Qazaqstandyq ǧylymnyŋ bügıngı küngı deŋgeiı qandai? Bilıktıŋ būiryǧymen tapsyrylǧan ǧylymǧa qatysty ūlttyq jobalar qalai jüzege asuda? Atalǧan taqyryptarǧa qatysty jauapty «Adyrna» tılşısı filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent Tulekova Güljan Qajymūratqyzynan sūrap bıldı.
- Sız filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty retınde, ūstaz retınde mūǧalımnıŋ därejesın qandai talaptar boiynşa asa qūrmettı mamandyq dep esepter edıŋız?
-Mūǧalım asa qūrmettı mamandyq ekenı barşamyzǧa belgılı. Eŋ bırınşı bügıngı taŋda bolyp jatqan köp talqy osy ūstaz ben şäkırt arasyndaǧy tüsınıspeuşılık mäselesı. Qazır de ondai jaǧdailar beleŋ aluda. Osy tūrǧyda Ybyrai Altynsarinnıŋ ūstazdarǧa qatysty aityp ketken, bylaişa aitqanda «şpargalka» sözı bar: «Ūstaz özınıŋ aldynda otyrǧan şäkırtke öte jeŋıl tılde tüsındıruı kerek» deidı. Däl osy sözdı Ahmet Baitūrsynov ta qostap ketken. Sondyqtan da, meilı qanşalyqty qiyn bolsa da, mūǧalım belgılı bır taqyrypty, aqparatty tüsındırgen kezde erkındık paida boluy tiıs. Bala tılıne jatyq tılde tüsındırgen jaǧdaida, bala da aqparatty erkın qabyldaidy. Osy ekı ortany myqty ūstaǧan ūstaz aqparatty şäkırtke bırden qabyldatqyza alady. Sondai jaǧdaida ǧana ūstazdyŋ şäkırt aldyndaǧy tituly artady. Äuelı, mūǧalım men şäkırt ortasyndaǧy bailanystyŋ özegı myqty bolǧan jaǧdaida, ūstaz kez kelgen jaitta tüsınıp, özınıŋ ūstaz ekenın körsete alǧan jaǧdaida märtebe degen ūǧym sodan bastalady. Säikesınşe, ūstazdyŋ märtebesı balaǧa qabyldatqyza alǧandyǧynan jäne şäkırt ony qabyldai alǧandyǧynan bastau alady. Jeŋıl tılde sabaq berıp, şäkırtınıŋ aldynda keŋ kösılıp, erkın qanat qaqqan ūstaz bılım aluşynyŋ jüregınen oryn alady. Özgenı syilaǧan, özın de syilata alady. Meilı ol qanşalyqty qiyn taqyryp bolsa da, ūstaz ony jeŋıl türde tüsındıre alsa, şäkırt ūstazdy da jaqsy köredı, mūǧalımnıŋ sabaǧyna erkın bara da alady.
Qazırgı jas mamandar bılım beru tızgının erkın ūstauǧa qorqa ma, älde özderınıŋ qataldyq därejesın körsetkısı kele me, on jyldyq täjıribesı bolsa da özınıŋ mūǧalımdık titulynan aiyrylyp qalam ba degen qorqynyşy bola ma, äiteuır men atap ketken şäkırt pen ūstaz arasyndaǧy osy bailanystan aiyrylyp bara jatyr. Talapty qoia bılıp, oidy erkın jetkıze bılgen mūǧalım ǧana öz märtebesın kötere alady dep oilaimyn. Mäselen, ūlt ūstazy Ybyrai Altynsarin balalarǧa «G» dybysyn üireterde: «Balalar, «G» dybysynyŋ ortasynan ekı qolyn şyǧaryp belın busa, «Ǧ» dybysy şyǧady» dep jeŋıl türde ūǧyndyryp beredı. Osylaişa ūly tūlǧalar salǧan sara joldy myna bız jalǧastyrar bolsaq märtebemız biıkterı anyq.
-Bilıkte qazaq tılın bılmeitın adamdar älı de köp. Būl nenı bıldıredı: tıldı bıluge mūqtajdyq joq pa, älde tıl saiasatyn qoldaudaǧy enjarlyq pa?
-Sızdıŋ būl qoiǧan sūraǧyŋyzdyŋ ekeuı de sol bilıkke bara jatqan adamnyŋ oiynda bar jäne ol «qalyptastyruǧa talpynamyn» degen oidyŋ alystyǧynda jatyr. Sebebı, ata-ana balany damu därejesıne qarai orys tılıne negızdep, orys synybyna beredı. Mekteptı orysşa oqidy, JOO orysşa bıtıredı, aralasatyn ortasy da orys tıldı jäne säikesınşe sol adam orysşa oilaidy. Sol uaqytta ata-ana da, qoǧam da därmensız küide qalady. Bız ony tıl saiasatyn qoldaudaǧy enjarlyq dep aita almaimyz. Ol adamnyŋ qabyldau deŋgeiı tek orys tılınde bolǧandyqtan, sanasy orysşa qūrylady. Äitse de, ol ūlttyŋ tarapyna kelgende taza orys bolyp ketken joq. Sanasy qazaqşa bolyp tūrsa da, aitylatyn oiy, berıletın pıkırı, sözı orysşa. Sondyqtan da, bız enjarlyq tanytyluda dep kesıp aita almaimyz. Mūnymen küresuge bolady, bıraq ol üşın tūlǧa «A» men «B» ärpın qazaqşadan bastauy kerek. Sanasyn tūtastai qazaqşaǧa özgerte almaidy. Öitkenı, qabyldau deŋgeiı jüre kele solai qalyptasty. Öz-özın jetektese, özınıŋ kündelıktı josparyn, jobasyn qazaqşa saralap, ortasynda qazaq tılınde söilese, qazaqi ortada mäselelerdı şeşıp, talqylaityn bolsa, bälkım tıldık qoldanys özgerer ma edı?! Bilıktegılerdıŋ barlyǧy orysşa söilep, berılgen qazaqşa mätındegı dybystyq qatynastardy dūrys aitpaityn bolsa, şala qazaqtyq intonasiiada söileitın qazaqtardyŋ oiyn basqa bıreu jazyp beretın bolsa – mäŋgürttık osy jerde jatyr.
-«Tıl turaly» Zaŋnyŋ 4-babynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık tılı – qazaq tılı. Memlekettık tıl – memlekettıŋ bükıl aumaǧynda qoǧamdyq qatynastardyŋ barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettık basqaru, zaŋ şyǧaru, sot ısın jürgızu jäne ıs qaǧazdaryn jürgızu tılı» delıngen. Sız ūstazdyq etıp jürgen salada memlekettık tıl saiasaty qanşalyqty jüzege asuda?
-Bızdıŋ qyzmet etıp otyrǧan orta - JOO ortasy. Bızdıŋ mekemede üş tılde bırdei qūjattar retteledı. Basşylyq orta orys ūltynan bolǧannan keiın esep tapsyrǧan kezde qazaqşany būrmalap, orysşa jetkızuge tyrysamyz. Ol bızge qiyndyq tuǧyzady. Qazaq tılınde tapsyruǧa, aituǧa tyrysqanyŋmen mälımetter qūjattar orysşa berıledı. Sol sebeptı säikesınşe bız de sūranystaǧy tılde tapsyramyz. Qazaqşa jazylǧan esepterdıŋ ışı emes körsetılgen sany oqylady.
Tıl märtebesıne kelgende ıştei qynjylamyz. Bıraq, atqarylyp jatqan şaralarǧa orysşa, qazaqşa dep bölıp, tiısu bolǧan emes. Alaida, keide talap etılgen qajettı jaǧdailarda orysşalauǧa tura keledı.
-Bılım men ǧylym salasynda köptegen reformalar jürgızılıp, köp özgerıster engızıldı. Qazırgı taŋda Qazaqstandaǧy ǧylymnyŋ damuyna qandai baǧa berer edıŋız?
-Mektep tabaldyryǧyn alǧaş attaǧan balalarǧa köp kıtap berıletın. Ädebiettık oqu, matematikalyq sauattylyq, onyŋ ärqaisynyŋ ekı-üşten bölımı bar bolatyn. Jasy ösıp kele jatqan balanyŋ arqasyndaǧy köp kıtap salynǧan riukzagynyŋ salmaǧy 25-30 kg boldy. Qazır balam besınşı synypqa keldı. Belı bükıreiıp qaldy. Osy syndy mäselelerge qatysty Ashat Aimaǧambetov kıtap sapasyna nazar saludy qolǧa alyp otyr. Onymen qosa "älıppenı" qaita oquǧa engızdı. Mūny qos qoldap qoldaimyn jäne oŋ ıs, oŋ bastama dep baǧa berer em. Kıtap şyǧarǧyştar köp kıtap jazyp, qarajattaryn qaltalaryna basyp jatqan şyǧar. Bıraq ol qanşalyqty sapaly? Bız sapasyna qanşalyqty män berdık? Osy syndy sūraqtarǧa endı nazarǧa alynuda. Būl mektep jaǧdaiyndaǧy bılımnıŋ damuyndaǧy bırden-bır oŋ bastama.
Al endı JOO alar bolsaq, aǧylşyn tılın bıletınderge köp jol aşyq. Bıraq, aǧylşyn tılın eşkım tegın oqytyp jatqan joq. Aǧylşynşa bılmeitın mūǧalımderge jūmys jasau qiyn. Sız aǧylşyn tılın bılmeisız, sol sebeptı sızben jūmys jasamaimyz deidı köbı. Sonan keiın bız siiaqtylar kömulı küide qaluda. Tegın oqytu kurstary ūiymdastyrylmaidy. Ondailar bolǧannyŋ künnıŋ özınde de, mektepte aǧylşynşa oqyǧandarǧa ılesu oŋaiyraq bolar, al bız sekıldı nemısşe hat tanyǧandarǧa būl qiynǧa soǧuda. Şet eldık kurstarǧa, komandirovkaǧa baryŋyz degen siiaqty ūsynystar tüsude. Taqyryptar bızge ūnaidy, bızdıŋ deŋgeiımızdegı alyp ketetın dünielerdı qarastyramyz, bıraq ätteŋ aǧylşynşa. Äitse de, älemdık rynokta bılım şyŋyna köterılu damu üstınde.
-«Bılımdı ūlt» sapaly bılım beru» ūlttyq jobasynyŋ besınşı mındetı boiynşa — qazaqstandyq joǧary oqu oryndarynyŋ bäsekege qabılettılıgın arttyru. JOO bäsekege qabılettılıgı artu üşın qaindai äreketter jasaluy tiıs?
-Tūran universitetı biyl sapa jaǧynan HHI ǧasyr köşbasşylyǧyn moiyndatty. Qūrylǧanyna 30 jyl tolǧan, bılım sapasy jaǧynan da özgege ülgı bolarlyqtai deŋgeide. Sol sebeptı de, bäsekege qabılettı bırden-bır JOO dep auyz toltyryp aita alamyn. Bäsekege qabılettılık är ūstazdyŋ, är ǧalymnyŋ titulynyŋ joǧarǧy deŋgeige köterıluıne kömek körsetuden bastaluy kerek dep oilaimyn. Mäselen, memlekettıŋ tarapynan berıletın granttar sany bızdıŋ univerde az. Nege sony köbeitpeske? Sonda bäseke osy jäne basqa JOO artar edı.
-Jauaptaryŋyzǧa raqmet!
Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
