ستالين، نازارباەۆ، ەندى وليگارح كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىن قوسۋدى ۇسىندى

سوڭعى كۇندەرى كاسپي مەن قارا تەڭىزدى جەراستى تۋننەلى ارقىلى قوسۋ يدەياسى قايتادان وزەكتى بولا باستادى. بۇل ۋتوپيالىق جوبا العاش رەت حح عاسىردىڭ باسىندا يوسيف ءستاليننىڭ تاراپىنان ۇسىنىلعان ەدى، ال ءححى عاسىردىڭ باسىندا سول كەزدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ونى قايتا كۇن تارتىبىنە ەنگىزدى. «فانتاستيكالىق جوبا» اتالعان وسى باستامانى سوڭعى كەزدە اتىشۋلى ازەربايجاندىق وليگارح مۇسا سۇلەيمانوۆ قايتا كوتەردى. ونىڭ ەسىمى بۇعان دەيىن بىرنەشە ءىرى الاياقتىق ىستەرگە بايلانىستى اتالعان بولاتىن. كاسپي قاشىپ بارادى... ءبىراز بۇرىن ADO-G كومپانيالار توبى مەن زىريا حالىقارالىق تەڭىز پورتى اتىنان سويلەگەن مۇسا سۇلەيمانوۆ كاسپي ماڭىنداعى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارىنا ۇندەۋ جاساپ، بۇل ۇسىنىستى كاسپي تەڭىزىنىڭ تارتىلۋ ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالعان «تۇجىرىمدامالىق باستاما» دەپ اتادى. سۇلەيمانوۆ قارا تەڭىز بەن كاسپيدى قوساتىن ديامەترى 10 مەترلىك جەر استى تۋننەلىن سالۋدى ۇسىندى. ونىڭ ايتۋىنشا، قارا تەڭىزدىڭ دەڭگەيى جوعارى بولعاندىقتان، سۋ كاسپيگە وزدىگىنەن اعىپ كەلىپ، تەڭىز دەڭگەيىن تۇراقتاندىرۋعا كومەكتەسەدى. ازەربايجاندىق وليگارحتىڭ سوزىنە قاراعاندا، ADO-G توبى جوبانىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن دايىنداۋ ءۇشىن ءوز رەسۋرستارىن جۇمىلدىرۋعا دايىن. بۇل باستاما ازەربايجاندىق اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ايتارلىقتاي قىزىعۋشىلىق تۋدىرماعانىمەن، قازاقستاندا قوعامدا ەلەۋلى رەزونانس تۋدىرۋدا. 2006 جىلدان بەرى كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋ دەڭگەيى ەكى مەترگە تومەندەگەن. بۇل جاعداي وزگە ماسەلەلەرمەن قاتار، وڭىرلىك ساۋدا مەن ينفراقۇرىلىم ءۇشىن دە ايتارلىقتاي قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. بۇگىندە كاسپي تەڭىزى سۋىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنەن ەڭ كوپ زارداپ شەگىپ وتىرعان ەل — قازاقستان. بۇل ماسەلە ەلدىڭ تەڭىز ساۋدا پورتتارىنىڭ جۇمىسىنا، سونداي-اق جاعالاۋداعى وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالىنا دا اسەرىن تيگىزە باستادى. اقتاۋ ايلاعىنداعى كەدەرگى Astana Times باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، ازەربايجاندا كوتەرىلگەن بۇل يدەيا قازاقستانعا كوپتەن كۇتكەن دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتقا شىعۋ مۇمكىندىگىن بەرىپ قانا قويماي، پورت ينفراقۇرىلىمىنا تونگەن قاتەردى دە جويۋعا كومەكتەسۋى مۇمكىن. قازاقستاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قارا تەڭىز بەن كاسپيدى قوسۋ يدەياسىن تالقىلاۋعا بەلسەندى تۇردە ارالاسۋدا. «رەسمي ۇسىنىس قازاقستانعا ءالى تۇسپەگەنىمەن، ءبىزدىڭ ەل بۇل جوبادا نەگىزگى قاتىسۋشى رەتىندە قاراستىرىلىپ وتىر، سەبەبى كاسپيدىڭ تايازدانۋى اقتاۋ پورتىنىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرە باستادى»، - دەپ جازدى قازاقپارات اگەنتتىگى. پورت اكىمشىلىگى وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى سالدارىنان كەمەلەردىڭ جۇك كوتەرگىشتىگى 1 000 تونناعا ازايعان. ەگەر جاعداي ودان ءارى ناشارلاسا، بۇل ساۋدا كەمەجايى سالاسىنىڭ تولىق توقتاپ قالۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. نازارباەۆقا دەيىنگى داۋىردە كاسپي مەن قارا تەڭىزدى قوساتىن كانال سالۋ تۋرالى ەۋروپا ءداۋىرىنىڭ باسىندا-اق انتيكالىق اۆتورلار جازعان. الايدا بۇل جوبا 1917 جىلى قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ ناقتىراق سيپات الا باستادى. 1921 جىلى ينجەنەر ف.پ. مورگۋنەنكوۆ ۇسىنعان مانىچ كانالىنىڭ قۇرىلىس سىزباسى كەيىنگى بارلىق جوبالارعا نەگىز بولدى. وسى يدەيالاردىڭ كەيبىرى كەڭەستىك كەزەڭدە ءىشىنارا جۇزەگە اسىرىلعان. 1951 جىلى ىسكە قوسىلعان ۆولگا-دون كانالى ەسەپكە الىنباسا، كاسپي مەن قارا تەڭىز اراسىن جالعايتىن كەمە جۇرەتىن كانال سالۋدىڭ جالعىز مۇمكىن نۇسقاسى – كۋمو-مانىچ ويپاتى. بۇل ايماق ەۋروپا مەن ازيانىڭ شارتتى شەكاراسى سانالادى. كونە زامانداردا بۇل ويپات كاسپي مەن ازوۆ تەڭىزىن جالعاپ جاتقان بۇعاز بولعان، سوندىقتان ەكى سۋ ايدىنى اراسىنداعى ەڭ تومەن ورنالاسقان قۇرلىق بولىگى. كسرو كەزىندە مۇنداي كانال سالۋ جۇمىستارى باستالىپ تا كەتكەن ەدى. قۇرىلىس باتىس باعىتتان – دون وزەنى مەن روستوۆ وبلىسى جاعىنان جۇرگىزىلدى. 1936 جىلى ۋست-مانىچ، ال 1941 جىلى ۆەسەلوۆسكي مەن پرولەتارسكي گيدروتوراپتارى ىسكە قوسىلعان سوڭ، كانالدار مەن شليۋزدەر ارقىلى بايلانىسقان سۋ قويمالارى تىزبەگى پايدا بولدى. «ەۋرازياعا» قارجى بولگەن ەقدب 2007 جىلى مانىچ كانالىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى جوبا جاڭا اتاۋمەن قايتا جانداندى. سول جىلدىڭ ساۋىرىندە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين فەدەرالدى جينالىسقا جىل سايىنعى جولداۋىندا قارا جانە كاسپي تەڭىزدەرى اراسىنداعى كەمە قاتىناسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ۆولگا-دون كانالىنىڭ ەكىنشى تارماعىن سالۋ ماسەلەسىن ۇكىمەتكە قاراۋدى ۇسىندى. ارادا بىرنەشە اي وتكەندە، ماۋسىم ايىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سانكت-پەتەربۋرگ ەكونوميكالىق فورۋمىندا ۆولگا-دون كانالىمەن سالىستىرعاندا جولدى 1000 شاقىرىمعا قىسقارتاتىن «ەۋرازيا» كانالىن سالۋ يدەياسىن ورتاعا سالدى. جوسپار بويىنشا، جاڭا كانال كاسپي مەن ازوۆ (قارا) تەڭىزدەرىن قوسىپ، قازاقستان كەمەلەرى ءۇشىن جەرورتا تەڭىزىنە جانە ءارى قاراي اشىق مۇحيتقا دەيىنگى تەڭىز جولىن اشۋى ءتيىس ەدى. كانال ەجەلگى زامانداردا كاسپي مەن قارا تەڭىزدى تابيعي جولمەن جالعاعان بۇعاز ورنالاسقان كۋمو-مانىچ ويپاتىنىڭ تابانىمەن جۇرگىزىلەدى دەپ جوسپارلانعان. جوبادا كانالدىڭ ەنى – 60 مەتر، تەرەڭدىگى شامامەن 10 مەتر، ال ۇزىندىعى 700-دەن 850 شاقىرىمعا دەيىن جەتۋى ءتيىس بولعان. سالىستىرار بولساق، تىنىق جانە اتلانت مۇحيتتارىن قوساتىن پاناما كانالىنىڭ ۇزىندىعى – 81 شاقىرىم، ال ەگيپەتتەگى سۋەتس كانالى – 170 شاقىرىمنان ءسال اسادى. «ەۋرازيا» كانالىمەن «وزەن-تەڭىز» ساناتىنداعى، سالماعى 10 مىڭ تونناعا دەيىنگى كەمەلەر ءجۇرۋى ءتيىس ەدى. بۇل كەمەلەر كاسپي، ازوۆ، قارا تەڭىزدەرىندە جانە شىعىس جەرورتا تەڭىزىندە ەركىن جۇزە الاتىن بولادى دەپ بولجانعان. قىزىعى، بۇل جوبانى زەرتتەۋ مەن پىسىقتاۋعا 2009 جىلى ەۋروپا قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى (ەقدب) قارجى بولگەن. 2010 جىلى رەسەي مەن قازاقستاننىڭ بىرلەسكەن جۇمىس توبى «ەۋرازيا» كانالىن سالۋدىڭ قۇنىن 4,5 ميلليارد ەۋرو دەپ باعالادى. ال 2014 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى بۇل باستاماعا قايتا ورالىپ، ممۋ ستۋدەنتتەرىنە وقىعان دارىسىندە بۇل جوبا تۋرالى تاعى دا ايتتى. سۇلەيمانوۆتىڭ سۋدا نەسى بار؟ كاسپي مەن قارا تەڭىزدى قوسۋ يدەياسى بىردەن ساراپشىلار مەن ەكولوگتاردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىردى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ەكولوگيالىق تۇرعىدان ۇلكەن قاۋىپكە اكەلۋى مۇمكىن. رەسەيلىك ەكولوگتار «ەۋرازيا» كانالىن سالۋ رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنىڭ تۇزدانۋى مەن توزۋىن جىلدامداتادى دەپ ەسەپتەدى. بۇدان بولەك، قارا تەڭىز بەن كاسپيدى قوسۋ ماسەلەسى گەوساياسي تۇرعىدا دا تالقىلاندى. ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل باستامانى كاسپي جاعالاۋىنداعى بارلىق ەلدەر بىردەي قولداي قويماۋى مۇمكىن. ەگەر كەزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنعان «ەۋرازيا» كانالىنىڭ جوباسى ەكى تەڭىز اراسىندا كەمەلەردىڭ قاتىناۋىن كوزدەگەن بولسا، قازىرگى مۇسا سۇلەيمانوۆ ۇسىنعان جوبا – مۇلدە باسقا سيپاتتا. بۇرىن كابەلدىك تەلەحابار تاراتۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەندىكتەن حالىق اراسىندا «TV مۇسا» اتانىپ كەتكەن سۇلەيمانوۆتىڭ باستاماسى – قارا تەڭىزدەن كاسپيگە سۋ تارتاتىن ديامەترى ون مەترلىك جەراستى تۋننەلىن سالۋ. كاسپيدىڭ تايازدانۋى بۇكىل ايماق ءۇشىن ەكولوگيالىق تۇرعىدا ۇلكەن قاۋىپ ەكەنى ءسوزسىز. الايدا ازەربايجاندىق وليگارحتىڭ بۇل باستاماسى كاسپي ماڭى ەلدەرىندە قانداي دا ءبىر بايىپتى تالقىلاۋعا تۇرتكى بولادى دەۋ ەكىتالاي. ەسكە سالا كەتەيىك، بىرنەشە جىل بۇرىن سۇلەيمانوۆ ازەربايجانداعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا ارنالعان جەڭىلدەتىلگەن نەسيە قورىنان 25 ميلليون دوللار الۋعا تىرىسقان الاياقتىق سحەماعا قاتىسى بار دەپ ايىپتالعان. ول بۇل قاراجاتتى باتۋمي قالاسىندا قوناقۇي-كازينو سالۋعا جۇمساماق بولعان.