5 كۇندىك كوشپەندەردىڭ (كوشمەن/كوشپەن – كوش ادامى) الەمدىك الامانىندا باستى نازاردى اۋدارعان كوكپار مەن كوك ءبورۇ ويىندارىنا قاتىستى ءوز تالداۋىمدى ۇسىنىپ وتىرمىن.
سەبەبى، وسى سپورت تۇرلەرى بويىنشا ءوزىمدى ساراپشى سەزىنەمىن. وعان ءبىر دالەل: كوكپار سپورتىن جەتىلدىرۋدىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساپ، 2021 جىلى ارنايى اۆتورلىق پاتەنت الدىم. ونداعى ماقسات – قايتكەندە ءوزىمىزدىڭ ءومىر سالتىمىزدى دۇنيەگە پاش ەتەتىن بىردەن ءبىر سپورت كوكپار ەكەندىگىن بايقاي وتىرىپ، ونى ادامزات يگىلىگنە سپورت رەتىندە جاراتۋعا ۇلەس قوسۋ.
جالپى تاريحي مالىمەت.
كوكپار تارتۋ تاريحشىلاردىڭ پايىمىنا سۇيەنسەك، سوناۋ زاراتۋشترا كەزەڭىنەن باستالعان ەكەن. بۇعان ۇقساس ويىندار نەگىزىنەن اتتى توركتەر جانە ولارمەن ارالاسقان پارسىتەكتەس حالىقتارعا تيەسىلى.
ويىندى سپورتقا اينالدىرۋ قازاق جەرىنەن باستالعان. قازاقستاندا 1949 ج. كوكپار تارتۋدىڭ جاڭا ەرەجەسى بەكىتىلىپ، وعان سايكەس كوكپاردى ارناۋلى الاڭدا، كوماندالىق سيپاتتا وتكىزۋ بەلگىلەنگەن. 1958 جىلدان بەرى كوكپار الامان الاڭداردا اتشاباردا، 1990 جىلداردان بەرى ارنايى كوكپارالاڭدا وتكىزىلۋدە.
قىسقاشا عانا كوكپار مەن كوك ءبورى اتاۋلارىنىڭ ەتنوگەنەزىنە سوعا كەتەيىك، ونى بۇرىن دا ايتىپ ءجۇرمىن. «كوكپار» ءسوزى (پار – بىردەڭەنىڭ بولىگى، بولشەگى، جىرتىسى: پار،پارا،پاراق...) اسا ەجەلگى كوكتىڭ بولشەگى، جىرتىسى دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن، سوعان تالاسۋ ارقىلى كوككە تابىنعان توركتەر اسپاننىڭ، ءتاڭىردىڭ باتاسى مەن سىباعاسىن الۋعا تالاسقان ەجەلگى راسىمنەن شىققان. ال «كوك ءبورى» تىركەسى حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ قولدانىسقا ەنگىزىلدى، بۇعان دەيىن قىرعىزدار ۇلاقتارتىش اتاپ كەلدى، ونى بەلگىلى قىرعىز جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ «قوش بول،گۇلسارى» دەگەن ورىسشا حيكاياسىندا «كوزلادرانيە» دەپ الدى. كوكبورى اتاۋى بولعاندا جازۋشى ورىسشا «كوكبوري» دەپ كەلتىرگەن بولار ەدى، ياعني بۇل جاساندى اتاۋ.
تايقازاندى كىم تىكتى؟
كوكپارداعى قازان-وشاق قاشان شىقتى؟
كوكپاردى سپورتقا اينالدىرۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا، 90-جىلدارى جاڭا ەرەجە نۇسقاسى شىقتى. وعان تۇرتكى بولعان قىرعىزدىڭ بەلگىلى رەجيسسەرى بولوت شامشيەۆ ەدى. ول كىسى فۋتبول تۇجىرىمىنا سۇيەنىپ، ەكى قاقپانىڭ ورنىنا ەكى قازاندى شىعاردى. سوسىن كوماندالار 11 ادامنان تۇراتىن ەدى. كەيىن الاڭ تارلىق ەتكەسىن ءار كوماندا الاڭعا 4 ويىنشى شىعاراتىن بولدى.
بۇل كوكپاردى سپورت رەتىندە دامىتۋدىڭ العىشارتى بولعانىن مويىندايىق، بىراق فۋتبولعا ۇقساعانى سونداي، ءار كوماندا سالىمدى قارسىلاستىڭ قازانىنا سالىپ ءجۇردى. بۇل جاعداي 2016 جىلعا دەيىن، ءبىزدىڭ اباي.كز سايتىنا «كوكپار ويىنىندا كونە سالت كورىنبەي بارادى» دەگەن ماقالامىز شىققانشا جالعاستى.
وسى ماقالادان كەيىن كوكپارشىلار دا، كوكبورىشەلەر دە ەستەرىن جيناپ، سالىمدى ءوز قازاندارىنا سالاتىنداي ەرەجەنى وزگەرتتى.
وسى جەردە بىردەن ايتا كەتەيىك، كوكپار تاريحىندا ويىنعا قازان-وشاق قولدانىلعان ەمەس، ەشقاشان قازان اتريبۋت تا، رەكۆيزيت تە بولعان ەمەس.
سپورت دەگەن نە، ويىن دەگەن نە؟
ەندى قازىر شەڭبەرگە سەركە سالىناتىن كوكپار مەن قازاندى قولداناتىن كوكبورىنىڭ ءوزارا باسەكەسىنە توقتالايىق. اڭگىمەمىز شىنايى ءارى لوگيكاعا ساي بولۋ ءۇشىن وعان ازداپ عىلىمي سيپات بەرەمىز.
بىردەن ايتاتىن نارسە مىناۋ: ءبىزدىڭ كەشەگى كوشپەندەر ويىنىنا قاتىسقان بارلىق ۇلتتىق ويىندار ويىن ەمەس سپورت ەكەنىن جاريا ەتتىك. ولاي بولسا سپورت پەن ويىننىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ، سول كريتەريمەن كوكپار مەن كوكبورىنى تالدايىق:
سپورت پەن ويىننىڭ ايىرماسىن كورسەتەتىن كەمىندە 13 تالاپ بار، اتاپ ايتقاندا:
سپورت:
-
باپكەر
-
باپتالعان ات
-
اتريبۋت/سەركە
-
رەسمي بەكىتىلگەن ەرەجە
-
باپتالعان كوماندا
-
جۇلدە
-
ناقتى كريتەريلەر
-
ارنايى كيىم
-
قورعانىشتار
-
كورەرمەن
-
ارنايى كوكپارجاي/ستاديون
-
تەرميندەر
-
قاۋىپسىزدىك
ويىن:
-
تاجىريبەلى كوكپارشى
-
قولدا بار ات
-
باۋىزدالعان سەركە
-
ويىنشىلار كەلىسكەن ەرەجە
-
قابىلەتتى توپ
-
جۇلدە – مىندەتتى ەمەس
-
كەلىسىلگەن تالاپ
-
ارنايى كيىم جوق
-
قورعانىش مىندەتتى ەمەس
-
كورەرمەن جوق
-
قولايلى دالالىق الاڭ
-
ۇعىمدار
-
قارالا بەرمەيدى
وسى جەردە كوكپاردىڭ سپورتقا اينالعاندىعى كوكبورىگە قاراعاندا 2-3 قادام الدا ەكەنى كورىنىپ تۇر.
1.قازاننىڭ ورنىنا جەرگە تاستاۋ،
2. باۋىزدالعان سەركەنىڭ ورنىنا تۇلىپتى/ مۋلياجدى پايدالانۋ.
بىراق ونى ءارى قاراي پىسىرەتىن بىزدە ىجداعاتتىلىق بولماي كەلەدى.
ال ەندى تەرمين جاعىنا كەلەيىك. كوكپاردا ءالى كۇنگە ويىنشىنى قالاي اتايتىنىمىزدى بىلمەيمىز، كوممەنتاتورلار بىرەسە پالۋان دەيدى، بىرەسە شاباندوز دەيدى. ونىڭ ءبىرى بايگەنىڭ ەندى كۇرەستىڭ تەرميندەرى ەكەنىندە ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. شەڭبەر دەيدى، اۋ قازان دەپ ايتساق، كىم ءتىلىمىزدى كەسىپ الادى؟ قىرعىزدار تاستاي قىلىپ، ۇلاقشى ءسوزىن ورىسشاعا دا ەنگىزىپ تەرمين ەتىپ العان. ال ءبىزدىڭ ورىسشا كوممەنتاتور «تۋشكا» دەيدى، سەركە دەمەيدى.
قىسقاسى عىلىم ارالاسپاعان ويىن سپورتقا اينالمايدى. داۋ-دامايدان كوز اشپايدى.
جارايدى ءازىر كوكپارجاي تۋرالى ايتپاي-اق جاي عانا الاڭعا توقتالايىق. كوكپار الاڭى بارىنشا سپورتقا جۋىق، قاۋىپسىزدىك جاعىنان دا قولايلى. بىراق جىپپەن تارتىلعان قازانىمىزدىڭ ءتۇرىن قاراڭدارشى! كوز تارتا ما؟ جوق، قۇمعا كومىلىپ جاتىر. سەركە تۇسكەندە شەڭبەر جيەگىنىڭ قاي جاعىندا ەكەنىن كوممەنتاتورلار كورمەي، اڭداماي نە ايتارىن بىلمەي جاتىر. كورەرمەندەر ءتىپتى كورمەي وتىر. ال تورەشىلەر مەن كوكپارشىلار ءۇشىن ول داۋلى تاقىرىپقا اينالۋى ابدەن مۇمكىن.
بالىقشا شورشىپ، ءتۇسى شوشقاعا ۇقساعان مۋلياج/تۇلىپ جونىندەگى اڭگىمە ءتىپتى باسقا.
«كوماندالىق» نە، «جاپپاي» نە?
ەندى «كوماندالىق كوكپار»، «جاپپاي كوكپار» دەگەن ۇعىمدارعا كەلەيىك. نەگىزى كوماندالىق ەمەس – «سپورت-كوكپار»، جاپپاي كوكپار ەمەس – «ويىن-كوكپار» دەۋ كەرەك. ويتكەنى، كوماندانى نەلىكتەن قۇردىق، كوكپاردان سپورت شىعارۋ ءۇشىن قۇرىلدى. ال جاپپاي كوكپار - قازاقتىڭ ءتول ءارى ءداستۇرلى ويىنى، سوندىقتان ويىن-كوكپار. جاپپاي كوكپاردا سپورتقا ءتان ەشتەڭە جوق. تەك سەركەگە تالاسىپ، تىگىلگەن بايگەنى قولعا ءتۇسىرۋ عانا ماقسات. قىرعىز دا، قازاق تا ءداستۇرلى ويىننىڭ قانداي ەكەنىن ۇمىتا باستادى. بىرەۋى قازان-وشاق كىرگىزدى، ەندى ءبىرى ناعىز كوكپاردى «جاپپاي كوكپار اتادى».
ال ەندى قىرعىزدىڭ قازان-وشاعىنا كەلسەك، ول - سپورتتىڭ ەمەس، ەتنوويىننىڭ اتريبۋتى، ەگەر قىرعىز ءۇشىن تايقازان كوكبورىنىڭ ۇلتتىق اتريبۋتى دەپ تانىلسا. بىراق ولاي دا ەمەس. ول فۋتبول قاقپاسىنىڭ كالكاسى عانا! كوكبورىنى سەركە باۋىزداپ، قازان-وشاق ورناتىپ، وينايتىن اۋعانستان بولماسا، باسقا ەلدەر وزدەرىندە ونى دامىتا قويمايدى. ويتكەنى، ونداي ءداستۇر قىرعىز بەن قازاققا عانا ءتان، سپورت رەتىندە باسقا اۋديتوريادا ول قابىلدانبايدى. بىراق قىرعىزدار بارىن سالىپ تىرىسىپ ءجۇر، باپكەرلەرى مەن ويىنشىلارىن اقشقا جىبەرىپ، وزبەك كومانداسىنا قوسىپ، رەسەي كوماندالارىندا قىرعىزداردى ويناتىپ دەگەندەي بارىن سالىپ جاتىر. ال ءبىز وزىمىزبەن ءوزىمىز وتىرمىز. كوكپاردى بىرەۋ الەمگە تاراتىپ، دامىتىپ بەرەتىندەي.
كوكپارعا كەلگەن كوۆبويلاردىڭ ءسوزىن تىڭداساق، ولارعا ەشكىم كومەكتەسپەگەن، دايىندىق كەزىندە قينالدىق دەپ وتىر. سوندا كوكپاردى ازيا ويىندارىنا كىرگىزەمىز دەۋشىلەردىڭ ءىسى قايدا؟
ءبىز نەگە 25-كە جۋىق تورك حالىقتارىنا كوكپاردى ۇيرەتىپ، كوماندا جاساقتاپ بەرمەيمىز؟ ءبىز نەگە ءوز التىنىمىزدى الۋعا عانا بارىمىزدى سالىپ، جانتالاسامىز؟ سونداق قازاقتىڭ موتيۆاتسياسى تەك جۇلدە مە؟ ۇلتتىق قۇندىلىق قايدا قالادى؟
ەندى قازاق پەن قىرعىز كوماندالارى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتايىق. شىندىعىنا كەلگەندە، قىرعىزداردىڭ دەڭگەيى اناعۇرلىم جوعارى ەكەنىن مويىندايىق، ول كوكپارشىلار اراسىندا مويىندالعان دا. بىراق بۇل قىرعىزدار ەرەكشە جارالعان حالىق دەگەن ءسوز ەمەس. ەكى جىل بۇرىن تۇركيادا كوكپاردان قىرعىزدى 4:3 پەن زورعا ۇتتىق. كوكبورىدەن 5:0 بولىپ ويسىراي جەڭىلدىك. بيىلعى «الەمپيادامىزدا» ءوز الاڭىمىزدا ۇتىلا جازداپ بارىپ، قوسىمشا ۋاقىتتا ءبىر سالىممەن زورىعا ۇتتىق. ال كوكبورىدەن 4:10 بولىپ ويسىرادىق.
ماسەلە نەدە؟
ماسەلە: قازاقتاردىڭ جۇيەسىز بابىندا، قىرعىزداردىڭ جىل بويى ويناپ، بالا كەزدەن ەسەك ءمىنىپ، جاباعى ءمىنىپ، كوكپاردى تۇراقتى ءارى داستۇرگە سىڭىرۋىندە. ءبىزدىڭ سپورت-كوكپاردى بىلاي قويعاندا، ويىن-كوكپاردىڭ ءوزى تەك قانا بايدىڭ تويىن كۇتىپ جاتادى، بىلايعى كەزدە كوكپار دا، كوكپارشى دا ءوز بەتتەرىنشە جايىندا قالادى.
ارنايى ات باپتاۋ سول سەبەپتى دە داستۇرىمىزدەن ۇزىلگەن، جالعاماي وتىرمىز. سوندىقتان قىرعىزدىڭ اتى بابىندا، كوكبورىشى ءابجىل، تاكتيكاسى مەن بىرلىگى قانعا سىڭگەن. بىزدە ءبىر-ەكى كوكپارشىعا كۇش تۇسەدى، تاكتيكا ساقتالمايدى، سەبەبى شەبەرلىك پەن كوماندالىق جۋىسۋ جوق، ءادىس پەن ادەت سىڭىسپەگەن. جارىستان جارىسقا عانا وينايمىز، ءبىتتى.
ءبىز نەگە وڭتۇستىكتەگى 4 وبلىستا قىسى-جازى كوكپاردى ويناتا الماي وتىرمىز؟ ءبىز نەگە وسى وبلىستاردا 4 كوكپارجاي سالىپ، قار مەن جاۋىننان قورعايتىن توبەسىن جاۋىپ، سالماي وتىرمىز؟ ءبىزدىڭ بايلارىمىز مىڭداعان دوللاردى، اۆتونى، پاتەردى كوكپارعا تىككەنشە، نەگە جەكە كوكپارجاي سالمايدى؟ سوسىن ارەنداعا بەرىپ، ءوز كومانداڭدى قۇرىپ، قىسى-جازى، بالالاردى تايعا مىنگىزىپ، تارتىستىرىپ نەگە وتىرماسقا. وسى جوبانى نەلىكتەن تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى قولعا المايدى؟ نەلىكتەن وسىعان بايلاردى تارتپايدى؟ نە سەبەپتى وسىنى فەدەراتسيا قوعامعا باستاما ەتىپ كوتەرمەيدى؟
كەشەگى كوكپار مەن كوكبورىگە قاتىسقان اتتاردىڭ ءبارى دە جەكەمەنشىك جىلقىلار. نەلىكتەن ارنايى كوكپار جىلقىسىن باپتايتىن جەكە مەن مەملەكەتتىڭ بىرىككەن جوباسىن ىسكە اسىرمايمىز؟ بۇل دەگەن قىپ-قىزىل پايدا مەن تابىس قوي، تاربيە مەن سپورت ءوز الدىنا!
جارىس مارەسىندە كوكپار ويناعان كەشەگى قىرعىزدار ءۇش بىردەي ايىپتى بەتىمىزگە باستى:
-
سەركەنى الدىن الا بەرمەي، كورسەتپەي، جاتتىعۋعا كەدەرگى جاسادى دەدى.
-
سەركەنىڭ سالماعى 30 كەلى ەمەس 33 كەلى دەدى.
-
ەرەجەگە بايلانىستى اڭگىمەلەرىن تاعى ايتتى.
كەز كەلگەن ايىپتاۋدىڭ ارتىندا ءبىر كىنارات بار.مەن قىرعىزدى جاقتاپ وتىرعان جوقپىن، قازاقتىڭ كوكپار ويىنى الەمگە تارالىپ سپورت بولا ما، جوق پا؟ دەگەنگە باس قاتىرىپ وتىرمىن.
اسىرەسە، بۇل جاعىنان كوكپار فەدەراتسياسى مەن تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى باستارىن مىقتاپ اۋىرتۋى كەرەك. ءبىلىم مەن بىلىكتى، قولدا بار رەسۋرستى شاشاۋ شىعارماي، جاراتا بىلۋلەرى قاجەت.
كوكپاردى دامىتۋ بويىنشا سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە كەمىندە ءبىر كونفەرەنتسيا، ءبىر دوڭگەلەك ۇستەل ءوتۋى ءتيىس ەدى. وتكەن شىعار، بىراق ناتيجە قايدا؟
ولارعا نەگە ساراپشىلار مەن ماماندار، بىلىكتى عالىمدار شاقىرىلمادى؟
قىسقاسى، ءبارىمىز جابىلىپ ويلانايىق، اعايىن.
س.ەرعالي،
«كوكپاردى جەتىلدىرۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ» اۆتورى
