Öz elınde jürıp jürıp tılınıŋ märtebesı üşın küresetın, öz tılınde söilegenı üşın quǧyndalatyn, öz elınde özge tılder alǧa şyǧyp öz tılı ögei tıl bolatyn, öz balasy özınıŋ tılın özegınen tebetın, bızden basqa el bar ma eken, osy?!
Babadan qalǧan bai da şūraily qazynaly qazaq tılınıŋ, Abaidyŋ tılınıŋ öz elınde ögeidıŋ künın keşıp jürgen bügıngı müşkıl halıne qarap «öz tılıne jany aşymaityn netken sorly el edık»,- dep aiǧailap tūryp jylaǧyŋ keledı. Bıraq qūr jylaǧannan ne paida?Qarapaiym qara qazaqtyŋ mūŋ-zaryn, ūltynyŋ bolaşaǧyna, elınıŋ erteŋıne alaŋdaǧan analardyŋ ünın ūlty qazaq prezidentıŋ, bilıgıŋ estımese nemese estıgısı kelmese, ne ümıt, ne qaiyr?
29 mamyrda Elordamyzdaǧy №93 mektep-liseidıŋ maŋynda tūratyn jiyrma şaqty ata-ana orys synyptaryn aşsyn dep jatyr degendı estıp, arasynda ardager aqsaqaldarymyz, mäjılıs deputattary, jazuşylar, öner adamdary, jurnalistterı, qoǧam qairatkerlerı bar, bır top tıl janaşyrlary mektepke jinaldyq.Jinalǧan ata-analarǧa qarap otyrsam, bärı özımnıŋ qazaǧym. Qazaq bolǧanda, aty qazaq, tılı orys, zaty ögeiler. Jas ata-analar. Qazaqtyŋ äp-ädemı esımderın iemdengen, bıraq qazaq tılıne jany qastar. 30-jylǧy jüiemızdıŋ «jemısterı».
30 jylda ūlttyq tärbieden jūrdai bolyp tärbielengen, ülkendı ülken dep qūrmettemeitın, jön sözge toqtamaityn, tyŋdau degendı bılmeitın, şapyldap betten alyp, töske şauyp tūrǧan jastar.Elordamyzdyŋ qūrmettı aqsaqaldarynyŋ sözıne qarsy şyǧyp, boǧauyz, beiädep söz söilep, tūrpaiy ıs-äreket jasap otyrǧan qazaqtyŋ (?!) jıgıtıne, ne söz ūqpaityn, ne sözge toqtamaityn qazaqtyŋ (?!) jap-jas kelınşekterıne qarap janym türşıktı. Olarǧa qarap otyryp Mūstafa Şoqaidyŋ «Ūlttyq qūndylyqtardan jūrdai ruhta tärbielengen ūrpaqtan halqymyzdyŋ qajetı men müddesın joqtaityn paidaly azamat şyqpaidy»,-degen sözı oiyma qaita-qaita orala berdı.
Al endı eŋ soraqasy jinalystan şyǧyp bara jatqan kelınşektıŋ (öz qazaǧyŋnyŋ?!) «men söilegenderdıŋ barlyǧynyŋ sözın jazyp aldym. Tolyq video jasadym. Mūny Reseige, Putinge jıberemın, şaǧymdanamyn»,-degenın estıgende şalqamyzdan tüse jazdadyq.Alla saqtasyn, «Işten şyqqan jau jaman» demekşı, araŋda osyndai dūşpandaryŋ jürse, jaudy syrttan ızdep te qajetı de joq. «Otyrardyŋ qaqpasyn aşqandai», qaqpany ışten özderı-aq aşyp bere salady eken ǧoi degen oi keldı, oiymnan özım şoşydym.
Şynymdy aitsam, körşı eldıŋ prezidentıne «qatty riza boldym». Nege deisızder ǧoi. Öz elınıŋ halqy ony «Qūdai» köredı, aq degenı alǧys, qara degenı qarǧys. «Orys älemı» küştı nasihat qūraly, ideologiiasy myqty! Tıptı ömırı orys elınde tūryp körmegen, olardyŋ özge ūltqa degen piǧylyn sezınbegen, bızdıŋ qaraközderımızdıŋ jüregın jaulaǧany sonşalyqty, «Putinge şaǧymdanamyn»,-dep, täuelsız elı bar, öz prezidentı bola tūra, Putinge «arqa süiep», sony «kumir» sanap otyr.Mıne, ideologiia, mıne jastarmen jūmystyŋ jemısı! «Jalaulatyp, ūrandatyp» jürgen 30 jyl täuelsızdık alǧaly berı jetken jetıstıgımız – özge ideologiiamen qarulanǧan tūtas bır ūrpaqty ösırıp şyǧaryppyz. Obaly kımge?
«Qaŋtar oqiǧasyna» äsıre dınşılder aralasty desek, mynandai ideologiiaǧa ulanǧandar da olardan asyp tüspese, kem emes. Olardyŋ qataryn jyldan-jylǧa köbeiıp bara jatqan, şala mekteptıŋ (aralas) orys synybynda oqityn qaragözderımız köbeitıp jatqanyn taǧy ūmytpaiyq. Tılı basqa, dılı basqa, qazaqtyŋ qaraköz Jämila, Äigerımderı «Orys älemınıŋ» ölmeuıne «ölşeusız üles» qosyp jatyr, özderınıŋ ornyn basar ūrpaǧyn da özge ideologiiaǧa «tabyndyryp» tärbielep jatyr. Būǧan qarap, Maǧjan Jūmabaevtyŋ myna sözı oiǧa oralady: «Är ūlttyŋ balasy öz ūltynyŋ arasynda, öz ūlty üşın qyzmet qylatyn bolǧandyqtan, tärbieşı balany sol ūlt tärbiesı men tärbie qyluǧa mındettı».Osy jiynnan keiın ūzaq uaqyt öz-özıme kele almadym. Qandai ūrpaq täbielegenbız, ūlt bolaşaǧy qalai bolmaq, el bop qala alamyz ba? Ūlanǧaiyr jerınıŋ bır şetın şaşau şyǧarmai qorǧaǧan babalarymyz ol jerdıŋ bügıngı mūrager ūrpaǧy tuǧan tılınen, dılınen, dılınen bezgen bezbüirek bolyp aq saqaldy qarttardy balaǧattaitynyn bılse, ne der edı?,-degen ?,-degen sansyz sūraq sanama maza bermei, ūiqym äbden qaşty.
Qūrmettı Prezident, bilıktegı aǧalar, deputatar, bauyrlar! Halqym!Halqy mynandai jık-jık, dai-dai bolǧan, aqyryndap ışten ırıp jatqan elde qaidaǧy «Jaŋa Qazaqstan»? Täuelsız elı bar, tuy bar memlekettıŋ azamatynyŋ «özge eldıŋ ormanyna qarap ūluynyŋ» tübı jaqsylyqqa aparmaidy.
Öz ūltynyŋ tılınde söilemegen, tärbiesın, tälımın körmegen ūrpaq öz elınde ömır sürıp, suyn ışıp, nanyn jep, özge eldıŋ patşasyna arqa süiep, tılın, dılın märtebe köredı. Oibui, 50 eldıŋ qataryndamyz, ruhani jaŋǧyryp jatyrmyz, ūlttyq kodymyz oianyp jatyr degenımız qaida?! Jetken jerımız osy eken.Aitpaqşy, «jiylyp alyp oppozisiia keldı» dedı bızge. Ülkennıŋ de, kışınıŋ de sözı ötpeitın jas ata-analarǧa qarap boiymdy elımnıŋ erteŋıne degen ürei, qorqynyş biledı. Bır ūltty ekıge bölıp, ekınşısın ruhani özegınen aiyrǧan 30-jyldyq jüiege, ūrpaǧymyzǧa ūlttyq qūndylyqty sıŋıreiık, ūlttyq tärbie bereiık,-dep şyryldap jürgenımızdı qoldamaityn, «nemene artqa tartyp jürsız, jahandanu zamany, bärı özgeredı, jasap jürgenıŋızdıŋ qūny bes tiyn» degen «ūlttyq qūndylyqtyŋ, ūttyq tärbienıŋ jaularyna» qanym qaraidy. Ruhani özegınen aiyrylǧan, orystyŋ tärbiesın körgen jastardyŋ köbınıŋ «ülkenge qūrmet» degennen jūrdai, betten alyp tūratyn önegesız, öresız, ruhsyz, teksız bolatynyna taǧy közım taǧy jettı.
Aitpaqşy, keibıreuler mūndai mınezdı qazaqşa oqyǧan balalar ūialşaq, orysşa oqyǧandar olardan äldeqaida alda, «öz oiyn aşyq aita alatyn, myqty» dep jatqandarǧa aitarym, ūrpaqty mūndai soraqy qylyq körsetuge tärbieleitın, özge eldıŋ dılı men tılı menıŋ ana tılımnen sadaǧa ketsın. Tuǧan tılden bezgender Paustovskiişe aitqanda, «Tuǧan tılıne jany aşymaǧan adam jändık».Osynyŋ barlyǧyn körıp otyrǧan är ūlt janaşyry tek tıldıŋ ǧana emes, eldıŋ eldıgı men ūlttyŋ bolaşaǧyna qauıp tönıp tūrǧanyn ūqtyq.
Memleket qūrauşy ūlttyŋ tılı, qazaqtyŋ qany men jany sanalatyn qazaq tılınıŋ abyroiy men bedelı bolmasa, qazaq tılı yntymaq pen bırlıktıŋ tılıne ainalmasa, memlekettık tılınıŋ qadır-qasietı joq «Jaŋa Qazaqstan» kımnıŋ Qazaqstany bolmaq?!Tıl – ūlttyŋ ruhani özegı, al özegınen aiyrylǧan ūlt öledı.
Täuelsız memlekette, egemendı elde tūryp jatqan, täuelsız ūlttyŋ öz Prezidentın emes, özge eldıŋ basşysyn «pır tūtyp», qorǧauşy sanaǧany, öz prezidentınen emes, özgenıŋ prezidentın araşa sūraǧany dabyl qaǧarlyq, oilantarlyq ahual. Qatty oilanyŋyzdar. Tıl mäselesı şeşılmei, būl bölınudıŋ arty jaqsylyqqa aparmaidy. Qorqytpaimyz, bıraq tüptıŋ-tübınde «Qaŋtar oqiǧasynan da» asyp tüspesın. Jer iesı, el iesı, qazaq ūltynyŋ azamaty retınde, ana retınde qorqamyn. Mūndai sanasy jat ideologiiamen ulanǧandarǧa qūrmaq bolyp jatqan «Jaŋa Qazaqstannyŋ» tükke qajetı joq, olarǧa körşıde ne bop jatqany qyzyq, olar solardyŋ soiylyn soǧady, sony tüsınıŋızder.Menıŋ bala kezımde orystanǧan Selinogradta orystar auzymyzdy aşqyzbauşy edı, endı olar ündemeidı. Olardyŋ ornyn öz ögeilerımız basty. Janyma batatyny sol. Tılım üşın 15 jasymda orys aralasqan auylǧa köşıp kelgennen bastap «kürestı» bastap edım. Mıne, 52 keldım. Älı tılımnıŋ beişara küiın körıp küiınemın. Anamnyŋ sütımen 72 tamyryma boilai sıŋgen, qasiettı tılımnıŋ öz ūrpaǧyna qadırlı bolǧanyn, törden oryn alǧanyn körmei ketemın be?,-dep qorqamyn.
Osylai kete bersek, künı erteŋ qūrmaqşy bop jatqan «Jaŋa Qazaqstanda» qazaqşa söilep, qazaqşa tüs köretınderdıŋ bärın «faşist» dersızder, bälkım. Qazaqşa tärbielep jatqan ūrpaǧymyzdyŋ erteŋıne alaŋdaimyz. «Jaŋa Qazaqstan» deisızder, ana tılımız basyn biık köterıp, keudesın kere esıkten kıre almaityn elde eskı oilaityn, «köne» tılde söileitın qazaqqa oryn joq şyǧar, tılı de, dılı de özgergen jaŋa qazaqtar ǧana tūratyn bolar, onda?!Bız siiaqty eskı qazaqtar Asan Qaiǧy babam siiaqty «Jer ūiyqty ızdep ketemız be»? Aitpaǧym, onda memlekettıŋ atauynda özgerte salyŋyzdar. «Qazaq» degen qasiettı sözdı amanattap ketken batyr, tektı, ruhty babalardyŋ aruaǧynan ūiat bolar.
Tıl taǧdyry ǧana emes, bütkıl ūlt taǧdyry qyl üstınde tūr, al bız bolsaq, älı sol, sözben qatyryp, kösemsıp jürmız. Otyz jyl boldy, qūr sözden, ūrannan «müiız şyqsa», baiaǧyda-aq şyǧar edı ǧoi?! Memleket qūrauşy ūlttyŋ tılı - bırıktırer küş bolmai, «Bır tıl, bır ūlt» ideologiiasy bolmai, bärı beker. «Tılı joq ūlt, özı joq ūlt».Qazaq ǧana tılın de, jerın de, otanyn da anaǧa teŋegen. Al bala üşın anadan qasiettı kım bar?! Al bız bolsaq, sol anamyzdy öz qolymyzben özımız buyndyryp, tūnşyqtyryp jatyrmyz. Büite bersek, ana tılın özge emes, özı qolymen «buyndyryp öltırgen» ūlt bolyp, tarihta qalamyz.
Qorqynyşty… Memleket qūrauşy ūlttyŋ tılı, qazaqtyŋ qany men jany sanalatyn qazaq tılınıŋ abyroiy men bedelı bolmasa, qazaq tılı yntymaq pen bırlıktıŋ tılıne ainalmasa, memlekettık tılınıŋ qadır-qasietı joq «Jaŋa Qazaqstan» kımnıŋ Qazaqstany bolmaq?! Tıl – ūlttyŋ ruhani özegı, al özegınen aiyrylǧan ūlt öledı.Qazır elımız şeşuşı, betbūrysty jaǧdaidy bastan keşıp jatyr. Tarihşylar aitpaqşy, «Tömendegıler būrynǧyşa ömır süre almaityn, joǧarydaǧylar tömendegılerdı būrynǧyşa basqara almaityn» kärı tarihtyŋ qarapaiym zaŋdylyǧy emes pe? Halyqpen sanasatyn kez jettı. Halyq – teŋız. Teŋızdı tolqyta bermeŋızder. Jandy jerımız tıl üşın küisek, küiıp-aq keteiık dep jürgen qalyŋ qazaqtyŋ müddesın aiaqqa taptamaŋyzdar.
Däl qazır tek Tıl taǧdyry ǧana emes, Ūlt taǧdyry da qyl üstınde tūrǧanyn ūmytpaŋyzdar. Bügın bolmasa, erteŋ bärı keş bolady.Qadırlı halqym, özın qazaq dep sanaityn barşa aǧaiyn! Qara şaŋyraq ūǧymy keŋ. Būl ūǧymǧa ūlt ta, tıl de, dıl de, jer de, jer iesı de, ūlttyq qūndylyq ta syiyp ketedı. Marqūm Myrzaǧam (Myrzageldı Kemel) 2019 jyly «Qazaqtyŋ qara şaŋyraǧy şaiqalyp tūr, qaryndasym»,-dep edı. Keşegı jiynda jiylǧandarǧa qarap, Myrzaǧamnyŋ sözınıŋ şyndyǧyna taǧy kuä boldym.
Qara şaŋyraqty şaiqaltyp jatqandar 30 jylǧy jüienıŋ miy şaiqalǧan «önımderı». Bügınde ūltymyz jık-jıkke bölınıp ketken eken. Salafiler, asyra dınşılder, orysşylar jäne az ǧana naǧyz qazaqtar. Bız ideologiialyq soǧysta jeŋılgenımızdı moiyndauymyz kerek.El anasy, belgılı qoǧam qairatkerı, ūlt ruhaniiatynyŋ janaşyry Säule Meşıtbaeva apamnyŋ jüregınen şyqqan sözderı, jan aiǧaiy qai qazaqqa bolsyn oi salsynşy:
Deputattardyŋ ışınde sanauly ǧana tıl üşın şyryldap jürgender bar. Sonyŋ bırı Qazybek İsa. Ol «Erteŋ tılım ölse, men bügın ölem»,-dep daǧystandyq aqyn Rasul Gamzatovtan kem aityp jürgen joq. Ony da erteŋ laqtyrsa, qaitesıŋder, qaidasyŋdar, aǧaiyn!Būl ülken qasıret, ūltym. Erteŋ bolatyn referendum nätijesı belgılı. Sebebı qazaq şala qazaq, mäŋgürt qazaq, mämbet qazaq, bai qazaq, äsıre dınşıl qazaq dep bölınıp ketken, solai bölıp tastaǧan.
Aǧaiyn, bilıktı de nietımızge qarai berdı. Endı qūr sözdı qoiyp, ıske köşetın kez keldı. Aiǧaisyz, sabyrmen ūlt bolyp Prezident Q.Toqaevqa aşyq hat jazaiyq, qabyldasyn. Bas-basyna bi bolǧan, aqylşy kadrlary köbeiıp kettı ǧoi. Däl osy mäsele kezek küttırmeidı, ainalaiyn qazaǧym?Mūny da 2-3 kün şulap, qoia salmai, ıske kırıselık. Asyly Osman apamyzdan artyq kım aitady, şyryldap jürgelı neşe jyl. Bilıkte estiın degen niet joq. Keşegı jiynǧa Amanjol Altai da barypty. Jüregınıŋ qan jylaǧany sözsız. Solar bas bolsyn. Būl bastamasy ǧana keş bolmai tūrǧanda qalyŋ qazaq bolyp qoldaiyq, ainalaiyndar, oianyŋdar. Ūiyqtap jatyp, tılsız ūltqa ainalyp ketpeiık.
Qylyşynan qan sorǧalaǧan keŋes zamanynda ölmegen qairan tılımdı qyzym, özıŋ aitqandai, öz auzymyz özımızge jetkende «öz qazaǧym öltırıp jatyr», «sekseuıl saiasatyn» öz ūl-qyzdarym jüzege asyryp jatyr, ättegen-ai, ainalaiyn». El anasynyŋ jüregınen şyqqan, eŋırep aitqan jan aiǧaiy būl!Keşegı jiynda bolǧan qūrmettı deputattar, Qazybek İsa, Amanjol Ältai, aǧalar, mektepte ötken jiynda ne bolǧanyn öz közderıŋızben kördıŋızder. Bır şoǧyr «sanasy ulanǧan» jastar aqsaqaldardy da, bilık ökılderın de tyŋdap jatqan joq. Bızdıŋ qarapaiym halyqtyŋ ünı bilıkke jetpeidı, bızdı eşkım estımeidı. Sondyqtan ana tılımız de, qazaqtyŋ dılı men qūndylyǧy da, qazaqtyŋ özı de sızderge amanat. Amanatqa qiianat jasamaŋyzdar. Barşamyz tıl bolaşaǧy üşın, ūlt bolaşaǧy üşın ruhani «küreste» bırge boluymyz kerek. Tıl üşın qalyŋ qazaqtyŋ jany şüberekke tüiulı. Babalar amanattap ketken Qaraşaŋyraǧymyzdy saqtap qalaiyq, tılımızdı tūnşyqtyrmaiyq, qūndylyǧymyzdy qūrmetteiık! QR azamaty retınde Täuelsız eldıŋ azamaty bola tūra özge memleket basşysyn öz elınıŋ Prezidentınen biık qoiyp, öz Prezidentın prezident dep sanamaityn äielge qataŋ şara qoldanylsyn. Memlekettık tıldı qorǧaǧandardy elden alastatqanşa, osy äieldı de memleket aumaǧynan şyǧarsyn. QR azamattyǧynan aiyrsyn.
Şäken Tūrar SÄTTARQYZY,
«El ana» saitynyŋ üilestıruşı, tılşısı
