaşaq baluan jas kezınde auyldaǧy Ǧabbas esımdı baidyŋ malşysy bolady. Eseie kele Aqmola (qazırgı Astana) qalasyndaǧy saudagerdıŋ qolynda jūmys ısteidı. Bır künı älgı saudager jas jıgıttı Esıl özenınıŋ aǧy jaǧyna baryp qasaphanadan qoidyŋ etın äkeludı tapsyrady. Aiaq asty körınbeitın tütegen boranda 20 qoidyŋ etın şanaǧa tiep qaitady. Jolda omby qardan jüre almaǧan attar şanany jyljyta almaǧan soŋ Mūqan attardy bosatyp, jarty tonna tielgen şanany özı süiretıp keledı.
Endı bırde Qyzyljar qalasyna taiau jerdegı Taiynşa järmeŋkesınde Mūqan taǧy da közge tüsedı. Järmeŋkege bır kısı qūryq timegen asau jylqylardy äkelıptı. Köp jylqynyŋ ışındegı qūla qasqany eşkım ūstai almapty. Sonda Mūqan: «At berıŋder, qazır ūstap bereiın» – dep ūsynǧan qūryqqa qarnamai asaudy quyp jetıp, qūiryǧynan şap berıp ūstap alyp, şalqaia tartyp qoia beredı. At omaqasa qūlaidy. Sol kezde Mūqan attyŋ üstıne qarǧyp mınedı de, bır qolymen asau attyŋ qūlaǧyn, ekınşı qolymen jalynan ūstap qimyldatpai tūrypty. Būndai alyp küş iesın körmegen saudager menıŋ jylqyşym bol dep jata jabysypty. Käusar aualy keŋ dalany saǧynǧan jas jıgıt qalada jük tasyǧanşa qazaǧymnyŋ köŋılındei keŋ dala tösınde jylqy baqqanym dūrys dep şeşedı de kelısımın beredı.
Qys ötıp dünienı nebır türlı-tüstı gülge bölep köktem, onan soŋ dalany kılemdei jainatyp jaz kelgen tatar halqynyŋ «Saban toiynda» barǧan Mūqan jinalǧan jūrt ortasynda maldasyn qūryp otyrǧan eŋgezerdei bıreudı köredı. Sūrastyra kelse beldesuge şyǧatyn adamdy kütıp otyr eken. Sonda küreske şyqqysy kelıp tūrǧan Mūqanǧa qojaiynynyŋ: «Osymen sen küres, jyǧasyŋ, jyǧylsaŋ jer köteredı» degen qoldauymen ortaǧa şyǧady. Alǧaşynda tatar paluany qazaqtyŋ qara tory jıgıtın özıne qarai tartyp äketuge tyrysady. Bıraq Mūqan onyŋ būl qulyǧyna ilıkpeidı. Olai döŋgeletıp, būlai döŋgeletıp bolmaǧan soŋ, jata tastauǧa äreket jasaidy. Däl osyndai oŋtaily sättı kütken Mūqan zor denelı paluandy ışten şalyp jerge alyp ūrady. Būndai bolady dep oilamaǧan köpşılık esı kete şulap jeŋımpaz Mūqanǧa qoşemet körsetedı. Jas qazaq jıgıtınıŋ küşıne süisıngen tatar paluany Mūqanǧa kürespen şyndap ainalysu kerek ekenın, özınıŋ kömektesuge daiar ekenın aitady. Aqyrynda jaŋa dosynyŋ kömegımen Mūqan Mūŋaitpasūly Sankt-Peteburgtaǧy fransuz küresınıŋ kursyna kelıp tüsedı. Sol kezden bastap älemnıŋ köptegen elderınıŋ balaundaryn jeŋıp būdan bylai jai ǧana Mūqan emes Qajymūqan atanǧan boiy 1 metr 86 elı, salmaǧy 180 kilogramm qazaq alybynyŋ sporttaǧy joly bastalady.
1904-1905 jyldary Harbin qalasynda bolǧan djiu-djitsu küresınde Japoniianyŋ chempiony Sarakikidı jeŋedı. 1906 jyly Almaniia astanasy Berlinde Europa chempiony, nemıs baluany Ton Kennedidı jyǧyp, Europada bırınşe oryndy alady. 1910 jyly sol berlin qalasynda dünie jüzınıŋ chempiony Gans Kaudy jyǧyp, taǧy da dünie jüzı chempiony atanady. 1913-1916 jyldary Parij qalasynda dünie jüzınıŋ chempiony Strumenttı jeŋgen.
Qajymūqan Mūŋaitpasūly köptegen aty elge tanymal öner saŋlaqtarymen, äsırese Mäşhür-Jüsıp Köpeiūly, İmanjüsıp, Baluan şolaq, Märiiam Jagorqyzy, Maira Uäliqyzy jäne basqa da qazaqtyŋ jaqsy-jaisaŋdarymen dos-syilas boldy. Küres önerımen qatar jaqsy äŋgımeşı, qazaq änderın äuezdı etıp şyrqai alatyn, özı turaly:
Köterdım Qazaqstan därejesın,
Üstımnen avtomobil jürse-daǧy,
Sonda da qaiyspaǧan qara tösım... –
dep öleŋ şyǧarǧan körnektı tūlǧa.
1927 jyly Orynbor qalasynda ötkızılgen ırı chempionatta zor tabysqa jetkenı üşın Qazaq Avtonomiialyq Sovettık Sosialistık Respublikasy Ortalyq komitetınıŋ şeşımımen Qajymūqanǧa «Qazaq dalasynyŋ batyry» degen qūrmettı ataǧy berıldı. Al 1945 jyly baluan «Qūrmet belgısı» ordenımen marapattaldy.
Qajymūqan atamyz naǧyz küş iesı bolatyn. Qaida jürse de beldesuge «Ua, qazaǧym!» dep dauystap şyǧatyn baluan elınıŋ mereiın ärdaiym üstem ete bılgen tūlǧa. Ol tek qana küres arenasyna şyǧyp basqa elderdıŋ baluandarymen küresıp qana qoimai jeke de öner körsetıp qanşama jūrtty täntı ete bıldı. Küidırılgen 4 kırpıştı töbesıne qoiyp, 15 kilogrammdyq balǧamen ūryp syndyrtu, şalqasynan jatyp keudesıne auyrlyǧy 2-3 sentner kesek tasty qoidyryp, 20 kilogramdyq balǧamen ūrǧyzyp tas byt-şyt synǧanşa jata beretın. Qalyŋdyǧy 2 elı temırdı bılegıne bılezık etıp orau, juandyǧy taiaqtai temırdı belıne belbeu etıp bailau baluanǧa op-oŋai bolatyn. 25 adam otyrǧan arbany tısımen süirep, eken atan tüienı ortaǧa äkelıp, bailanǧan qaiysty qolyna aiqastyra orap alyp tüielerdı ekı jaqqa aidatady. Bıraq ekı tüie de Qajymūqandy ornynan jyljyta almaidy. Qalyŋ taqtaidy keudesıne qoiyp üstınen maşina ötkızedı.
Qajymūqan Mūŋaitpasūly qazaq ädet-ǧūrpyn, mädenietın syilaǧan jan edı. Qazaqtyŋ igı jaqsylaryna bas iıp ötken azamat. Bırde bauyrlas qyrǧyz jerınde önerın körsetıp ekı jüz qoi alady. Sony aldyna salyp kele jatyp jalǧyz ösken sary aǧaşty köredı. Qasyndaǧy bır kısıden būl ne qylǧan aǧaş dep sūrasa jūrttyŋ aituy boiynşa ol jerde Kenesary han jerlengen eken. Baluan ertesıne hannyŋ jaqan jerıne bır qoidy qūrbandyqqa şalyp qūran baǧyştaidy. Sodan soŋ auyldyŋ aqsaqalyna Kenesary hannyŋ basyna kümbez ornatyŋyz dep tapqan malynyŋ bärın qaldyryp ketedı.
Osyndai aqyl-oi, parasat pen küş iesınıŋ ata-babalary qandai bolǧan, ūrpaqtary kım degen sūraqtardyŋ tuuy zaŋdy.
Qajymūqannyŋ ata-babalary batyr bolǧan. Babalarynyŋ kım ekenın özınıŋ öleŋınde bylai dep aitqan:
Sūrasaŋ arǧy atam ūzyn qypşaq,
Täŋırım berıp edı ölşeusız baq.
Şyn babam qara qypşaq Qobylandy,
Teŋ keler ondai erge qandai qazaq?
Arǧy atasy Toqtarbai, odan Qobylandy batyr, qazaqtyŋ bärıne erlıkterı men belgılı «Qobylandy batyr» jyrynyŋ bas keiıpkerı ekenı belgılı, odan Terlıkbai, odan Oibas, odan Ūzyn, odan Altybas, odan Qarys, onyŋ ūly Jolaman, Jolamannan Sonai, odan Sädı. Törtınşı atasy Sädı Abylai hannyŋ tūsynda ülken batyr, şeber naizager bolǧan. Onyŋ ūrpaǧy Ernaq, şyn aty – Erjan. Qajymūqannyŋ aituy boiynşa 1795 jyly tuyp, 1847 jyly qaitys bolǧan.
Ernaqtyŋ ekı ūly bolǧan, bırı Mūŋaitpas, ekınşısı Täşım.
Batyrlyq pen baluandyq toǧyz atasynan kele jatqan äkesı Mūŋaitpas ta otynǧa barǧanda qolyna balta ūstap körmegen, ülken-ülken aǧaştardy tübırımen qoparyp äkeletın küştı adam bolǧan eken. Auyl arasyndaǧy toi-tomalaqtarda küreske tüsıp qarsylastaryn şydatpaǧan. Özınıŋ jauyryny jer iıskep körmeptı. Sol sebeptı jūrt ony Juanaiaq dep atap ketıptı. Būndai atynyŋ şyǧuyna aiaqtarynyŋ juandyǧy sebep bolsa kerek. Aiaq kiım şaq kelmegendıkten, qystyŋ suyq künderı kiızden ülken etık tıgıp kiedı eken. Mūŋaitpasty keibıreuler Maŋqas dep te ataidy eken. Belgılı ǧalym baluannyŋ öz auzynan jazyp aldym degen äŋgımesınde Mūŋaitpastyŋ naǧaşysy Beiseu ataqty batyr bolǧan. Sol Beiseudıŋ qyzy Aisary dep jazady. Aisary küi atasy Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ anasy Alqa ıspettı, jas kezınde qaruly bolyp, baluan küreske tüsken kezderı bolǧan. Endı bır derek közderı baluannyŋ anasy Aisaryny batyr Ülektıŋ qyzy deidı.
Soǧys jyldary Qajymūqan ūşaq jasatuǧa aqşa jinau üşın el-eldı aralap öner körsetkende, qasynda än-küimen eldıŋ köŋılın köterıp jüretın bır top jastar bolǧan. Sol jastardyŋ bırı, qazır Şymkent qalasynda tūrǧan 87 jastaǧy keiuana apamyz Gülziia Batyrşaqyzynyŋ aituy boiynşa Qajymūqannyŋ bır ınısı ülken küş iesı bolǧan. Bırde üstınen traktordy ötkızıp jatqan kezde traktordyŋ şynjyr tabany aǧaştan taiyp qabyrǧasyn opyryp jıberıp köz jūmypty.
Qajymūqan baluan tört ret tösek jaŋǧyrtqan. Bırınşı üilengen jūbaiy Nadejda Nikolaevna Chepovskaia, nekesı qiylǧannan keiın atyn Bätima dep özgertken. Odan Haliolla atty jalǧyz ūl körgen. Haliollaǧa 16 jasqa tolar-tolmas kezınde Şäpen atty qyzdy alyp beredı. Haliolladan – Şäbden, Älke, Fariza, Räziia, Janaidar, Eltai, Qūlymbet taraidy. Sol uaqytta Qazaqstan basşylary Eltai Ernazarov, Ūzaqbai Qūlymbetov degen kısıler bolǧan. Nemerelerınıŋ atyn solardai bolsyn dep azan şaqyryp Qajymūqannyŋ özı qoiǧan eken. Bätima apai ekeuı azamat soǧysy men aşarşylyq jyldarynan keiın balalar üiınıŋ bırınen bır balany alyp atyn Abdolla dep qoiyp, tärbielep ösıredı. Abdolla ösken soŋ Sıbırdıŋ joǧarǧy milisiia mektebıne oquǧa tüsedı.
Alǧaşqy ūly Haliollanyŋ Şäbdenınen segız perzent taraidy da, ekınşı balasy Janaidar on balanyŋ äkesı. Üşınşı balasy Älkeden bala bolǧan-bolmaǧany belgısız. Törtınşı balasy Qūlymbet jetı balanyŋ äkesı. Besınşı perzentı Fariza men, altynşy qyzy Rozadan qanşa bala taraǧany belgısız.
Baluannyŋ ekınşı ret üilengenıne, özıne tartqan ūldar düniege keler dep qarsy bolmaǧan Bätima apa, özınıŋ nemeresı Räziia Haliollaqyzy men küieu balasy Hasen Särsenovtyŋ qolynda tūrdy.
Qajymūqannyŋ 1925 jyly alǧan ekınşı jūbaiy Tynybaiqyzy Yrysty. Qyzdary – Sofiia, Räşida, Äziia. Ūldarynyŋ esımderı – Tūrlybek, Aqtybek. 1928 jyly tuǧan Äziiasy belşeŋ, törtbaq denelı bolypty. Äziia bala kezınde bazardaǧy alaŋǧa şyǧyp:
Jetıge mıne keldı menıŋ jasym,
Köterem ekı pūttyq kırdıŋ tasyn, –
dep öleŋdetıp, kırtasty kötere beredı eken.
27 jyl Omby qalasynda tūrǧan Qajymūqan 30-şy jyldardaǧy aşarşylyq kezınde auyl arasynda «Patşanyŋ özınen syilyq alǧan. Hamid sūltannyŋ da syiy bar, barlyǧy 48, patşadan syi alǧan» degen siiaqty ösek sözder tarai bastaǧan soŋ, Qajekeŋ altyn medaldaryn erıtıp, azyq satyp alady.
Kezınde «Üş jüz» partiiasynyŋ müşesı bolǧany üşın NKVD tarapynan jauapqa tartylyp bırneşe ai türmege qamalady.
Aşarşylyq jaldary auyl arasynda «Patşanyŋ özınen syilyq alǧan. Hamid sūltannyŋ da syiy bar, barlyǧy 48, patşadan syi alǧan» degen siiaqty ösek sözder tarai bastaǧan soŋ, Qajekeŋ altyn medaldaryn erıtıp, azyq satyp alady.
Abaqtydan şyqqan soŋ Özbekstanda bıraz jyl tūraqtaǧan baluan nemere ınısınıŋ qaitys bolǧanyn estıp Oŋtüstık Qazaqstanǧa kelıp tūraqtap qalady.
Qajymūqan üşınşı ret üilenu sebebı qazaqtyŋ ämeŋgerlık dästürımen bailanysty. Inısı Eskermes qaitys bolǧan soŋ kelını Mınäiım Jūmaǧūlqyzyna üilenıp on segız jyldai tatu-tättı tūrǧan. Būl nekeden Aidarhan düniege keledı. Aidarhan äkesınen aumaityn, jasyna qaraǧanda ırı, süiektı bolǧan. Qajymūqan osy ūlyn qaida barsa da janynan tastamai ertıp jüretın, soǧan qaraǧanda bır ümıt kütken boluy kerek. Bıraq Aidarhan eseie kele auyryp küres turaly oilamaityn boldy. Aidarhannyŋ bäibışesı Tätennen körgen perzentterı: Säule, Ysaly, Nūrlan, Perizat, Läzzat, Arman.
Qajymūqan 76 jasynda törtınşı ret üilengen. Bibıjan ekeuınıŋ ūly Janäbılden Baqytjan, Erkebūlan, Janar, Aijan taraidy. Baqytjan Qajymūqanov änşı, kompozitor, halyqaralyq «Aziia dauysy» än festivalınıŋ jüldegerı. Baqytjannyŋ Bitai atty perzentı bar.
Qajymūqan baluannyŋ bır jienı, Aidarhannyŋ qyzy Jaqsygüldıŋ Baqyt atty qyzy men Şattyq atty ūly bar. Şattyq Eleusınovke naǧaşy babasynyŋ qūty qonyp karate küresınıŋ şeberı. Qazaqstannyŋ chempiondyq ataǧyn Şattyq 12 jasynda jeŋıp aldy. 1995 jyldan elımızdıŋ qūrama komandasynyŋ müşesı boldy. Türkiianyŋ «Bosfor kubogı» atty jarysta 70 kilogramdyq salmaqtaǧylar arasynda qola medaldı ielendı. M.Äuezov atyndaǧy universitettı bıtırgen soŋ jattyqtyruşylyqty käsıp etıp jas ūrpaqty tärbieleuge atsalysuda.
Qajymūqannyŋ zirtyna kümbez ornatuǧa ǧūlama ǧalym, jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ ıstegen ısı aitarlyqtai. Zirattyŋ qarausyz qalǧanyn körgen jazuşy būl mäselenı Qazaqstannyŋ ökımetınıŋ aldyna egjei-tegjeilı baiandap hat jazyp, baratyn jerge baryp jürıp şeşım qabyldattyrady. Qazırgı tūrǧan eŋselı mazar ūly jazuşynyŋ sol bır janaşyrlyǧynyŋ körınısı.
Qazır Ordabasy audanynyŋ ortalyǧynda Temırlan eldı mekenınde ataqty baluannyŋ mūrajaiy bar.
Qazaq halqynyŋ perzentterınıŋ Otanyn şeksız süiuı basqa ūlt ökılderıne ülgı bolarlyq! Qazaqtyŋ baluan ūly ūşaqty jasatuǧa qarajatty qaidan aldy? Jä, äŋgımenı ärıden bastaiyq.
Bolaşaq baluan jas kezınde auyldaǧy Ǧabbas esımdı baidyŋ malşysy bolady. Eseie kele Aqmola (qazırgı Astana) qalasyndaǧy saudagerdıŋ qolynda jūmys ısteidı. Bır künı älgı saudager jas jıgıttı Esıl özenınıŋ aǧy jaǧyna baryp qasaphanadan qoidyŋ etın äkeludı tapsyrady. Aiaq asty körınbeitın tütegen boranda 20 qoidyŋ etın şanaǧa tiep qaitady. Jolda omby qardan jüre almaǧan attar şanany jyljyta almaǧan soŋ Mūqan attardy bosatyp, jarty tonna tielgen şanany özı süiretıp keledı.
Endı bırde Qyzyljar qalasyna taiau jerdegı Taiynşa järmeŋkesınde Mūqan taǧy da közge tüsedı. Järmeŋkege bır kısı qūryq timegen asau jylqylardy äkelıptı. Köp jylqynyŋ ışındegı qūla qasqany eşkım ūstai almapty. Sonda Mūqan: «At berıŋder, qazır ūstap bereiın» – dep ūsynǧan qūryqqa qarnamai asaudy quyp jetıp, qūiryǧynan şap berıp ūstap alyp, şalqaia tartyp qoia beredı. At omaqasa qūlaidy. Sol kezde Mūqan attyŋ üstıne qarǧyp mınedı de, bır qolymen asau attyŋ qūlaǧyn, ekınşı qolymen jalynan ūstap qimyldatpai tūrypty. Būndai alyp küş iesın körmegen saudager menıŋ jylqyşym bol dep jata jabysypty. Käusar aualy keŋ dalany saǧynǧan jas jıgıt qalada jük tasyǧanşa qazaǧymnyŋ köŋılındei keŋ dala tösınde jylqy baqqanym dūrys dep şeşedı de kelısımın beredı.
Qys ötıp dünienı nebır türlı-tüstı gülge bölep köktem, onan soŋ dalany kılemdei jainatyp jaz kelgen tatar halqynyŋ «Saban toiynda» barǧan Mūqan jinalǧan jūrt ortasynda maldasyn qūryp otyrǧan eŋgezerdei bıreudı köredı. Sūrastyra kelse beldesuge şyǧatyn adamdy kütıp otyr eken. Sonda küreske şyqqysy kelıp tūrǧan Mūqanǧa qojaiynynyŋ: «Osymen sen küres, jyǧasyŋ, jyǧylsaŋ jer köteredı» degen qoldauymen ortaǧa şyǧady. Alǧaşynda tatar paluany qazaqtyŋ qara tory jıgıtın özıne qarai tartyp äketuge tyrysady. Bıraq Mūqan onyŋ būl qulyǧyna ilıkpeidı. Olai döŋgeletıp, būlai döŋgeletıp bolmaǧan soŋ, jata tastauǧa äreket jasaidy. Däl osyndai oŋtaily sättı kütken Mūqan zor denelı paluandy ışten şalyp jerge alyp ūrady. Būndai bolady dep oilamaǧan köpşılık esı kete şulap jeŋımpaz Mūqanǧa qoşemet körsetedı. Jas qazaq jıgıtınıŋ küşıne süisıngen tatar paluany Mūqanǧa kürespen şyndap ainalysu kerek ekenın, özınıŋ kömektesuge daiar ekenın aitady. Aqyrynda jaŋa dosynyŋ kömegımen Mūqan Mūŋaitpasūly Sankt-Peteburgtaǧy fransuz küresınıŋ kursyna kelıp tüsedı. Sol kezden bastap älemnıŋ köptegen elderınıŋ balaundaryn jeŋıp būdan bylai jai ǧana Mūqan emes Qajymūqan atanǧan boiy 1 metr 86 elı, salmaǧy 180 kilogramm qazaq alybynyŋ sporttaǧy joly bastalady.
1904-1905 jyldary Harbin qalasynda bolǧan djiu-djitsu küresınde Japoniianyŋ chempiony Sarakikidı jeŋedı. 1906 jyly Almaniia astanasy Berlinde Europa chempiony, nemıs baluany Ton Kennedidı jyǧyp, Europada bırınşe oryndy alady. 1910 jyly sol berlin qalasynda dünie jüzınıŋ chempiony Gans Kaudy jyǧyp, taǧy da dünie jüzı chempiony atanady. 1913-1916 jyldary Parij qalasynda dünie jüzınıŋ chempiony Strumenttı jeŋgen.
Qajymūqan Mūŋaitpasūly köptegen aty elge tanymal öner saŋlaqtarymen, äsırese Mäşhür-Jüsıp Köpeiūly, İmanjüsıp, Baluan şolaq, Märiiam Jagorqyzy, Maira Uäliqyzy jäne basqa da qazaqtyŋ jaqsy-jaisaŋdarymen dos-syilas boldy. Küres önerımen qatar jaqsy äŋgımeşı, qazaq änderın äuezdı etıp şyrqai alatyn, özı turaly:
Köterdım Qazaqstan därejesın,
Üstımnen avtomobil jürse-daǧy,
Sonda da qaiyspaǧan qara tösım... –
dep öleŋ şyǧarǧan körnektı tūlǧa.
1927 jyly Orynbor qalasynda ötkızılgen ırı chempionatta zor tabysqa jetkenı üşın Qazaq Avtonomiialyq Sovettık Sosialistık Respublikasy Ortalyq komitetınıŋ şeşımımen Qajymūqanǧa «Qazaq dalasynyŋ batyry» degen qūrmettı ataǧy berıldı. Al 1945 jyly baluan «Qūrmet belgısı» ordenımen marapattaldy.
Qajymūqan atamyz naǧyz küş iesı bolatyn. Qaida jürse de beldesuge «Ua, qazaǧym!» dep dauystap şyǧatyn baluan elınıŋ mereiın ärdaiym üstem ete bılgen tūlǧa. Ol tek qana küres arenasyna şyǧyp basqa elderdıŋ baluandarymen küresıp qana qoimai jeke de öner körsetıp qanşama jūrtty täntı ete bıldı. Küidırılgen 4 kırpıştı töbesıne qoiyp, 15 kilogrammdyq balǧamen ūryp syndyrtu, şalqasynan jatyp keudesıne auyrlyǧy 2-3 sentner kesek tasty qoidyryp, 20 kilogramdyq balǧamen ūrǧyzyp tas byt-şyt synǧanşa jata beretın. Qalyŋdyǧy 2 elı temırdı bılegıne bılezık etıp orau, juandyǧy taiaqtai temırdı belıne belbeu etıp bailau baluanǧa op-oŋai bolatyn. 25 adam otyrǧan arbany tısımen süirep, eken atan tüienı ortaǧa äkelıp, bailanǧan qaiysty qolyna aiqastyra orap alyp tüielerdı ekı jaqqa aidatady. Bıraq ekı tüie de Qajymūqandy ornynan jyljyta almaidy. Qalyŋ taqtaidy keudesıne qoiyp üstınen maşina ötkızedı.
Qajymūqan Mūŋaitpasūly qazaq ädet-ǧūrpyn, mädenietın syilaǧan jan edı. Qazaqtyŋ igı jaqsylaryna bas iıp ötken azamat. Bırde bauyrlas qyrǧyz jerınde önerın körsetıp ekı jüz qoi alady. Sony aldyna salyp kele jatyp jalǧyz ösken sary aǧaşty köredı. Qasyndaǧy bır kısıden būl ne qylǧan aǧaş dep sūrasa jūrttyŋ aituy boiynşa ol jerde Kenesary han jerlengen eken. Baluan ertesıne hannyŋ jaqan jerıne bır qoidy qūrbandyqqa şalyp qūran baǧyştaidy. Sodan soŋ auyldyŋ aqsaqalyna Kenesary hannyŋ basyna kümbez ornatyŋyz dep tapqan malynyŋ bärın qaldyryp ketedı.
Osyndai aqyl-oi, parasat pen küş iesınıŋ ata-babalary qandai bolǧan, ūrpaqtary kım degen sūraqtardyŋ tuuy zaŋdy.
Qajymūqannyŋ ata-babalary batyr bolǧan. Babalarynyŋ kım ekenın özınıŋ öleŋınde bylai dep aitqan:
Sūrasaŋ arǧy atam ūzyn qypşaq,
Täŋırım berıp edı ölşeusız baq.
Şyn babam qara qypşaq Qobylandy,
Teŋ keler ondai erge qandai qazaq?
Arǧy atasy Toqtarbai, odan Qobylandy batyr, qazaqtyŋ bärıne erlıkterı men belgılı «Qobylandy batyr» jyrynyŋ bas keiıpkerı ekenı belgılı, odan Terlıkbai, odan Oibas, odan Ūzyn, odan Altybas, odan Qarys, onyŋ ūly Jolaman, Jolamannan Sonai, odan Sädı. Törtınşı atasy Sädı Abylai hannyŋ tūsynda ülken batyr, şeber naizager bolǧan. Onyŋ ūrpaǧy Ernaq, şyn aty – Erjan. Qajymūqannyŋ aituy boiynşa 1795 jyly tuyp, 1847 jyly qaitys bolǧan.
Ernaqtyŋ ekı ūly bolǧan, bırı Mūŋaitpas, ekınşısı Täşım.
Batyrlyq pen baluandyq toǧyz atasynan kele jatqan äkesı Mūŋaitpas ta otynǧa barǧanda qolyna balta ūstap körmegen, ülken-ülken aǧaştardy tübırımen qoparyp äkeletın küştı adam bolǧan eken. Auyl arasyndaǧy toi-tomalaqtarda küreske tüsıp qarsylastaryn şydatpaǧan. Özınıŋ jauyryny jer iıskep körmeptı. Sol sebeptı jūrt ony Juanaiaq dep atap ketıptı. Būndai atynyŋ şyǧuyna aiaqtarynyŋ juandyǧy sebep bolsa kerek. Aiaq kiım şaq kelmegendıkten, qystyŋ suyq künderı kiızden ülken etık tıgıp kiedı eken. Mūŋaitpasty keibıreuler Maŋqas dep te ataidy eken. Belgılı ǧalym baluannyŋ öz auzynan jazyp aldym degen äŋgımesınde Mūŋaitpastyŋ naǧaşysy Beiseu ataqty batyr bolǧan. Sol Beiseudıŋ qyzy Aisary dep jazady. Aisary küi atasy Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūlynyŋ anasy Alqa ıspettı, jas kezınde qaruly bolyp, baluan küreske tüsken kezderı bolǧan. Endı bır derek közderı baluannyŋ anasy Aisaryny batyr Ülektıŋ qyzy deidı.
Soǧys jyldary Qajymūqan ūşaq jasatuǧa aqşa jinau üşın el-eldı aralap öner körsetkende, qasynda än-küimen eldıŋ köŋılın köterıp jüretın bır top jastar bolǧan. Sol jastardyŋ bırı, qazır Şymkent qalasynda tūrǧan 87 jastaǧy keiuana apamyz Gülziia Batyrşaqyzynyŋ aituy boiynşa Qajymūqannyŋ bır ınısı ülken küş iesı bolǧan. Bırde üstınen traktordy ötkızıp jatqan kezde traktordyŋ şynjyr tabany aǧaştan taiyp qabyrǧasyn opyryp jıberıp köz jūmypty.
Qajymūqan baluan tört ret tösek jaŋǧyrtqan. Bırınşı üilengen jūbaiy Nadejda Nikolaevna Chepovskaia, nekesı qiylǧannan keiın atyn Bätima dep özgertken. Odan Haliolla atty jalǧyz ūl körgen. Haliollaǧa 16 jasqa tolar-tolmas kezınde Şäpen atty qyzdy alyp beredı. Haliolladan – Şäbden, Älke, Fariza, Räziia, Janaidar, Eltai, Qūlymbet taraidy. Sol uaqytta Qazaqstan basşylary Eltai Ernazarov, Ūzaqbai Qūlymbetov degen kısıler bolǧan. Nemerelerınıŋ atyn solardai bolsyn dep azan şaqyryp Qajymūqannyŋ özı qoiǧan eken. Bätima apai ekeuı azamat soǧysy men aşarşylyq jyldarynan keiın balalar üiınıŋ bırınen bır balany alyp atyn Abdolla dep qoiyp, tärbielep ösıredı. Abdolla ösken soŋ Sıbırdıŋ joǧarǧy milisiia mektebıne oquǧa tüsedı.
Alǧaşqy ūly Haliollanyŋ Şäbdenınen segız perzent taraidy da, ekınşı balasy Janaidar on balanyŋ äkesı. Üşınşı balasy Älkeden bala bolǧan-bolmaǧany belgısız. Törtınşı balasy Qūlymbet jetı balanyŋ äkesı. Besınşı perzentı Fariza men, altynşy qyzy Rozadan qanşa bala taraǧany belgısız.
Baluannyŋ ekınşı ret üilengenıne, özıne tartqan ūldar düniege keler dep qarsy bolmaǧan Bätima apa, özınıŋ nemeresı Räziia Haliollaqyzy men küieu balasy Hasen Särsenovtyŋ qolynda tūrdy.
Qajymūqannyŋ 1925 jyly alǧan ekınşı jūbaiy Tynybaiqyzy Yrysty. Qyzdary – Sofiia, Räşida, Äziia. Ūldarynyŋ esımderı – Tūrlybek, Aqtybek. 1928 jyly tuǧan Äziiasy belşeŋ, törtbaq denelı bolypty. Äziia bala kezınde bazardaǧy alaŋǧa şyǧyp:
Jetıge mıne keldı menıŋ jasym,
Köterem ekı pūttyq kırdıŋ tasyn, –
dep öleŋdetıp, kırtasty kötere beredı eken.
27 jyl Omby qalasynda tūrǧan Qajymūqan 30-şy jyldardaǧy aşarşylyq kezınde auyl arasynda «Patşanyŋ özınen syilyq alǧan. Hamid sūltannyŋ da syiy bar, barlyǧy 48, patşadan syi alǧan» degen siiaqty ösek sözder tarai bastaǧan soŋ, Qajekeŋ altyn medaldaryn erıtıp, azyq satyp alady.
Kezınde «Üş jüz» partiiasynyŋ müşesı bolǧany üşın NKVD tarapynan jauapqa tartylyp bırneşe ai türmege qamalady.
Aşarşylyq jaldary auyl arasynda «Patşanyŋ özınen syilyq alǧan. Hamid sūltannyŋ da syiy bar, barlyǧy 48, patşadan syi alǧan» degen siiaqty ösek sözder tarai bastaǧan soŋ, Qajekeŋ altyn medaldaryn erıtıp, azyq satyp alady.
Abaqtydan şyqqan soŋ Özbekstanda bıraz jyl tūraqtaǧan baluan nemere ınısınıŋ qaitys bolǧanyn estıp Oŋtüstık Qazaqstanǧa kelıp tūraqtap qalady.
Qajymūqan üşınşı ret üilenu sebebı qazaqtyŋ ämeŋgerlık dästürımen bailanysty. Inısı Eskermes qaitys bolǧan soŋ kelını Mınäiım Jūmaǧūlqyzyna üilenıp on segız jyldai tatu-tättı tūrǧan. Būl nekeden Aidarhan düniege keledı. Aidarhan äkesınen aumaityn, jasyna qaraǧanda ırı, süiektı bolǧan. Qajymūqan osy ūlyn qaida barsa da janynan tastamai ertıp jüretın, soǧan qaraǧanda bır ümıt kütken boluy kerek. Bıraq Aidarhan eseie kele auyryp küres turaly oilamaityn boldy. Aidarhannyŋ bäibışesı Tätennen körgen perzentterı: Säule, Ysaly, Nūrlan, Perizat, Läzzat, Arman.
Qajymūqan 76 jasynda törtınşı ret üilengen. Bibıjan ekeuınıŋ ūly Janäbılden Baqytjan, Erkebūlan, Janar, Aijan taraidy. Baqytjan Qajymūqanov änşı, kompozitor, halyqaralyq «Aziia dauysy» än festivalınıŋ jüldegerı. Baqytjannyŋ Bitai atty perzentı bar.
Qajymūqan baluannyŋ bır jienı, Aidarhannyŋ qyzy Jaqsygüldıŋ Baqyt atty qyzy men Şattyq atty ūly bar. Şattyq Eleusınovke naǧaşy babasynyŋ qūty qonyp karate küresınıŋ şeberı. Qazaqstannyŋ chempiondyq ataǧyn Şattyq 12 jasynda jeŋıp aldy. 1995 jyldan elımızdıŋ qūrama komandasynyŋ müşesı boldy. Türkiianyŋ «Bosfor kubogı» atty jarysta 70 kilogramdyq salmaqtaǧylar arasynda qola medaldı ielendı. M.Äuezov atyndaǧy universitettı bıtırgen soŋ jattyqtyruşylyqty käsıp etıp jas ūrpaqty tärbieleuge atsalysuda.
Qajymūqannyŋ zirtyna kümbez ornatuǧa ǧūlama ǧalym, jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ ıstegen ısı aitarlyqtai. Zirattyŋ qarausyz qalǧanyn körgen jazuşy būl mäselenı Qazaqstannyŋ ökımetınıŋ aldyna egjei-tegjeilı baiandap hat jazyp, baratyn jerge baryp jürıp şeşım qabyldattyrady. Qazırgı tūrǧan eŋselı mazar ūly jazuşynyŋ sol bır janaşyrlyǧynyŋ körınısı.
Qazır Ordabasy audanynyŋ ortalyǧynda Temırlan eldı mekenınde ataqty baluannyŋ mūrajaiy bar.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
