Kim balasyn oqytpaımyn deıdi? Biraq, jaǵdaıy bolmaǵandyqtan Qýan «úı sharýasymen aınalysasyń» dep ulyn oqýǵa jibermeıdi. Osylaısha jastaıynan Áke-sheshesin «Siz» dep syılap ósken bala qansha qınalsa da armanyna jetý ýaqytyn keıinge shegere turýǵa májbúr bolady. Sodan bir kúni otaǵasy balasyn aýyldan temirjol stansasyna azyq-túlik alyp kelýge jumsaıdy. Balań jigit stansaǵa jetken boıda atyn telegraf baǵanyna baılaıdy da Kúıik qala qaıdasyń, dep kele jatqan bir poıyzǵa minip kete barady. Aýyldyń adamdary Qýannyń atyn tanyp baǵannan sheship alyp ıesine tapsyrǵanda áke baıǵus balasynyń oqýǵa ketkenin bir-aq bilipti. Oqý izdep ketken sol jigit óse kele qazaqtyń tuńǵysh professory boldy...
Kishi júzdiń Álim rýynyń azamaty Nazardyń urpaǵy Batyrbaı keıin óse kele atyna zaty saı bolyp batyr atanǵan. El shetine jaý kelse birinshi bolyp atqa qonatyn erjúrek Batyrbaı aǵasy, inisi bar, tórt aýyl bolyp Juryn atty jerde turǵan. Bir ǵana kemistigi ul balasy bolmaǵany. Bir kúni zaryǵa kútken ulda keldi dúnıege. Batyr ańsap kórgen jalǵyzyn ózine jubanysh bolsyn, dep atyn Juban qoıdy.
Juban jasynan zerek bolyp ósedi. Qatarynan qalmaı moldanyń aldyn kórip birshama arabshany da úırenip alady. Bosyp kelgen orystarmen tanysyp orys tilin de ájepteýir bilip alady. Dnepr ózeniniń boıynan kóship kelgen Terentıı degen oryspen tamyr da bolady.
Bir kúni bir baıdyń túıesi joǵalyp, ony Terentııdiń ákesi aldy degen áńgime shyǵady da, «mal ashýy – jan ashýy» degendeı álgi baı ashýlanyp Terentııdiń ákesin aıbaltamen mańdaıynan shaýyp óltirip, el arasy buzylady. Juban bolǵan jaǵdaıǵa jany aýyryp tamyrynyń aýylyna keledi. Tamyry Juban seniń bul iste kináń joq, endi menimen dos bolǵanyń úshin abaısyzda jazym bolyp júrme, bárine kináli zaman ǵoı, deıdi.
Batyrbaı qartaıyp qaıtys bolǵannan keıin Juban jalǵyz qalady. Oılana kele on beske shyqqan Qýanyna alyp bermek bolyp, Taǵybergen bolystyń Bıbishynar atty qyzyna quda túse Shalqarǵa sapar shegedi. Bıbishynar Jubannyń áýletine qutty kelin bolyp keldi. Bar armany nemere súıý bolatyn Juban, kelininiń aıy-kúni jeter mezgil jaqyndaǵanda shydaı almaı Bestaý degen jerge jylqyǵa ketip qalady. Keterinde Aqbópe jeńgesine: «Ul týsa kisi jiberersiz, basqasha bolsa maǵan habar bermeńiz» dep tapsyryp ketedi.
Sonymen qosshy bala ekeýi jylqy baǵyp jata beredi. Biraq ekeýiniń de oıy aýylda. Bir kúni tań ata jylqy sheti dir ete qalady. Ury nemese qasqyr kelip qaldy ma, dep barsa shynynda qasqyr bir qulyndy jaryp ketipti. Jylqy maly shyǵynsyz óspeıdi ǵoı, dep ósken qazaqtyń balasy Juban sonda da qap, dep ýaıymdap otyrǵanda alystan at dúbiri estilip júregi attaı týlady. Qarasa bir salt atty «súıinshilep» shaýyp keledi eken.
Ul týǵanyn estigen zamat, Juban esi shyǵa qýanyp, mal baǵylmaı qalsa, baǵylmasyn dep atyna mine salyp aýylǵa qaraı shaba jóneldi. Jaqsylyq habardy ákelgen dosy: «Áý, Jubeke, súıinshi bermeısiń be?» dep sońynan qýa jóneledi. «Qalaǵanyńdy al», deıdi Juban dalany jańǵyryqtyra aıqaılap. «Ras aıtasyń ba» deıdi dosy da jelmen birge saqyldaı kúlip. «Qudaı tilegenimdi berdi, ne surasań da qolyńdy qaqpaımyn» deıdi atyn basyn erkin qoıa bergen Juban. Onda, deıdi dosy, bári durys, bir ǵana miniń bar. Aınalaıyn, osy nasybaı atqanyńdy qoıshy» dep súıinshige qyryq jyl serik bolǵan nasybaıdy qoıǵyzypty.
Jańa týǵan uldyń aty Qudaıbergen boldy. Qýanyshqa jınalǵan jastar shildehana toıyn jasady. Saýyqty uldy bolǵan Qýannyń ózi basqaryp otyrdy. Aýyldyń alty aýyzyn inisi Tápen aıtty. Kelesi kezekte kórshi aýyldan kelgen sulý qyz dombyrany qolyna alyp «Kishi Aıdaı», «Úlken Aıdaı», «Tileýqabaq» kúılerin naqyshyna keltire tartty. Sodan soń belgili ánshilerdiń ánderi men kúıleri tań atqansha tolastaǵan joq. Keıin Qýannyń inisi Tápen sol keshte tanysqan dombyrashy qyz, Balbópege úılendi.
Dál osyndaı shildehana bul shańyraqta týra jeti jyldan soń qaıtalandy. Bıbishynar dúnıeniń ajaryn kirgizgen gúl kóktemde dúnıege Ahmet atty uldy ákeldi. Keıin Muhamedı degen ul, Aǵıba, Zıba degen qyz kórdi. Bul kezde Jubannyń uly Qýan elge belgili bı edi. Bolashaq bilimde ekenine kózi jetken bı balalaryn oqytty. Óz qarajatymen aýylda mektep ashty. Orynbor, Qazan men Ýfadan sol kezdegi gazet-jýrnaldar men kitaptar aldyryp turdy.
Azamat soǵysy nebir dúrbeleńdi ala keldi. Aq-qyzyl bop jaǵalasqandar eldi ábden sharshatty. El jutady, qyz-kelinder betine kúıe jaǵyp, bireý kele qalsa tez arada tyǵylyp qalýdy ádetke aınaldyrdy. Osy bir qıyn-qystaý zamanda jigit bolyp qalǵan Qudaıbergen men basqa jerge aıttyrylyp qoıǵan Ospannyń qyzy Raýshan ekeýiniń kóńili jarasty. Jańa zaman ǵashyq jastardy baıaǵynyń «jesir daýynan» qorǵap qaldy. Bilimdi Qudaıbergen basshylyq qyzmetke aralasty. Jastaıynan anasynyń kómekshisi bolyp ósken Raýshan qyzyláskerlerdiń kıimin tikti. Jas jubaılar óziderinen kishilerge qamqo da úlgi debola bildi. Ózinen jeti jas kishi inisi, qyzyáskerlerge oq-dári tasyp júrgen Ahmettiń mýzykaǵa áýestigin baıqap Polshadan jer aýdarylyp kelgen skrıpkashy muǵalimdi jaldap oqytady.
Osylaı ómir óte berer me edi. Biraq, armanshyl Qudaıbergen bir kúni anasyna alystaǵy Lenıngradqa oqýǵa ketetinin aıtady. Anasy Bıbishynardyń: «Ákeleriń joq, ekeýiń de birdeı qasymnan ketip qaldyńdar, ári bala-shaǵalaryń bar» dep biraz jibergisi kelmeıdi. Sonda: «Jańa zamanda eski bilimmen eshqaıda bara almaımyz, oqý kerek» dep bir úıdiń emes eldiń azamaty bolatynyn ańǵartqan Qudaıbergen Lenıngradtaǵy Shyǵys tilderi ınstıtýtyna oqýǵa túsedi de keıin bir kelgeninde inisi Ahmetti de oqýǵa alyp ketedi. Osylaısha Qazaqstannyń alǵashqy fılolog-professorynyń ǵylymdaǵy qalyptasý joly bastalyp edi.
Qazaq lıngvıstıkasynyń negizin qalaýshy Q.Jubanuly óte eńbekqor bolatyn. Kúndizgi qyzmetinen kelip tań atqansha otyryp eńbek etý oǵan daǵdy bolyp ketken edi. Elge kelgen jas professordy alfavıt, orfografııa, termınologııa jasaý, qazaq garmmatıkasy, basqa da oqýlyq jazý jáne de basqa ómir talabyna laıyq qaýryt ister kútip tur edi. Ol osyndaı jumystardy isteı júrip Qazaqtyń tuńǵysh akademııalyq-lıngvıstıkalyq sózdigin, «Qazaq kúı janrynyń paıda bolýy» atty kúıdiń shyǵý tarıhyna úńilgen tuńǵysh eńbegin, «Abaı – qazaq ádebıetiniń klassıgi» atty zertteýin, Qoja Ahmet Iasaýıdiń hıkmetterin taldaýyn jáne basqa da kóptegen eńbekterin jazdy.
Qudaıbergen Jubanuly qazaq pedınstıtýtynda bes jyl sabaq berip jaqsy shákirtter tárbıelegen ulaǵatty ustaz. Solardyń biri qalamyzda turatyn, jazýshy Sattar Erýbaevtyń shyǵarmashylyǵyn zerttegen ádebıetshi-ǵalym apamyz Myrzaı Altynbekqyzy ustazyn alǵash ret kórgenin bylaı dep eske alady: «1931 jyl edi. Buryn shirkeý bolǵan jataqhanada turdyq. Stıpendııamyz aıyna 4 som men kúnine 400 gramm nan bolatyn. Bir kúni bizge dáris oqýǵa professor keledi eken dep estidik. Ol kezde professor degen sózdi estimegen kezim. Sonymen aýdıtorııaǵa óte kelisti jap-jas jigit kelip kirdi. Qasymdaǵy qyzdar sybyrlasyp «bundaı da sulý adam bolady eken-aý» dep jatty. Aty-jóni Qudaıbergen Jubanuly eken.
Ol kisi sabyrly daýsymen: «Sizder kóp oqýlaryńyz jáne kóp nársege qol jetkizýlerińiz kerek. Al, men sizderge sál de bolsa bilim bere alsam, maqsatym oryndaldy dep esepteımin, dedi. Babalarymyzdyń tól jazýy – búginde «baıyrǵy túrki jazýy» dep atalatyn ǵylymda rýnalyq degen atqa ıe syna jazýynyń bolǵanyn osy Qudaıbergen Jubanuly aǵaıymyzdan alǵashqy ret esitip bildik. Daýysy da óte jumsaq, jaǵymdy bolatyn. Aıtqanyna qyzyqqanymyz sonshalyq úziliske de shyqqymyz kelmedi. Qońyraý soǵylǵanda professor jınala berip edi, qasymda otyrǵan eti tirileý, keıin Uly Otan soǵysynda batyry bolǵan Málik Ǵabdýllın: «Aǵaı úziliske shyqpaı-aq qoıalyqshy», – degeni. Ustazymyz rıza bolǵan keıippen burylyp kelip, áńgimesin jalǵastyrdy. Sol kezdiń ózinde ol kisiniń boıynda bir ulylyqtyń belgisi kórinip turatyn.
Ulyq bolsań kishik bol, degendeı ǵalym tabıǵatynda óte qarapaıym, baýyrmal edi. 1931 jyly poezda qarajaty men qujattaryn urlatyp alǵan tanymaıtyn bir qazaq jigitine Máskeýge deıin bılet áperip, qaltasyna jeterlikteı qarjy salyp beredi. Sol jigit keıin búkil elge belgili sýretshi boldy. Esimi Áýbákir Smaıyluly. Búginderi ony kópshilik salǵan sýretteri arqyly ǵana emes, ataqty «Taqııaly perishte» kórkem fılminen de tanıdy.
Endi birde, aǵaly-inili Tóle men Nábı atty jetim balalardy balalar úıine ornalastyrady. Olar keıin Lenıngradqa oqýǵa túsedi de aǵasyndaı bolyp ketken Qudaıbergenniń úıine kelip turady. Birde ǵalym buzylyp qalǵan altyn saǵatyn Nábıge jóndetip ákelshi dep qolyna aqsha berip jiberedi. Aqshany jaratyp qoıǵan Nábı saǵatty biraz ýaqyt ótken soń jóndetip ákeledi. Saǵatyn kórgen Qudaıbergen: «E, jaraıdy, men joǵaltyp aldym eken dep basqa qolsaǵat alyp edim. Bul saǵatty endi óziń taǵa ber» deıdi. «Aý, aǵa bul altyn ǵoı» degen Nábıge: «Altyn ba, basqa ma, ýaqytty durys kórsetse boldy da» dep altyn saǵatyn almaı, jáı saǵatpen qala beripti.
Shynynda da Qudaıbergen Jubanuly óte bilimdi, enıklopedıst ǵalym bolatyn. Ózi toltyrǵan qujattarda ana tili qazaq tili men qatar birneshe túrki tilderin, arab, grýzın, komı, mońǵol, nemis, orys, túrik, chýash, jalpy alǵanda 18 til biletinin jazǵan. Nemis tilindegi ǵylymı eńbekterdi aýdarýmen shuǵyldanǵan. Shyǵys elderiniń shejirelerin túsinýge kómegi tıedi dep japon tilin úırenip júrgen kezde «japon eliniń tyńshysy, halyq jaýy» degen jala jabylyp, 1937 jyly qarashanyń 19 kúni jańa týǵan altynshy perzentin, Asqar atty uly men jubaıyn perzenthanadan alyp úıine kelgende ustap alyp ketken. NKVD jandaıshaptary bunysymen shektelmeı úıindegi jazbalary, kitaptary, kıimderin de alyp ketedi. Osy jaǵdaıdyń kesirinen shaǵyn maqalalaryn sanamaǵannyń ózinde ǵalymnyń «Fonetıka», «Morfologııa», «Sıntaksıs» atty 3-tom eńbegi, qazaq tiliniń mal sharýshylyǵyna baılanysty sózderine arnalǵan qomaqty eki jumysy, jalpy sany 17 ǵylymı eńbegi joǵaldy. Keıin ǵylym akademııasy qurylǵanda NKVD ǵalymnyń eńbekterin paıdalanýǵa ruqsat bergende Ahmet Jubanulyna ǵalym-jazýshy Muhtar Áýezulynyń: Qudaıbergen aǵańnyń eńbegi tórt adamǵa doktorlyq, 6-7 kisige kandıdattyq dıssertaııa boldy» – deıdi.
Túrmege jabylǵanda da: «Bir halyqty joıýdy uıymdastyrǵan Goloekın nege jaýapqa tartylmaıdy» degen qazaqtyń qaısar uly, 1938 jyly 39-jasqa aıaq basqan shaǵynda atyldy. Qazaqtyń uly ǵalymy Qudaıbergen Jubanulynyń artynda birinen-biri jas alty perzenti: Múslıma, Aqyrap, Eset, Qyzǵaldaq, Qyrmyzy men Asqar qaldy. Jubaıynyń qaza tapqanyn bilmegen Raýshan balalaryn alyp burynǵy ata-qonysqa qaıtty. Adal jar balalaryn «Sender uly tulǵanyń urpaǵysyńdar» dep tárbıeledi.
Ǵalymnyń balalarynyń bilim alýyn aǵalary belgili kompozıtor, jazýshy Ahmet qadaǵalaıdy. Bárine qamqor bolyp, joǵary oqý oryndaryna túsýge kómektesti. Árıne «halyq jaýy» degen at taǵylǵan ǵalymnyń urpaqtaryna ońaı bolǵan joq. «Halyq jaýynyń» balasy dep shettetýshiler de tabyldy. Degenmen, jany jaqyndar da boldy. Birde 1946 jyly ınstıtýtta oqyp júrgen kezde Múslıma, ákesiniń Barmanqululy degen shákirtin kezdestirip qalyp, tanymaǵansyp otyra beredi. Sonda jańaǵy kisi kelip: «Sen Múslımasyń ǵoı, bala kúnińde shashyń bup-buıra edi» – dep jymıypty. Mánshúk Mámetovanyń anasy Ámına apaıdyń da: «Sen Ahmet Jubanulynyń qaryndasy emessiń be?» – dep suraǵany «Sen Qudaıbergenniń qyzysyń ǵoı» degendi bildiretinin jas júregimen sezinip ishteı qýanatyn edi.
Qudaıbergen Jubanulynyń túrmege túskenge deıingi sýreti
Qudaıbergen Jubanulynyń túrmedegi sýreti
Ǵalymnyń inisi, qazaq mýzykasynyń zerteýshisi, «Ǵasyrlar pernesi», «Zamana bulbuldary» atty klassıkalyq eńbekterdiń avtory Ahmet Jubanulynyń ómiri de ońaı bolmady. Kompozıtor Qurmanǵazynyń «Qaıran sheshem» kúıin horǵa birge daıyndaǵannan keıin aqyn Ábdilda Tájibaıuly birde kezdesip: – Aha, habarlaspaıtyn bolyp kettińiz ǵoı, – deıdi. Sonda bular ne sóılesip jatyr dep syrttan eshkim seziktenbesin degendeı Ahmet kúlip turǵan keıippen qazaq orkestriniń mýzykanttaryn NKVD-ǵa shaqyryp ózi týraly suraǵanyn aıtady. Ábdilda Tájibaıuly: «Olar ne depti», dep suraıdy. «Dombyrany qalaı tartý kerek ekenin úıretedi» dep jaýap beripti. Sóıtse ondaǵylar «Bizdi aldasańdar jondaryńnan taspa tilemiz» dep qýyp shyǵypty. Buǵan aqyn ekeýi sál ǵana kúlgen bolady. Sonda Ahmet Jubanuly: – Ábeke, bul meniń jyl boıynda birinshi ret kúlgenim, – deıdi.
Qazaqtyń tuńǵysh professory Qudaıbergen Jubanuly 1957 jyly 3 qazan kúni aqtaldy. Týǵanyna 100 jyl tolýyna baılanysty mereıtoıy qarsańynda Aqtóbe ýnıversıtetine ǵalymnyń aty berildi.
Ǵalymnyń oqýdy bitirip ǵalym-ustaz atanǵan, «Álippe» atty oqýlyq jazǵan qyzy Múslıma keıin «ÁKE-JYR» atty ǵumyrnamalyq poema jazyp kitap etip shyǵardy. Uly Aqyrap Almaty kórkemsýret oqý ornyn 30 jyl basqardy. Basqa perzentteri de ákesiniń eńbekterin izdep taýyp halyqqa qaıtarý jolynda kóp eńbek jasaǵan azamattar.
Ǵalymnyń inisi, kompozıtor Ahmet Jubanulynyń qyzy Ǵazıza elge esimi belgili kompozıtor bolyp tanyldy. Endi bir urpaǵy, Ahmettiń uly Bolattyń qyzy Sholpannan týǵan Alan Bóribaıuly atasy Qudaıbergen sııaqty óte eńbekqor, ári ana tili qazaq tilimen qatar aǵylshyn, ıtalıan, nemis, orys jáne franýz tilderinde erkin sóıleı alatyn, Halyqaralyq baıqaýlardyń jeńimpazy. Almanııa, Italııa, Franııa, Shveııa jáne basqa da elderdiń sımfonııalyq orkestrlerin basqaryp sahnada óner kórsetken álemge áıgili dırıjer.
Jalpy qazaq halqynyń egemendi el bolý sátin jaqyndatý úshin búkil ǵumyryn baǵyshtaǵan tulǵalardyń aldyń qatarynda Qudaıbergen Jubanulynyń turǵanyna eshkimniń talasy bolmasa kerek. Sebebi onyń júregi árdaıym halqym dep soqqan edi. Qudaıbergen Jubanuly túrmede otyrǵan kezde de eń aldymen halqynyń taǵdyry úshin jany aýyrǵan azamat.
Qurmetti oqyrman bul oqyǵanyńyz qazaq tiliniń alǵashqy oqýlyqtaryn jazǵan uly tulǵanyń ómiri týraly azǵantaı ǵana áńgime.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
