Älemde bar «pan-izmder»
Bügıngı älemde talai ärtürlı adam bölımderdı bır ūqsastyqqa qarai bırıkteitın globaldyq jäne regionaldyq jobalary bar eken. Ädette osy jobalar «pan-» degen söz aldy qosymşasymen belgıleidı. «Pan-» qosymşasy grek tılınnen «bärı» degen audarady. Ärtürlı «pan-izmder» bırneşe topqa bölınedı: - Tıldık-etnikalyq, mysaly panarabizm, panslavizm, paniranizm, pantürkızm, panmongolizm, jäne t.b. - Dındık-ideologiialyq, mysalyǧa panislamizm, panhristiandyq, panbuddizm, jäne t.b. - Geografiialyq-örkeniettık, mysalyǧa panevropeizm, panafrikanizm, panaziatizm, jäne t.b. Endı osy joǧaryda atalǧan «pan-izmderdyŋ» Euraziialyq köşpendılıkke jäne Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Moŋǧoliia, Türkmenıstan, Majarstan elderge, jäne basqa elderdıŋ ışındegı Tatarstan, Başqūrtostan, Qalmaqiia, Būriatiia, Altai, Tyva, Şoriia, Saha, Hakasiia, noǧailar, Mänjüriia sekıldı bauyrlas post-köşpendı halyqtarǧa qandai qatynasy bar eken? Mysalyǧa, Qazaqstan, Moŋǧoliia jäne Qyrǧyzstanǧa kelesı «pan-izmder» äser etedı: pantürkızm, panislamizm, panbuddizm, panmongolizm. Onyŋ üstınde taǧyda Tūran, Ūly Dala, Euraziiaşylyq, Ordaşylyq, Tänırşılık (pan-baqsylyq retınde) sekıldı jobalar bar eken. Bıraq osy atalǧandary Euraziianyŋ köşpelı jäne post-köşpelı halyqtardyŋ ideologiialyq qajettılıkterıne tekqana jarym-jartylai säikes keledı. Mysalyǧa, Tūran degen türkı jäne iran halyqtarǧa jatady, al moŋǧol men tūŋǧystarǧa ol onşa qyzyq emes. Pantürkızm bükıl türkı-emes köşpendıreldı syrtta qaldyrady. Panmongolizm da däl sondai. Ūly Dala jobasynyŋ naqty jobasy joq eken. Euraziiaşylyq pen Ordaşylyqty bügın Resei ideologtar qolyna ūstap alǧan, olardyŋ ışınde köşpelı-emes halyqtardyŋ ökılderı.
Tänırşılık törge dındık-dünietanym közqarasyn qoiady da, jäne özındı «tekqana köşpelı» ideologiia dep qarastyrmaidy. Sonymen qatar tänırşılık basqa dınderdıŋ ökılderın ışke qabyldamaidy. Alaida Euraziialyq köşpelı tarihtaǧy halyqtary barlyq eŋ maŋyzdy euraziialyq dınderın ūstanǧan, onyŋ ışınde islam, erte hristiandyq, iudaizm, zoroastrizm, buddizm jäne t.b.
Osylaişa, bükıl joǧarda qarastyrǧan jobalary «betıne tigızıp, bıraq közıne timeidı».
Zamanaui köşpendıler men post-köşpendılerı degen kımder eken?
Osy jaǧdaidyŋ bır sebebı degen - bızde anyq «köşpendılık» jäne «post-köşpelı halyqtary» degen anyqtamasy joq eken. Euraziialyq köşpendılerı degende, bız ädette türkı-moŋǧol halyqtardy oilaimyz, sebebı olar Köşpelı örkeniettıŋ eŋ ataqty ökılderı bolyp tabylady. Bıraq, sonymen qatar Euraziialyq köşpendılerge tūŋǧys (şürşıt\mänjür), fin-ugr, majar, pars-tıldes köşpendıler, jäne t.b. jatqan. Sol üşın etnikalyq, tıldık, näsıldık, genetikalyq belgılerı «köşpendılıktı» aiqyndau üşın kelmeidı. Osy köşpelı halyqtardyŋ bärın «köşpelı belgınıŋ» üstınde bırıktıru üşın, bızge jaŋa, bırınşı ornyna «köşpendılıkke» qatystyq qoiatyn ideologiia men jobasy kerek eken. Būl joba tılıne, etnikalyq-näsıldık tiıstıgıne, politikalyq, dındık, geografikalyq belgısıne qaramau tiıs.
Bügındı köşpelı jäne post-köşpelı halyqtardyŋ tarabynan qaraǧanda, «Euraziialyq köşpendılerı» degen kımder eken? Būl degen kelesı ölşemderge saikes keletın nemese ötken şaqta säikes kelgen halyqtary:
- Köşpelı malşaruaşylyq - ekonomikalyq negızı retınde
- Mal tabyn men otarlarymen mausymdyq jaiylymdardyŋ artyŋda qozǧaluy
- Köşpelı tehnologiialyq qūrylys (uklad)
- Köşpelı mentalitetı men dünie közqarasy
Osylar jäne basqa belgılerı köşpelı halyqtardy jäne olardyŋ ūrpaqtaryn otyryqşy halyqtardan aiyrady. Osynda bız otyryqşy halyqtardy «sart» degen eskı köşpelı terminmen belgıleimız. «Sart» degen bır el emes, bul negızı otyryqşy tūrmys dästürı. Oǧan qarama-qarsy bız «köşpelı» degen tūrmys dästürın qoiamyz.
Iаǧni, bız «köşpendılık» degen bırıktıretın negızın törge qoisaq, onda «köşpendılık» jaqtauşylardyŋ tarabynan qarasaq, bükıl adamzat tek «sart-köşpelıge» bölınedı, al qalǧan erekşılıkterı – tıldık, dındık, näsıldık, ideologiialyq, politikalyq jäne t.b. maŋyzdy emes bolyp tabylady.
Bügıngı älemde qai halyqtardy nemese toptardy «köşpelı» nemese «post-köşpelı» dep sanauga bolady? Būl öz köşpelı tamyrlaryn ūmytpaǧan, köşpelı mınezı men dünie közqarasyn saqtaǧan, nemese sony belsendı türde jaŋǧyrtatyn halyqtary, jäne köşpelı tarihi men ideologiia zamanaui ūlttyq ideologiianyŋ ışıne eŋgızgen halyqtary. Sonymen bırge, osy elderdıŋ resmi qondyrmasy kez-kelgen bolu mümkın – demokratiia, şariǧat, tänırşılık, sosializm, kapitalizm jäne t.b.
Osyndai elder men halyqtarǧa bırınşı kezekte Qyrǧyzstan, Moŋǧoliia jäne Qazaqstan, odan keiın Resei, İran, İrak, Auǧanistan, Qytaida tūratyn köşpelı jäne post-köşpelı halyktary, sonymen qatar jarym-jartylai Orta Aziia, Türkiia, Şyǧys Europa jäne t.b. halyqtary jatady.
«Pan-nomadizm»
Endı būl jerde bız osy halyqtardy köşpelı qatystylyqtyŋ boiynşa belgıleu üşın jaŋa termin eŋgızuımız qajet. Joǧarda aitylǧan «pan-izmder» sekıldı, bız ony «pan-köşpendılık», «pan-nomadizm», «pan-kochevnichestvo» dep ataluymyz jön. Pan-nomadizmnyŋ negızıne bız bırınşı ornyna Köşpelı örkenietke qatysudy qoiamyz - joǧaryda atalǧan belgıler boiynşa.
Endı bız «pan-nomadizm» basqa bar ideologiialarmen qiylysqanyn men aiqasqanyn tüsınuımız qajet, sebebı olar bır-bırıne öte jaqyn. Mysalyǧa, turanizm, pantürkızm, panmoŋǧolizm, panislamizm, euraziiaşylyq, ordaşylyq, tänırşılık jäne t.b.
Būny desek, kez-kelgen türanist, pantiurkist, panmoŋǧolist, ordaşylyqşy, tänırşı jäne euraziiaşylyqşy avtomatty türde «pan-nomadşy» bolyp tabylmaidy. Atalǧandardıŋ köptıgı bügın öz «sart ötkelden ötıp ketken», jäne şynynda köşpelı tamyrlaryn ūmytyp, naqty «sart» bolyp qalǧan. Bıraq osyndai «sarttar» öz türkı, moŋǧol, euraziialyq nemese tūrandyq bırdeilıgın ūmytqan joq. Osyndailardy naqty «köşpelı» nemese «post-koşpelı» halyqtar dep sanauǧa bolmaidy. Endı olar öz joǧaltqan «köşpendılıktı» qaittan jaŋǧyrtuǧa tyryssa, tek sonda olar «köşpelı otbasyna» oralu mümkın - mysalyǧa bırtalai zamanaui majarlardyŋ sany.
Osylaişa, «pan-nomadizm» tıptı basqa dünie jäne adamzat közqarasyn ūsynady. Ädettı Şyǧys-Batys, Soltüstık-Oŋtüstık, sosializm-kapitalizm, sekuliarizm-klerikalizm, liberalizm-konservatizm jäne t.b. böluınıŋ ornynda, jäne nasionalizm, rasizm, dındık, tıldık negızınde böluınıŋ ornynda «pan-nomadizm» bükılälemdık adamzatty tek «sart-köşpelıge» böledı.
Säikesınşe, är «sart» türlerdıŋ pıkırlermen salystyrǧanda, «pan-nomadtyŋ» pıkırınde ǧalam beinesı tıptı basqaşa körınedı eken.
Mysalyǧa, naqty «pan-köşpelınıŋ» közqarasynda bızdıŋ Euraziia osylai körınedı. Euraziianynŋ şöl jäne jartylai-şöl (Ūly Dala) aumaqtarda Köşpelı örkeniettıŋ halyqtary köşıp jürgen. Soǧan bügıngı Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Moŋǧoliia, Türımenıstan, keibır Orta Aziia aimaqtary, oŋtüstık Resei, soltüstık Qytai, kei İran aumaqtary, soltüstık Auǧanistan, keibır Şyǧys Europa men Anatoliia aumaqtary jatǧan.
Euraziialyq köşpendılerdıŋ geopolitikalyq dünie közqarasy
Būl Euraziianyŋ aumaqtaryna bız şartty türde «Nomadlend» degen atyn beremız, ataqty Helford Makkinderdıŋ «Hartlend» (özek, jüregı) konsepsiiasy siiaqty.
«Nomadlend» är jaǧynnan otyryqşy «sart» halyqtarmen qorşaǧan. Būǧan bız «Sarttyq rimlend» (Sarttyq saqina) dep atyn qoiamyz, basqa ataqty Nikolas Spikmennyŋ «Rimlend» (saqina aumaqtary) konsepsiiasynyŋ sarkastikalyq analogiia boiynşa.
Osylai, köşpelı halyqtardyŋ dünie közqarasyna säikesınşe, Köşpelı örkenietınıŋ jüregı Sarttyq örkenietınıŋ halyqtar men imperiialar men qorşaǧan edı.
Nomadlend pen Sarttyq saqinadan basqa taǧyda bır «aralyq saqina» bolǧan – «Jartylai-köşpelı rimlend». Oǧan ekı örkeniettıŋ şekarasynda (frontirde) tūrǧan halyqtar kırgen – kei kezde ekı örkeniettıŋ belgılerın men dästürlerın tūtastyrǧan.
Būl Jartylai-köşpelı saqinanyŋ qūramyna köbınese köşpelı jaulauşylardyŋ ūrpaqtary kırgen. Olar «sart bolyp qalu» jürısınde bırtınde otyryqşy bolyp, öz köşpelı mänın joǧaltqan. Degenmen, kerısınşe de bolǧan – otyryqşa «sarttar» öz qalauymen erkın köşpelı halyqtarǧa qosylǧan. Osyndai jartylai-köşpelı halyqtarǧa kazak (kazachestvo), tatar, tabǧaştar, Köşpelı özbek memlekettıŋ bölınu jäne otyryqşy bolyp qalu kezındegı özbekter, Timurid, Baburid, majarlar, erejelgı ūyǧyrlar, Osmandar jäne t.b. sekıldı halyqtary men toptary jatqan.
Ärıne, būl maqalada tekqana Euraziialyq köşpendıler qarastyrǧan, sebebı olar üş myŋjyldyq boiy sättı ömır sürgen, köp ǧasyrlar boiy planetadaǧy eŋ ozat örkenietı bolǧan, tolyq-jaramdy Köşpelı örkenietın qūrastyrǧan. Afrika men ekı Amerikanyŋ köşpendılerı tys jaǧynda qalǧan, sebebı būl bölek äŋgıme eken.
******
Osylai bız bolaşaq halyqaralyq, regionaldyq jäne globaldyq «pan-nomadizm» jobanyŋ negızderın belgıleimız. Onyŋ ideologiiasy bükıl «sarttyq» ideologiialardan tıptı basqa, sonymen qatar olardyŋ köbınen köbırek inkliuzivtık (köpke aşyq) bolyp tabylady. Pan-nomadizm bügıngı älemnıŋ köşpendılerdıŋ ūrpaqtaryna keleşek mädeniettık bırıktıruıne keltıretın jelım-klei bolyp qalu mümkın.Daniiar BAIDARALY Almaty 2021
Ūqsas jaŋalyqtar
