«Tarazy» jobasynyŋ qonaǧy – Ukrainanyŋ Qazaqstandaǧy Elşısı Petr Vrublevskii. Sūhbatty jürgızgen — jurnalist Arman Äubäkır.
— Petr Iýrevich, aityŋyzşy, orystar nege Qyrym men Doneskke basyp kırdı, būl ne üşın?
— Qaraŋyz, būl jerde Qyrymdy tüsınuge bolatyn siiaqty. Qyrym batyp ketpeitın «äue kemesı» siiaqty, sebebı NATO-nyŋ barlyq elderıne sol jerden qauıp tönedı, ol jerde flot ornalasqan. Sebebı Sevastopol qandai da bır sebeptermen orys teŋızşılerı qalasy dep sanalady. Soŋǧy jüz jylda ony ekı ret basyp aldy. Degenmen keŋes äskerı men orys äskerı auyr jeŋılıske ūşyrady. Bırınşıden, 50-54 jyldarda bolǧan Qyrym soǧysyndaǧy, sodan keiın ekınşı düniejüzılık soǧys kezınde Sevastopoldı berdı, sol jerde jaralanǧandar men tūtqyndardy qaldyrdy, sodan keiın olar tūtqynǧa alyndy. Al basşylyq Sevastopolden qaşyp kettı. Olardyŋ bırı süŋguır qaiyqpen, endı bırı su kemesımen kettı. Sodan ol jerde, ädette, būryn sol öŋırge barǧan keŋes ofiserlerı qalyp qoidy. Olar negızı öte myqty, būrynǧy keŋes ofiserlerı bolatyn. Jazda būl öŋırge orys halqy kelıp, konsert qoiyp, özderın nasihattaǧan, oryndauşylar köptep öner körsetuge keldı. Säikesınşe, ärine, ülken besınşı kolonna boldy. Degenmen besınşı kolonna eldıŋ şyǧysynda da boldy. Būl jerde ukraindyqtar da bar. Şyndyqqa tura qarasaq, ol jerde teledidar toŋazytqyşty «jeŋdı». Adamdar orys ügıt-nasihatyna qanyqty, sodan keiın basyp alu bastaldy, aldymen Qyrymdy, sodan keiın Donesk jäne Lugansk oblystaryn. Aita ketu kerek, sol mezette Donesk, Lugansk oblystaryn kezındegı DNR-dıŋ Qorǧanys ministrı bolǧan «jekkörınıştı» Girkin basqardy. Ol Resei azamaty jäne FSB qyzmetkerı edı. Resei Federasiiasynyŋ äskeri barlauynda bolǧan. Ol kezeŋde eşqandai azamattyq soǧys turaly jaq aşu, söileu mümkın emes edı. Qazır qatelespesem, Puşilin bolu kerek, ol Donesk Halyq Respublikasynyŋ basşysy bolyp otyr. Bız būl öŋırdı Halyq Respublikasy dep atamaimyz, bızşe būl ORDLO, iaǧni Donesk jäne Lugansk oblystarynyŋ jekelegen audandary. Būl audandardy Resei Federasiiasy uaqytşa basyp alǧan. Sondyqtan men sızge bır närsenı aitqym keledı, jalpy būl ekı halyqtyŋ tarihynda öte jaǧymsyz «qara jamylǧan better» köp. Onyŋ bırı Ukrainadaǧy aştyq jäne qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy aşarşylyq qasıretı. Ol Qazaqstanda älı moiyndalǧan joq. Al Ukrainada ony «genosid» dep tanydy. Būl «genosid» turaly äldeqaşan-aq elde zertteu jūmystary jürgızıldı. Är türlı qūrbandarǧa arnalǧan eskertkışter aşyldy. Iаǧni būl bır qaraly oqiǧa. Negızınen būl qasırettı oqiǧa bırıgıp zertteudı qajet etedı, bız ünemı qazaqstandyq ǧalymdardy şaqyramyz, mūraǧattardy qarauǧa mümkındık beremız. Bız bügıngı künı de ǧalymdarǧa Ukrainadaǧy soǧys aiaqtalǧan soŋ kelıp, materialdar jinaqtap, zertteu jūmystaryn jalǧastyrudy ūsynyp jatyrmyz. Mynany aita ketkım keledı, mäselen, Qyrymdy basyp alǧannan keiın Ukrainada köptegen reseilık arnalardy alyp tastady jäne jastar arasynda ukrain tılınde söileu sänge ainala bastady, şynymen de! Negızı qanşa tıl bıletın bolsaŋyz da sız tūlǧasyz, adamsyz. Men būl jerde orys tılın alyp tastauǧa şaqyrmaimyn, būl - aqymaqtyq. Sebebı būl tıl sızderdıŋ elderıŋızde resmi türde bekıtılgen. Bıraq qūrmettı qazaqstandyq qyz-jıgıtter, studentter, kolledjder men mektep oquşylary, qazaq tılın üirenıŋder, būl sändı, stildı jäne ol öte qajet. Qazaq tılın bılu jäne söileu būl qazaq qoǧamyn bırıktıretın jetekşı faktorlardyŋ bırı, būl qazaq mädenietın damytatyn qūral.
— Resei öz jauyngerlerın dūrys tamaqsyz, soǧysqa qajettı qūraldarsyz jıberıp jatyr. Sonyŋ saldarynan Ukrainada tonau derekterı tırkelude. Būǧan ne deisız?
— Orystyŋ bır ataqty jazuşysy kezınde «Menen jüz jyldan keiın Reseide ne bolyp jatyr dep sūrasa, ūrlyq jasap jatyr deuşı edım» degen eken. Şynynda da, būl elde ūrlyq, sonyŋ ışınde jymqyru dep aitaiyn, memlekettık «därejege» köterılgen. Mäselen, memlekettık qyzmetşılerdıŋ üilerın alyp qarasaŋyz, prokurorlardyŋ därethanasy altyn jalatylǧan bolsa, al qarapaiym jol poliseiınıŋ aulasynda ondaǧan kölıgı bar. Ärine, äskerde de däl sondai jaǧdai. Mysaly, Serdiukov pen Vasilev arasyndaǧy janjaldy eske tüsırıŋız. Onyŋ aqyry qaita türmege otyrumen aiaqtalǧan joq. Iаǧni, olardyŋ özderınen ūrlauy men üşın asa maŋyzdy emes, bıraq men sızge mynadai keŋes berer edım. Mäselen, Google-den ızdeŋız, Belorus qalalaryndaǧy poşta bölımşesınıŋ bırınde tüsırılgen kameralardan olardyŋ Ukrainadan ūrlaǧan dünielerdı üilerıne jıberıp jatqanyn köresız. Jauyngerler üilerge kırıp, blender men kılemderdı, kır juǧyş maşinalardy, sporttyq kiımderdı ūrlaǧan. Qazır Beloruste naryq bar, olar ony jük kölıkterımen alyp ketedı, sol jaqta satady. Sonda naryqta ony kım satyp alady? Belarus halqy ukrainalyqtardan ūrlanǧan zattardy satyp aluǧa arlanbai ma dep oilaimyn. Būl degen baryp tūrǧan oŋbaǧandyq qoi. Men mūny körıp, bılıp, qatty qapalandym.
— Sızdıŋ sarbazdaryŋyz qaru-jaraq pen jaŋa tehnologiialarǧa tez beiımdelıp jatyr. Olar mūny qalai meŋgerıp jatyr?
— Ukrainada osyǧan deiın de aqyldy, ūsynyqty qyzdar men jıgıtter boldy jäne bar. Ekınşıden, bızde joǧary bılım berudıŋ qalypty jüiesı qalyptasqan. Üşınşıden, bızde käsıbi armiia jaŋa tehnologiiany igerıp jatyr. Sondyqtan soǧys kezınde olar özderın tek jaqsy jaǧynan körsete aldy.
— Olar qazırdıŋ özınde soǧysqa beiımdelıp, özderın senımdırek sezınude deisız ǧoi?
— Ärine, şok alu soǧystyŋ alǧaşqy künderınde ötkenıne senımdımın. Basynda küizelıs boldy, degenmen adamdar būiryqty oryndaudy tüsıne bastady. Resei äskerı qanşa tyryssa da bızdıŋ äue qorǧanysymyzdy joia alǧan joq, bız jaŋasyn taǧy alamyz. Äue qorǧanysyn jäne keme qorǧanysy jüiesın qaita qalyptastyramyz. Bız qazırdıŋ özınde bırneşe oblysty azat ettık, aldaǧy uaqytta taǧy jalǧasyn tabady dep ümıttenemın.
— Būl jaǧdaidan Qazaqstan qandai sabaq aluy kerek?
Menıŋ tüsınuımşe, eŋ aldymen, Qazaqstan özınıŋ ekonomikasyn nyǧaituy kerek. Būl tūrǧyda Qazaqstan ekonomikalyq qūrylymyn nyǧaituda bır elge, ne Euraziialyq ekonomikalyq qoǧamdastyqqa qol jaimauy qajet. Ärine, äskerdı küşeitu kerek, ūltyn süietın azamattardy tärbieleu kerek. Qazaqstan – būl köp ūlt tūratyn el. Sondyqtan özge eldermen dostyq qarym-qatynasty ūstana otyryp, qazaqtar öz ideologiiasyn damytyp, özın alyp şyǧatyndai elge ainaluy kerek. Eŋ bastysy, ekonomika jäne armiia.
— Sondai-aq ideologiialyq jaǧyn da damytu kerek demeksız ǧoi. Mysaly, ügıt-nasihat ūrandaryna erıp ketpeu üşın ūlttyq ideiany bırıktıruge tiıs.
— Ärine, qazır Qazaqstanda söz erkındıgı bar. Ukrainada da solai. Mäselen, men Elşı retınde ortaǧa kelıp, üsteldı ūryp, reseilık arnalardyŋ jūmys ısteuıne tyiym sala almaimyn. Şynymdy aitsam, men sony şynymen de qalap tūrsam da jasai almaimyn.
Būl jerde noblesse oblige pozisiiasy mındetteidı, degenmen būl sızderdıŋ ışkı saiasatyŋyz, men oǧan aralasyp, ışkı ısterge kırıse almaimyn. Qaraŋyz, 2014 jyly Qyrymdy tūtqynǧa alynǧannan keiın bız barlyq reseilık arnalardy laqtyryp tastadyq.
Sodan keiın ukraindyq şyǧaratyn televidenie kontentınıŋ sapasy köterıldı. Sızderge de ne kedergı? Men būl jerde mūny tek ūsynys retınde aitty delık. Mazmūndy saiasi şoudyŋ ornyna būl öz kontentıŋdı qoiu kerek. Jai ǧana film,ne baǧdarlama boluy mümkın. Būl Qazaqstanǧa kömektesedı.
— Nasihat küşı sezıletın siiaqty, iä? Mysaly, reseilık BAQ-tyŋ aitqanyna barlyq adam senedı.
— İä, solai ekenı ras. Reseilık telearnalar soŋǧy on jylda eş qymsynbastan reseilıkterdıŋ basyn ainaldyrdy. Ökınışke qarai, būǧan kümän keltıre almaimyz. Qazır de Resei Federasiiasy azamattarynyŋ jartysynan astamy būl soǧysqa qoldau bıldırıp jatyr. Olardyŋ teledidar toŋazytqyşty «jeŋıp şyqty».
— Reseilıkter būl jaǧdaidy soǧys emes, äskeri operasiia deidı. Būǧan ne deisız?
- Men olardyŋ sözderınde negız joq dep oilaimyn. Būl orystardyŋ qalauyna bailanysty emes, būl soǧys olar üşın qazırdıŋ özınde fetiş siiaqty. Olar soǧystan qorqady, olar soǧysty soǧys deuden qorqady. Eger sız äskeri azap şekken bolsaŋyz, qandai da bır ötemaqy aluyŋyz kerek. Būl jerde olar Ukrainada öltırılgen azamattardyŋ otbasyna ötemaqy tölegısı kelmeidı. Osyndai da nūsqa boluy mümkın. Olar öz äreketterımen 9 mamyr oqiǧasynda barlyq adamdy mezı ettı. Şynymen de ötken jyly 9 mamyrda Mäskeudegı paradqa kelgen adamdardy qaraŋyz. Mıne, sol jerden ne üşın kerek ekenın köruge bolady.
— Kezınde Resei imperiiasy Keŋes Odaǧyna deiın adamdardy qūral retınde paidalandy. Olardyŋ osy saiasaty älı de jalǧasyp jatqan siiaqty.
— Ärine, olarda qalyptasqan «Äiel taǧy da bosanady» degendei mätel bar. Olar soǧys qazanyna jastardy, äskerge şaqyrylmaǧandardy tastap jatyr. Men, ärine, orys äskerınıŋ küşın baǧalaǧym kelmeidı. Olar soŋǧy bırneşe jylda ǧana jattyqty. Resei Şeşenstanda, Pridnestrovede, Gruziiada soǧysty. Qazır de köterıldı, Ukrainada köptegen jerlerdı aldy, tısterın batyrdy. Bıraq men Ukrainanyŋ jeŋısıne senemın.
Bız älgı söz etken ügıt-nasihatqa kelsek, ol ekı baǧytqa jūmys ısteidı. Iаǧni halyqqa da, bilıktegılerge de qyzmet etedı. Olar qandai da bır sebeptermen Ukraina bırıkpeitınıne sendı. Batys, şyǧys, soltüstık, oŋtüstıktegı köp adamdar Resei Federasiiasyn qoldaidy dep oilady. Adamdar jaqsy investisiia «qūidy». Mäselen, Qazaqstan territoriiasynda jūmys ısteitın Reseidıŋ yntymaqtastyq ūiymy ne ısteitının qaraŋyz. Mysaly, Otanyn satqan būrynǧy Qyrym prokurory Natalia Poklonskaiany Kabo-Verde elşısı qylyp taǧaiyndauǧa qoryqty, öitkenı bızdıŋ Ukrainaǧa jasaǧan opasyzdyǧy üşın jügınetınımızdı bıldı. Qazır ol — Reseidıŋ yntymaqtastyq ūiymy basşynyŋ orynbasary. Tuǧan jerıne opasyzdyq jasaǧan adamnyŋ basqalar üşın basyn auyrtatynana kım senedı? Olar köp aqşa jūmsasa da eşteŋe şyǧara almady. Bız bärımız jinalyp, öz Prezidentımızdıŋ ainalasyna toptastyq. Jäne täuelsızdıgımız üşın küresemız.
— Ukrainanyŋ odaqtyq şoǧyrlanuy sonşalyqty kütpegen ıs boldy. Bız, Qazaqstan, ökınışke qarai, bız ärtürlı dınderge, basqa da köptegen toptarǧa bölınemız, traibalizm bar bızde. Bız de özara bırıguımız üşın soǧys bolu kerek pe? Qalai oilaisyz, qandai jaǧdai bırıktıruı mümkın?
- Men Qazaqstannyŋ ışkı saiasatyna, jaǧdaiyna aralasa almaimyn. Sebebı Vena konvensiiasy Qazaqstannyŋ ısıne aralasuǧa tyiym salǧan. Men tek diplomatpyn. Men öz elımnıŋ müddesın ǧana oilaimyn. Menıŋşe, Qazaqstan halqy qiyn kezeŋde emes, qazırden-aq bırıkse eken deimın. Būl tūrǧyda ideia ızdeu kerek. Būl oraida maǧan Prezident Toqaevtyŋ reformalar turaly aitqany erekşe ūnady. Sızderge qandai da bır maŋyzdy düniege nazar audarularyŋyz kerek. Jaŋa güldengen Qazaqstan qūru jolynda bärıŋız bırıgıp, jūmys ısteseŋız, sonda barlyǧy jaqsy bolady. Öz armiiaŋyzdy qūryŋyz, ekonomikaŋyzdy damytyŋyz. Iаǧni, sızge şabuyl jasaǧanyn kütpei, bırıgıp, äreket etu kerek. Bar bolǧany osy.
— Qazır tek Qazaqstan emes, bükıl älem Ukrainanyŋ jeŋısın kütude deuge bolady. Būiyrsa, aldaǧy uaqytta jeŋıstı bırge toilaimyz dep senemın. Aitar soŋǧy tılegıŋız bolsa?!
— Alǧa Qazaqstan! Bız bırgemız!
https://youtu.be/0JpeAd_Kp-w
Sūhbatttyŋ jazbaşa nūsqasyn äzırlegen Danagül QAZİHAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
