جالپى، قوستاناي وڭىرىندە ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا تىندىرىلىپ جاتقان شارالار كوڭىلگە قونارلىق. وبلىس ورتالىعىندا كلاسسيك جازۋشىمىز بەيىمبەت ءمايليننىڭ اتىندا ۇلكەن ءبىر كوشە بار. قالامىزداعى تەمىر جول بەكەتىنىڭ الدىنداعى ەسكەرتكىشى دە مەن مۇندالاپ تۇر. وتكەندە قوستانايدا «ماڭگى وزگەرە قويماستاي» كورىنگەن «قىزىل كوممۋنيست» - تاران اۋدانىنا وسى بي-اعاڭنىڭ ەسىمى بەرىلىپ، ءبىر جاساپ قالىپ ەدىك.
ال، كەزىندە قازاقتىڭ قارا دومالاقتارىن بىلىممەن سۋسىنداتقان ۇستاز ىبىراي التىنسارينگە دەگەن ىستىق ىقىلاستىڭ ورنى ءتىپتى، بولەك. ىبىراي اتامىزدىڭ اتىندا اۋدان دا، ۇلكەن كوشە دە، ارنايى مۇراجايى دا، مەموريالدىق كەسەنەسى دە بار. بىلتىر بۇرىنعى ەسكەرتكىشى ەسكىرگەندىكتەن، قالامىزداعى ورتالىق ساياباقتىڭ قارسى الدىندا ۇستازدىڭ جاس شاكىرتكە ساباق ۇيرەتىپ تۇرعان الىپ بەينەسى بيىك تۇعىرعا قونىپ، قوستانايلىقتار ءۇشىن ۇلاعاتتى ءبىر مەرەكەگە اينالدى.
وبلىسىمىزدا ۇلت ۇستازى اتانعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءوز ەسىمى بەرىلگەن ۋنيۆەرسيتەت الدىنداعى ويعا شومىپ وتىرعان ەسكەرتكىشى وزگەلەردەن ءبىر بولەك. وبرازىنىڭ وتە ءساتتى جاسالۋىنىڭ ارقاسىندا بۇگىندە شىن مانىندە ساۋلەت ونەرىنە اينالعان دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.
قوستانايدا كەزىندە ەل قورعاعان دۋلىعالى باتىرلارىمىز دا نازاردان تىس قالعان جوق. قالامىزدىڭ شىعىس بولىگىندە قوبىلاندى باتىردىڭ بەينەسى الىستان كوزگە شالىنسا، ونىڭ باتىس بولىگىندە، اۋەجايعا بارا جولدا شاقشاق جانىبەك تارقاننىڭ ات ۇستىندەگى الىپ بەينەسى ەرىكسىز كوز تارتادى.
قوستانايلىقتار ءبىر كەزدەرى ءوزىمىز «ۇلى حالىقتىڭ» قاتارىنا قوسقان ورىستىڭ اقىن-جازۋشىلارىنا دا قۇرمەتى ەرەكشە ەكەندىگىن ايتىپ وتپەسەك، شىندىققا قيانات جاسار ەدىك. وسىنداعى ەڭ جاقسى كوشەلەردى يەلەنگەن گوگول، تولستوي مەن چەحوۆ سەكىلدى جازۋشىلارىن ايتپاعاندا، ءبىر عانا پۋشكينگە ءتورت بىردەي ەسكەرتكىش قويىلعان ەكەن. كەزىندە ونىڭ اتىنداعى ۇلكەن ءبىر شارۋاشىلىق تا بولدى. قالامىزداعى بالالار كىتاپحاناسى دا سونىڭ اتىندا. ونداعى پوترەتتەرى مەن كىتاپتارى جينالعان اسا اۋقىمدى مۇراجايى تاعى بار. ال جىل سايىن وسىندا «پۋشكين وقۋلارىن» وتكىزۋ مىزعىماس داستۇرگە اينالعان. ويتكەنى مۇنداعى كەز-كەلگەن ورىس ءۇشىن ولاردىڭ «بارى دا، نارى دا - پۋشكين!».
ال ءبىز كەزىندە ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، باس اقىنىمىز اباي تۋرالى ءدال وسىلاي دەپ ايداي الەمگە ايتا الامىز با؟ ۇلكەن كۇمانىم بار. ويتكەنى قوستانايدا ۇلىلارىمىزدى ۇلىقتاۋدا الالاۋشىلىق سەكىلدى كوڭىلگە ۇلكەن كۇمان تۋعىزاتىن، جامان قۇبىلىس بايقالادى. ايتپەسە، ءبىز جوعارىدا ايتقان تۇلعالارعا كورسەتىلگەن ىستىق ىقىلاس حاكىم ابايعا كەلگەندە نەگە سۋىنىپ قالادى؟ الدە، بۇل جەردە «مىناۋ-بىزدىكى، ال مىناۋ وزگەنىكى»، دەگەن ىشتەي ءبىر بولىنۋشىلىك بار ما؟ ايتپەسە، وسىندا وزگەلەردى بىلاي قويعاندا، سوناۋ فرانتسۋز حالقىنىڭ ماقتانىشتارى، شالتيگەن ناپولون مەن جالاۋ ۇستاعان قىز جاننا د.ارككە، ءتىپتى، سايقىمازاق چارلي چاپلينگە ەسكەرتكىش قويىلعاندا باس اقىنىمىز نەگە ۇمىتىلىپ قالدى؟
بىلتىرعى جىلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ارنايى جارلىق شىعارىپ، ابايدىڭ 175 جىلدىعىن تويلاۋعا ەرەكشە نازار اۋداردى. ەندەشە وسى جارلىققا سۇيەنە وتىرىپ، الگى داتانى سىلتاۋ ەتىپ، نەگە ءبىر ەستە قارالىق ەسكەرتكىشىن ورناتۋعا بەلسەنە كىرىسپەسكە؟ كىرىسۋ تۇگىلى، «اۋ، بىزدە وسى ابايدىڭ ەسكەرتكىشى نەگە جوق؟ وسى ايتۋلى داتانى اتاپ وتپەۋىمىز قالاي؟»، دەپ ءۇن قاتقان ادامدى ەستىمەدىك. مۇنداي ەسكەرتكىش اناۋ قاراعاندى مەن اقتوبەنى ايتپاعاندا، قوستاناي سەكىلدى وزگە ۇلت وكىلدەرى باسىم دەيتىن پاۆلوداردا بوي كوتەرگەندىگى نامىسقا تيمەي مە؟ الدە، سەمەيلىك ابايدىڭ قوستانايعا قاتىسى شامالى ما ەكەن؟ بوتەن ءبىر قيسىنعا كەلەرلىكتەي ءۋاجدى تاپپاي، قينالىپ وتىرمىز. ايتپەسە، الگىندەي داتاعا وراي ەسكەرتكىش تۇگىلى، وبلىسىمىزداعى ەشكىم تانىمايتىن دەنيسوۆ پەن فەدوروۆ سەكىلدى اۋداندارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتىن حاكىم اباي يەلەنسە، اناۋ مايلين، التىنسارين اۋداندارىمەن بىرگە اتالىپ، جاراسىپ تۇرماس پا ەدى؟ ودان قالدى، مىنا رۋدنىي مەن ليساكوۆ سەكىلدى قالالاردىڭ بىرىنە اباي ەسىمىن بەرسە، بىزدەگى اشىقتان-اشىق بوي كورسەتىپ جۇرگەن سەپاراتيستەرگە سەس بولماس پا ەدى؟
مۇنى ايتاسىز، ءتىپتى، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «نۇرسۇلتان نازارباەۆقا قوشەمەت كورسەتۋ كەرەك»، دەگەن ۋ-شۋمەن وسىنداعى جالعىز اباي كوشەسىنەن ايىرىلىپ قالا جازداعانىمىز بار. ابىروي بولعاندا، قوستانايلىقتاردىڭ مۇنداي «ايرىقشا بەلسەندىلىگىنە» رەسپۋبليكالىق ونوماستيكا كوميسسياسى توقتاۋ سالىپ، بۇكىل ەل-جۇرتقا كۇلكى بولۋدان امان قالدىق. ايتپەگەندە ءبىز اباي حاكىمنەن مۇلدەم ماقۇرىم قالعانداي ەكەنبىز. مىنەكەي، حالقىمىزدىڭ باس اقىنىنا دەگەن «قۇرمەتىمىز بەن ءىلتيپاتىمىز» وسىنداي.
بىزدە شەت قاقپاي كورىپ جۇرگەن جالعىز اباي عانا ەمەس. وسىندا كىندىك قانى تامدى دەيتىن ءارى عالىم، ءارى ساياحاتشى، زەرتتەۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ تا مۇلدەم ەسكەرۋسىز قالىپ وتىر. كەزىندە ۇلكەن ايتىس-تارتىسپەن ونىڭ ءدال وسى قوستانايدا، دالىرەك ايتقاندا امانقاراي وكرۋگىنىڭ قازىرگى سارىكول اۋدانىنداعى كۇنتيمەس اۋىلىندا تۋعاندىعىن دالەلدەپ، ءبىراز تەر توگىلگەن ەدى. ءتىپتى، مۇندا شوقاننىڭ بالا كەزىن بەينەلەيتىن شاعىن ەسكەرتكىش تە بوي كوتەرگەن.
ەندى قالاي، ول ويىمىزدان اينىپ: «قوي ول كىسى بىزدە ەمەس، كوكشەتاۋدا، سىرىمبەتتە تۋعان شىعار. ەندەشە، ونىڭ بىزگە قاتىسى جوق»، دەگەن تۇجىرىم جاسادىق؟ ايتپەسە، شوقان ۋاليحانوۆقا قالامىزدا ەسكەرتكىش قويماق تۇگىلى، بىلايعى جۇرت قونىستانۋعا قورقاتىن، ورتالىقتان الىستاۋ، كەزىندە سوتتالعاندار تۇرىپ، ابدەن جامان اتى شىققان «كلۋب سترويتەلەي» دەگەن اۋدانداعى تىم شولاق كوشەنى سول ۇلى تۇلعانىڭ اتىندا دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات.
ال ەندى وسىنداعى، قالانىڭ ورتاسىن قيىپ وتەتەتىن اسا ۇلكەن ءبىر داڭعىل وبلىسىمىزدى 20 جىلدان اسا باسقارىپ، ءتىپتى، ورنىنان تۇرىپ بايانداما جاساۋعا دا ءالى كەلمەگەن وبكوم حاتشىسى بورودين دەگەنگە بەرىلگەن دەسەك، نە ايتار ەدىڭىز؟ الدە قازاق كادرلارىن تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋدا ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتقان بورودين سەكىلدى «قىزىل كوممۋنيست» شوقاننان بيىك تۇرعانى ما؟ الدە سول ءبوروديننىڭ قازاق حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى شوقانعا قاراعاندا تىم اۋقىمدى دا ماڭىزدى ما؟ بۇعان جاۋاپ تابا المادىق.
الدە، كەيبىر شولاق ويلايتىنداردىڭ: «شوقان ورىس ارمياسىنا قىزمەت ەتكەن، سونىڭ شپيونى بولعان»، دەگەن ارانداتۋشىلىق تۇجىرىمدارىنان تۋىنداعان تەرىس اسەردىڭ ىقپالى بولدى ما ەكەن؟ بۇل دا ەش سىن كوتەرمەيتىن، ءۇستۇرت «تەوريا».
بىرىنشىدەن، ول كەزدە ءبىز رەسەي يمپەرياسىنا قارادىق. ءبىلىمدى دە اناۋ الاش زيالىلارى سەكىلدى، سول جەردەن الدىق. بوتەن قايدا بارىپ، وقۋشى ەدىك؟ەكىنشىدەن، ءتىپتى شوقاندى شپيون دەگەننىڭ وزىندە (دۇرىسى ول - بارلاۋشى، ال بۇل ءتىپتى بوتەن ۇعىم), وعان اسا ءبىلىمدى، ەرەكشە زەرەك ءارى ايرىقشا ۇعىمدى جانداردى ىرىكتەپ العان. ونىڭ قاشقارعا ساپارىن رەسەي يمپەراتورى الەكسەي 2-ءشىنىڭ ءوزى بەكىتكەندىگىنە قاراعاندا، بۇل ەكىنىڭ بىرىنە جۇكتەلەتىن شارۋا ەمەس.
جالپى، ءبىز شوقاننىڭ بۇل قىزمەتىنە ماقتانۋىمىز دا كەرەك. ال، ەگەر ول وپ-وڭاي دۇنيە بولسا، بارلاۋشىلىققا تاڭداۋ نەگە وزبەككە، قىرعىزعا، تۇرىكمەنگە نەمەسە تاجىككە تۇسپەدى؟ دەمەك، شوقاندى ياعني، قازاقتىڭ قارا دومالاق بالاسىن وزگەلەردەن جوعارى قويعانى عوي. ونىڭ ۇستىنە، قاي كەزدە دە بارلاۋشىلار وتە جوعارى باعالانعان. ءبىر عانا مىسال: ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپونيادا بارلاۋشىلىق ەتكەن ريحارد زورگەنى قازىر بىلمەيتىن، قىزعانا قاراپ، قىزىقپايتىن ەل جوق. ايتپاقشى، زورگە تۋرالى كينونى العاش ورىستار ەمەس، شەتەلدىكتەر تۇسىرگەن. دەمەك، شوقاننىڭ بارلاۋشىلىعىنا قىسىلاتىن ەشتەڭە جوق. ەگەر ول بۇراتانا حالىق وكىلى ەمەس، ورىس ۇلتىنان بولعاندا رەسەي ونى باسىنا كوتەرەر ەدى. «قىتايدى العاش اشقان - ءبىز»، دەپ دۇنيەنى ءبىر دۇرلىكتىرەرى حاق. ال ءبىز بولساق...
ونىڭ ۇستىنە وتىزعا دا جەتپەي كەتكەن عالىمنىڭ ارتىندا قالعان قازاق پەن قىرعىز جانە باسقا حالىقتاردىڭ تاريحى، گەوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسى جايلى عىلىمي تراكتاتتارى سەكىلدى مول قازىناسىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ قاي عالىم وسىنداي قىسقا عۇمىرىندا وسىنشاما عاجايىپ ەڭبەك قالدىرىپتى؟ وسىنىڭ ءوزى فەنومەن ەمەس پە؟ وزگەسىن بىلاي قويعاندا، ول كەزدە ەكىنىڭ ءبىرى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانا قويماندىعى تاعى دا بەلگىلى.
ال ءبىز بولساق، بىلتىر تۋعانىنا 185 جىل تولعان اسىلىمىزدىڭ اتىنا جاقسى ءبىر كوشە بەرىپ، ەسكەرتكىش ورناتۋدىڭ ورنىنا، مۇلدە اتاۋسىز قالدىردىق. مۇنى ەندى الالاۋشىلىق دەمەگەندە نە دەيمىز؟
تاعى ءبىر وزەكتى ورتەيتىن ماسەلە، ءبىر كەزدەرى 80-نەن استام ءۇيى بار، گۇلدەنىپ تۇرعان عالىمنىڭ تۋعان اۋىلدىڭ بۇگىندەرى 20 شاقتى عانا ءۇي قالىپ، بولاشاعى جوق ەلدى-مەكەندەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ابدەن ازىپ-توزۋعا اينالعان ءحالى. بۇل ماسەلە تەك قانا ولكەتانۋشى ەدىلباي احمەنوۆ سەكىلدى ءبىرلى-جارىم قوعام بەلسەندىلەرىن تولعانتپاسا، قالعاندارىن مۇلدەم ويلانتپايتىن ءتارىزدى. ەگەر وسى كۇنتيمەستى عالىمنىڭ مۇراجايىنا اينالدىرىپ، جان-جاقتان تۋريستەر كەلىپ، قازاقتىڭ وسى اياۋلى ۇلىنىڭ تاعدىرىمەن تانىساتىن ەلدى-مەكەنگە اينالدىرسا، بۇل اۋىلعا قايتادان جان كىرىپ، گۇلدەنىپ سالا بەرمەس پە؟.. تەك وبلىس دەڭگەيىندە جاناشىرلاق پەن قامقورلىق جەتىسپەگەنى بولماسا...
قازىر مىنە، وبلىستىق بيۋدجەتتەگى قىرۋار اقشانى قايدا قويارىمىزدى بىلمەي وتىرمىز. ويتپەگەندە، ارقايسىسى ءتورت ميلليارد تەڭگەدەن اسىپ جىعىلاتىن ەكى بىردەي سپورت عيماراتىن سالار ما ەدىك؟. ال شوقان سەكىلدى ارداقتى تۇلعانى ەستە قالدىرۋعا از عانا تيىن-تەبەن تابا الماي، داعدارىپ وتىرعان جايىمىز بار.
ءتۇيىن. ۇلىلارىمىزدىڭ قاي-قايسىسىن دا بولە جارىپ الالاماي، ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى ەلەۋلى ەڭبەگىنە وبەكتيۆتى تۇدە ءادىل باعا بەرىپ، تاريحتاعى ويىپ الار ورنىن لايىقتى اتاپ ءوتىپ وتىرساق - كەلەشەك ۇرپاق الدىنداعى ءبىر پارىزىمىزدى ورىنداعاندىق دەپ بىلەمىز. قازاقتىڭ قارا ءۇزىپ شىققان دانالارى جايلى كوڭىلگە تۇيگەن ويدىڭ ءبىر اپارسى وسىنداي ەدى.
جايبەرگەن بولاتوۆ
Abai.kz
