İlon Mask — bızdıŋ zamanymyzdyŋ eŋ bai önertapqyştarynyŋ bırı. Jaqynda onyŋ bailyǧy 300 milliard dollardan asty. Ol Tehastaǧy Tesla gigazauytynyŋ ıske qosyluyna bır kün qalǧanda TED Talks kanalyna bergen sūhbatynda Marsqa alǧaşqy kommersiialyq reis ūşatyn kün alys emes ekenın jetkızdı.
Tesla — tanymal, aksiialary köptegen investorlar üşın tabys äkelgen jyldam damyp kele jatqan tehnologiialyq kompaniia. Bır sözben aitqanda, ūl — bolaşaqtyŋ industriiasyn jasaityn kompaniia. Tesla 2014 jyly 60 000 avtokölık, al 2020 jyly 500 000 avtokölık şyǧardy. Jaqynda Berlinde, Ostinde gigafabrika aşyldy. Kompaniianyŋ aksiialary soŋǧy 5 jylda 1533%-ǧa östı, bır aksiia üşın şamamen 60 dollardan 1000 dollarǧa deiın östı. Keibır sarapşylar (onyŋ ışınde belgılı Keti Vud de bar) aldaǧy bırneşe jylda bır aksiianyŋ baǧasy 3000-5000 AQŞ dollary deŋgeiınde bolady dep boljady.
İlon Mask sondai-aq basqa da serpındı jobalardy äzırleude. Onda strategiialyq közqaras pen älemdı jaqsartuǧa degen ülken ūmtylys bar. Tıptı, onyŋ közqarasyna özı köpşılık aldynda jiı aitatyn erekşelıgı (Asperger sindromy) äser etken boluy da mümkın. Būl oǧan qarapaiym sananyŋ şegınen şyǧuǧa mümkındık beredı. Ol aldyna öte örşıl, naqty maqsat qoiady, bızdıŋ köpşılıgımızge būl alys bolaşaq turaly fantastikalyq filmdegı frazalar siiaqty estıledı.
İlon Masktyŋ fenomenı qandai? Önertapqyş, armanşyl nemese talantty käsıpker İlonnyŋ TED Talks-ke bergen sūhbatynda aitqan ūsynystary (mälımdemelerı) qanşalyqty qyzyqty jäne şynaiy?Mäselen, eşteŋege qaramastan, İlon Mask planetamyzdyŋ jarqyn bolaşaǧyna senımdı. Ol «Ömır tek bır mäselenı şeşuden tūrmaidy» degen qaǧidany basşylyqqa alady. Onyŋ sūhbattaǧy myna sözı menıŋ älı esımde: «Ekologiia ǧalymdarynyŋ köpşılıgı parniktık gaz şyǧaryndylaryn azaitpasa, jerdıŋ joiylatynyna jäne 2050 jylǧa qarai ekologiialyq apat sözsız bolatynyna senımdı».
İlon Mask, ärine, aqyrzamannyŋ jaqtauşysy emes. Ol adamzattyŋ dūrys jolda ekenıne senedı. Ol üşın bügın men erteŋdı de oilau kerek.Ol ekologiialyq mäselenı qalai şeşudı ūsynady? Tūraqty energetikalyq bolaşaqtyŋ üş elementı bar: bırınşısı – jasyl energiia (eŋ aldymen jel men kün), ekınşısı – osy energiiany saqtai alatyn batareialar, üşınşısı – elektrlık kölıkter. Būl konfigurasiia kölıktıŋ barlyq derlık türlerınde jūmys ıstei alady, kömırqyşqyl gazynyŋ şyǧaryndylaryn aitarlyqtai azaitady jäne parniktık äserı de azaiady. Ärine, şekteuşı faktor bar, ol — batareialardy öndıru. Quattylyq qajettılıgınıŋ şamadan tys mölşerı şamamen 300 teravatt saǧatty qūraidy. İlon Mask Tesla būl kölemnıŋ 10%-yna deiın jasai alady dep sanaidy. Jalpy, Mask adamzattyŋ klimattyŋ özgeruı mäselesın şeşuge qabılettı ekenıne kümän keltırmeidı. İlon Masktyŋ jasandy intellekt turaly pıkırı de qyzyqty. Eger Mask Tesla-nyŋ 5 jyl ışınde avtomobilder öndırısınıŋ ösuın däl boljaǧan bolsa, özdıgınen jüretın avtomobildı jasau uaqytyn sonşalyqty däl aita almady, ıske asyru merzımı bır jyldan ekınşı jylǧa auystyryldy. İlon mūny naqty jasandy intellekt jasaudyŋ qiyndyǧymen tüsındıredı. Kölıktı basqaru prosesıne adamnyŋ qandai müşelerı belsendı qatysady? Eŋ aldymen köru, estu arqyly syrtqy aqparatty qabyldaityn mi. Maşinany miymyz siiaqty aqparatty tez qabyldauǧa jäne öŋdeuge qalai üiretuge bolady? Tapsyrma oŋai emes, bıraq İlon Mask üşın maqsat neǧūrlym şyndyqqa janaspaityn jäne kürdelı bolsa, oǧan jetu sonşalyqty qyzyqty. Al būl jūmys qazırdıŋ özınde jürıp jatyr, baǧalau kriteriiı qandai boluy mümkın? Özın-özı basqaratyn avtokölıktıŋ jıbergen qatelerınıŋ sany röldegı qarapaiym jürgızuşınıŋ jıbergen qatelıkterınen az boluy kerek. Naqty ortada jūmys ısteitın Jİ qūru prosesı ärbır tüsırılgen surettı tanu äreketınen bastaldy. Bıraq būl proseduramen tüsırılgen ärbır fotosurette qaşan da belgısızdık, būlyŋǧyrlyq bolady. İlonnyŋ komandasy közqarastaryn özgerttı. Tüsırılgen bır suretke şolu jaqsardy, ol 360 gradusqa juyq boldy. Oǧan sosyn uaqyt faktoryn qosty. Būl baǧdarlamalyq qamtamasyz etu tūrǧysynan oŋai emes. Taǧy bır sūraq: tıtırkendırgışke (beinelerge) jauap beru, ony bailanystyru adam miynda qalai jūmys ısteidı? Üşınşı mäsele — aqparatty öŋdeudıŋ operasiialyq prosesın qamtamasyz etu üşın sızge jadynyŋ aitarlyqtai kölemı qajet. İlonnyŋ aituynşa, avtodraivtyŋ beta nūsqasyn şamamen 100 000 adam paidalanady. Avtomatty türde basqarylatyn Tesla — būl şyn mänınde joǧary jyldamdyqpen qozǧalatyn, yntalandyruǧa bara-bar jauap beruge qabılettı ülken robot. Bügınde robotqa ne jetıspeidı? Şyndyqtyŋ intellektısı. Sūhbat aluşy sūraq qoiady: «Eger sızdıŋ üiıŋızdıŋ 3D arhitekturasyn şynymen tüsınetın robot jasalsa jäne sızdıŋ üiıŋızdegı ärbır nysan osy nysandardyŋ barlyǧyn tani alatyn bolsa, būl taŋǧalarlyq dünie emes pe?». İä, olar tazalyq jūmystaryn jasai alady, keşkı as äzırleidı, qarttarǧa kütım jasaidy. İlon Mask uaqyt öte kele robottarǧa retteuşı organ qajet bolatynyn atap öttı. Ol 2050 jyly köptegen otbasylarda robottar bolady dep esepteidı, däl qazır köpşılıgımızdıŋ üiımızde robot şaŋsorǧyştar, robot şöp şabu maşinalary bar. Robottardyŋ alǧaşqy ülgılerı ne ıstei alady? Olar adam ömırı men densaulyǧyna qauıptı jūmystardy, adamnyŋ ömır süruıne qiyn jaǧdailarda jūmys ıstei alady. Osy jerde taǧy bır sūraq tuyndaidy. Eger robot jylyna 30 000-40 000 dollar tūratyn jūmysşyny bırjolǧy 25 000 dollarǧa auystyra alatyn bolsa, onda adamzat būl turaly alaŋdauy kerek pe? İlon robottardyŋ paida boluynan qorqudyŋ qajetı joq dep sanaidy, Jİ bar robottar molşylyqty arttyruǧa kömektesedı, ol būǧan senımdı: bıraq bolaşaqta jinaqtalǧan Jİ adamnyŋ baqylauynan şyǧyp ketuı mümkın degen de qauıp bar. Sūhbat basqa jobany talqylauǧa köşedı, ol — neirolink. İlonnyŋ aituynşa, adam — qazırdıŋ özınde belgılı bır därejede kiborg, iaǧni, kompiuterler bızdıŋ jalǧasymyz, sebebı bız ölgennen keiın bızdıŋ sifrlyq elesımız ǧana qalady: adam ketedı, bıraq onyŋ elektrondyq poştalary, jelılerdegı jazbalary, hattary qalady. İlon kompiuterler arasyndaǧy aqparat almasu (terabaittar) adamǧa qaraǧanda (bait, pernetaqtadaǧy teru jyldamdyǧy) äldeqaida joǧary ekenın atap ötedı. Būl joba qazır qai kezeŋde? Äzırge būl jūmys bastapqy kezeŋde ǧana. Adamnyŋ miyna öte kışkentai symdar (implantattar) engızıledı. Būl jüike jüiesınıŋ, midyŋ jäne omyrtqanyŋ zaqymdaluyn emdeidı. Mūndai zaqym ūzaq uaqyt boiy, mümkın ondaǧan jyldar boiy emdeledı. Biyl alǧaşqy implantasiia üşın FDA ötkızuge rūqsat aluǧa qūjattar jıberıldı. Būl jerde, ärine, Jİ pen adam miynyŋ simbiozyna mümkındık beretın joǧary önımdı neirondyq interfeis turaly aitu älı erteleu. Bolaşaqta sifrlyq jäne biologiialyq intellekt konvergensiiasy da boluy mümkın. Eger Jİ Jerdı jaulap alatyn bolsa, bızde B jospary boluy kerek. Äŋgıme İlon Masktyŋ ǧaryştyq baǧdarlamasyna arnalady. Al Starship turaly bırınşı sūraq: būl zymyrannyŋ maŋyzdylyǧy, bıregeilıgı nede? İlon Falkon tek bırınşı kezeŋdı jäne küşeitkıştı qaita paidalanudy qamtamasyz etetının tüsındıredı (būl onyŋ jalpy qūnynyŋ şamamen 60-70% qūraidy). Starship-tıŋ mındetı - zymyrannyŋ barlyq elementterın tolyǧymen qalpyna keltıru jäne dereu ūşuǧa mümkındık jasau. Starship zymyranynyŋ jasaluy ūşu şyǧyndaryn aitarlyqtai azaituǧa mümkındık berdı. Būl — kün jüiesınde jäne eŋ aldymen Marsqa ūşudyŋ auqymdy baǧdarlamasyn jüzege asyruǧa mümkındık beretın, bolaşaqqaa jasalǧan ülken qadam. İlon Mask Starship Marstaǧy elementterdı Jerge kerı ūşu üşın paidalanuǧa bolatynyn atap öttı: ottegın Marsta bar metan men sudan aluǧa bolady. Otyn da Marsta oŋai öndırıledı. Zymyrandardyŋ kerı qonu mehanizmı, Jer nemese Mars atmosferasynyŋ tyǧyz qabattaryna enu kezınde jyludan qorǧau mehanizmı äzırlendı. İlon Starship kün jüiesınde saiahattau üşın qolaily kölık dep sanaidy, bıraq ol basqa jūldyzdyq jüielerge arnalmaǧan. Marsta qala qūru üşın myŋǧa juyq jūldyzdyq keme qajet. 2030 jyldan bastap ekı jyl saiyn Mars baǧytyna myŋǧa juyq keme (ärqaisysynda 100-ge deiın nemese odan da köp adam) jıberıletın bolady. Mask Marsqa ūşqysy keletınder az bolady dep esepteidı, oǧan qosa belgılı bır qarjylyq mümkındıkter de qajet. İlonnyŋ aituynşa, ūşudy barlyq adamǧa qoljetımdı etuge tyrysu kerek. İlon bastapqyda Mars qolaisyz, tar, tıptı qauıptı boluy mümkın.
İlonǧa «Marstaǧy qala kımdıkı bolady? NASA? Spacex?» — dep sūraq qoiylady. Ol būǧan: «Būl — Mars tūrǧyndarynyŋ qalasy» — dep jauap beredı.Marstaǧy adamdardyŋ örkenietı qandai boluy kerek? Mars adamdary bolu nenı bıldıredı? İlon Mars tūrǧyndary bır-bırımen jiı soǧyspaitynyna senedı. Onda tıkelei demokratiia köbırek bolady. İlon adamzat üşın bırneşe planetada ömır süru, köp planetalyq örkeniet bolu nelıkten maŋyzdy ekenın tüsındıredı. Adamzat jer betınde ärtürlı sebeptermen ömır süruın toqtatuy mümkın: soǧystar, pandemiia (qazır özektı bolyp körınedı) jäne t.b. Būl missiia basqa planetalardaǧy adamzat näsılınıŋ jalǧasy jäne saqtaluy bola alady. Jürgızuşı İlonnan Marstaǧy qalalardyŋ sany turaly sūraidy: «Nege million?» Qala öz betımen dami alatyndai boluy kerek. Būl maŋyzdy, sebebı ol qandai da bır sebeptermen Jermen bailanysyn üzuı mümkın. Sondai-aq taǧy bır maqsaty, Iýpiterdıŋ alystaǧy serıgı Europa: yqtimal nysana — kalmar örkenietı. İlon osylai dep äzıldeidı. İlonnyŋ bailyǧy turaly sūraq: 300 milliard dollar — būl qalaişa? İlon Tesla ösken saiyn dūrys şeşım qabyldaudyŋ maŋyzdylyǧy artady, jarty saǧattyq talqylau 100 million oŋ nätijege äkeluı mümkın dep jauap beredı. Özınıŋ şyǧyndaryna keletın bolsaq: onyŋ üiı joq, iahtasy joq, demalysqa şyqpaidy, onyŋ tek jeke ūşaǧy bar, ol tiımdı jūmys ısteu üşın qajet, jūmysqa köbırek uaqyt böluge mümkındık beredı. Qaiyrymdylyq turaly sūraq. İlon onyŋ barlyq kompaniialary qaiyrymdylyqpen ainalysatynyn aitady, ol adamdarǧa süiıspenşılıkpen qaraidy, ol jetı balanyŋ äkesı jäne tuu deŋgeiınıŋ tömendeuı adamzat üşın ülken problema dep sanaidy. Ol negızgı problemalar retınde kelesı mäselelerdı qarastyrady: jerdegı halyq sanynyŋ azaiuy, klimattyŋ özgeruı mäselelerı, adamzat örkenietınıŋ monoplanetalyq sipaty. İlon Mask adam ömırın qorǧau, jaqsartu jäne adam sanasynyŋ şekarasyn keŋeitu üşın aldyna ülken maqsattardy qoia otyryp, jaŋa älemdı jasamaq! Soǧyssyz jäne qirausyz älem, jasampazdyq pen damu älemı. Ol älemdı bügın, erteŋgı jarqyn bolaşaq üşın özgertıp jatyr.
Abai Alpamysov,
ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
