(ماڭعىستاۋلىق جىرشى جاقسىلىق ەلەۋسىنوۆپەن سۇحبات. بارلاپ زەرتتەۋ. 2005 جىلى باستالعان)
سونىمەن، جاقسىلىق جىرشىمەن الماتىعا كەلىپ ونەر كورسەتۋ تۋراسىندا كەلىسىمگە قول جەتكەننەن كەيىن، ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جىر جازىپ الۋدىڭ زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەرى مەن جازۋ ءتارتىبى بويىنشا ەديتسيالىق جۇمىس جۇرگىزىلدى. جىرشىلاردى ءوز دەڭگەيىندە قارسى الۋ، ورنالاستىرۋ، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرۋ مەن تالاپقا ساي جىر ايتۋدىڭ ناقتى باعدارلاماسى جاسالدى: جىرشىنىڭ تۇسەتىن ءۇي-جايى (جەكە ءۇي نەمەسە جاعدايى سوعان جۋىقتاستىرىلعان قوناق ءۇي) بەلگىلەندى; جىر ايتىلاتىن ورىندار ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىنداي احۋالدا بولۋى ءۇشىن جىر ايتۋ ۇدەرىسى ءۇي ىشىندە، قوناق ۇيدە جانە قوناقاسى زالىندا وتكىزۋ قولايلاندى; جىر ايتاتىن ۋاقىت مەرزىمدەرى ناقتىلاندى; جىرشى ەپيكالىق ورتادا شابىتتانا ەركىن سىلتەيتىندىكتەن جانە قايتالاپ ايتقان كەزدە جىردىڭ ۆارياتسياعا ءتۇسۋى، كوبىنە-كوپ، تىڭداۋشى ورتاعا بايلانىستى بولىپ كەلەتىندىكتەن، تىڭداۋشى قاۋىم ىشىنەن لايىقتى اۋديتوريا تاڭدالدى; جىرشىلارمەن كەزدەسۋ وتكىزىلەتىن عىلىمي مەكەمەلەر، مادەني ورىندارمەن الدىن-الا ۋاعدالاستىق جاسالدى; بەلگىلى فولكلور جيناۋشى جانە زەرتتەۋشى ماماندار شاقىرىلدى; جىر جازىلىپ جاتقان ساتتە توقتاپ قالمايتىن جانە ۇزاققا كىدىرمەيتىن زاماناۋي لازەر ديسكىلى سەنىمدى دىبىسجازۋ قۇرىلعىسى (ديكتافون) ازىرلەندى; قۇرىلعى ەكىنشى جاعىنان ءبىر جىردى بىرنەشە رەت قايتالاپ جازعان كەزدەگى بىردەن-ءبىر ناقتى تەحنيكا ەكەنى جانە سوڭىرا ودان جىردى نوتاعا تۇسىرۋگە دە بولاتىنى ەسكەرىلدى; فولكلورتانۋ تاجىريبەسىندە جىرشىنىڭ شەبەرلىگىن، ورىنداۋ تەحنيكاسىن، بەت قۇبىلىسىن، ىم-يشارا ەرەكشەلىكتەرىن ايقىنداۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءتاسىلى دىبىستى بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ الۋ دەپ ەسەپتەلەتىندىكتەن، جىر ايتۋ اكتىسىن بەينەقۇرىلعىعا ءتۇسىرۋ جوسپارلاندى. باعدارلامانىڭ جالپى نوبايى بولماسا، قالعان جاعى جىرشىدان قۇپيا ۇستالدى (ولاي بولماعان كۇندە جىرشى الدىن الا ازىرلەنىپ قوياتىندىقتان احۋال ءوزىنىڭ تابيعي قالپىن جوعالتىپ، جىر ايتۋ اكتىلەرى جاساندىلىققا ۇرىنار ەدى).
2005 جىلى الماتىعا جاقسىلىق جىرشىنىڭ دا جولى ءتۇستى. ول قالاعا قىركۇيەكتىڭ باس كەزىندە جەتىپ، الماتى وبلىسىنا قاراستى ىلە اۋدانىنداعى ارنا اۋىلىنا، سول جەردەگى قايىن جۇرتىنىڭ ۇيىنە توقتادى.
جاقسىلىقتىڭ ايتۋى بويىنشا ءوز اكەسى ايتماعامبەت راحمەتۋللاۇلى. اتاقونىسى جوسالى، شيەلى، تۇركىستان، قوجاتوعاي جاعى بولسا كەرەك. شەشەسى ءمادينا جاقسىلىق تۋعاننان كەيىن جەتىسايدا قايتىس بولادى دا، اكەسى بالا جاقسىلىقتى ءبىرجارىم جىل ارقالاپ باعادى. سول شامادا ول دا قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، سامارقاند وبلىسىنىڭ كاتتاقورعان وڭىرىنە قونىس اۋدارىپتى.
تامدى اۋدانىنىڭ جاڭاشارۋا مەكەنىندە اداي رۋىنىڭ بەگەي تاقتاسىنا جاتاتىن ءىلىمباي، نياتوللا دەگەن كىسىلەر بولىپتى. سول كەزدە ەكەۋى دە پەرزەنتسىز ەكەن. كىشكەنتاي جاقسىلىقتى باستا ءىلىمباي باۋىرىنا سالىپ، بالا ەتۋگە نيەتتەنەدى. بىراق ايەلى ناۋقاسشاڭ بولعاندىقتان، ەر بالاسى جوق نياتوللا ەلەۋسىنوۆ ۇلكەندىگىنە سالىپ، اكەسى ايتماعامبەتكە «باعامىن-قاعامىن، وقىتىپ-توقىتامىن» دەپ ۋادە ەتىپ، الىپ قالادى. ايتماعامبەت قاعاز جازىپ، ۇلىن تابىستاپ كەتەدى. ءىلىمبايدىڭ ايتۋىنشا، جاقسىلىقتىڭ ازان ايتىپ قويعان اتى الىي ەكەن. «بالاسىز جۇرگەن عارىپ بولعاننان سوڭ «ارتى جاقسىلىق بولار ما ەكەن» دەگەن تىلەكپەن اتىڭدى جاقسىلىق قويعان ءبىز، اداي اعايىندار، شىراعىم. اكەڭنىڭ جازىپ قالدىرعان قاعازىن ءماسىمنىڭ قونىشىندا ساقتاپ ءجۇرۋشى ەدىم، اقىرى جوعالتىپ الدىم» دەپ وتىرادى ەكەن ىلەكەڭ.
جاقسىلىقتىڭ ءسوز دەرەگى بويىنشا، ناعاشىسى ءابىش قوجا ءنابيۇلى تۇرىكمەنستاندا، كراسنوۆودسك (شاعادام) ماڭىنداعى ءبىر تويدا جيەنىن ۇشىراتىپ، ونىڭ تەگىنە قاتىستى تاريحتى ايتىپ بەرەدى. جاقسىلىقتىڭ جىرشىلىق جولعا ءتۇسۋى ەسكەلدى سۇگىر بەگەندىكۇلىن كورۋدەن باستالادى. بولاشاق ۇستازىمەن توعىز جاسىندا، ماقتارالداعى ءبىر تويدا ۇشىراسادى. بالا جاقسىلىق سول تويدا ولەڭ ايتىپ، سۇگىردىڭ كوزىنە تۇسەدى. ارادا بەس جىل وتكەندە الگى اۋىلدا بولعان ءبىر ۇلكەن اسقا سۇگىر جانە شاقىرىلادى. بۇل جاقسىلىقتىڭ ون تورتكە شىققان جانە «اۋىرىپ» جۇرگەن كەزى ەكەن. وسى جولى سۇگىردىڭ ونەرىن ەكىنشى رەت كورەدى دە، اقىرى وگەي اكەسى-شەشەدەن قاشىپ، جىراۋعا ىلەسىپ، ەل ارالاپ كەتەدى. سودان جيىرما بەس جىل ەرىپ، ۇستازىنىڭ العىس-باتاسىن الادى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ون ەكى-ون ءۇش جاسىندا جاپان دالادا ۇيىقتاپ جاتقاندا قاشاعان اقىن تۇسىنە كىرىپ، ايان بەرگەن، اقىندىق پەن جىرشىلىق ونەر سول ۋاقيعادان كەيىن قونعان.
جاقسىلىق – جىرشىلىقتى كاسىپ ەتكەن، ەلدى كوپ ارالاعان. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ كۇللى وبلىستارى مەن اۋداندارىندا بولعان. كامىلجان اتانيازوۆقا ەرىپ ءجۇرىپ وزبەك جەرىن دە ءبىراز اداقتاعان. 1960 جىلدارى ازەربايجاننىڭ باعدات تاۋىندا وتىرعان قازاق ىشىنە ءۇش مارتە بارىپ، ايلاپ جاتىپ جىر ايتىپتى. سونىڭ الدىندا 1957–1958 جىلدارى ساراتوۆ تۇبەگىندەگى ماماي قورعانىنداعى قازاقتاردا بولىپ، ونەر كورسەتكەن. قازان، ماسكەۋ، تاجىكستان، اۋعانستان قازاقتارىن دا ارالاعان. ايتۋىنشا، قازاقتىڭ بەلگىلى ساز اسپاپتارىن جاڭعىرتۋشى بولات سارىباەۆ تامدىعا ارنايى ىزدەپ كەلىپ، جەتىگەن اسپابى جايىندا ماعلۇمات العان. بالقاشباي ءجۇسىپوۆ، كۇندەباي الدوڭعاروۆ، قالداش ءسادىروۆ، سابەت جامانعاراەۆ، وتەپ تاڭسىقباەۆ، نارتاي بەگەجانوۆ سەكىلدى اقىندارمەن دامدەس بولعان، كوپ ارالاسقان. جاس كەزىندە كۇرەسكە دە تۇسكەن. ونى جاسى الپىستان اسقانداعى كەسپەلتەك سوم تۇلعاسى دا راستاپ تۇرعانداي. بازارباي، تىعان دەيتىن شاكىرتتەرى بولىپتى. 1970 جىلدارى نوكىستە وتكەن ءبىر تويدا جىرشى قاراقالپاق بالۋانىن جىعىپ، باس بايراقتى يەلەنگەن. جاكەڭنىڭ قۇمالاق اشىپ، ناۋقاس قارايتىن ەمشىلىگى دە بار. ەم-دوم جاساعاندا ناعاشىسى ءابىش قوجادان قالعان قامشىنى كوتەرەدى. ايتۋىنشا، اس پەن تويدا الىم (بايراق) ءۇشىن وكپەلەمەيدى، كوپ ۋاقىت توپقا تۇسپەسە، ۇيدە وتىرىپ، دومبىراسىن قولعا الىپ، شەرىن تارقاتىپ الاتىن ادەتى بار ەكەن.
جاقسىلىق جىرشى 2000 جىلداردىڭ باسىندا زاعيپ بولىپ قالعان. جانىنا ايەلى ءجاميلا تۇربەكوۆا ەرىپ جۇرەدى. ءۇش پەرزەنتى جاستاي شەتىنەپتى. ءوزى «ايەلىمىز ەكەۋمىز قول ۇستاسىپ جىرلاپ جۇرگەندە شەتىنەپ كەتتى» دەيدى. ولاردان كەيىن جانە ءۇش ۇل كورگەن. جىرشى ءبىز جىر ايتقىزعان جىلدارى اقتاۋ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ساياجايلاردىڭ بىرىندە تۇراتىنىن ايتقان ەدى.
جاقسىلىقتىڭ جىر قورىندا «بەگەي باتىر»، «جانقوجا باتىر»، «اتاقوزى باتىر»، «سۇلەيمەن»، «داريعا قىز»، «سادۋاقاس ساحي»، «سامۇرىق قۇس»، «شامۋن مەن گاۋىردىڭ شايقاسى»، «اقتام ساحابا»، «قاراساي – قازي»، «ازىرەتى ءالى مەن ءماھديدىڭ شايقاسى» سياقتى سالالى شىعارمالار بولعان. بەگەي باتىردىڭ ۋاقيعاسىن حورەزم، بەسقالا جاقتا ادايدىڭ ەستيار كىسىلەرىنەن ەستىگەن. ۇلكەن اس-تويلاردا جىر جىرلانىپ بولعاننان كەيىن، اراسىندا حيكايا شەرتىلەدى. بەگەي جايىن باياندايتىن سونداي وقيعالار كەزىندە شوڭاي شايحى (وقۋدى بۇحارادا تامامداعان، ەل «پەرى بايلاعان» دەيدى ەكەن), شەگەم ءامين احۋن (بۇل دا وقۋدى بۇحارادا بىتىرگەن), ەسەمبەت وسپان احۋن، بەگەي راحمەتۋللا احۋن، قىرىقمىلتىق كوشەرباي، قاراش ىبىرايىم احۋن قۇلبايۇلى، بەكەتتىڭ اقتىعى داۋلەت موللا بالاسى مۇقان سوفى، بەگەي جاڭعاقباي قويانبايۇلى، بەگەي اياعان قىدىرشاۇلى ايتقان اڭگىمەلەردەن جادىنا العان. ولار باس قوسقان جەردىڭ بىرىندە مۇقان سوفى «كىشى جۇزدە بەگەيدەن اسقان باتىر جوق» دەپتى. سول كۇننەن باستاپ جاقسىلىق جىرشى بەگەي جايىنداعى حيكايالارعا قۇلاق تۇرە باستايدى. ول بەگەي باتىر ۋاقيعاسىن كەز كەلگەن جەردە ايتا بەرمەيتىنىن ايتادى. سوڭعى رەت بەينەۋدە، بەگەي باتىرعا بەرىلگەن اس ۇستىندە جىرلاپتى.
جاقسىلىق ەلەۋسىنوۆ جايىندا فولكلورتانۋشى عالىمدار قابيبوللا سىديىقوۆ پەن ماردان بايدىلداەۆ جازدى. جاكەڭ اسا اڭگىمەشىل كىسى. نەگىزگى تاقىرىپتان اۋىتقىپ، ءار ساققا كەتىپ قالاتىنى بولماسا، كورگەنى مەن تۇيگەنى مول، كوزى قاراقتى جان ەكەنى ءار لەبىزىنەن اڭعارىلىپ تۇرادى. ءسوزىنىڭ ءمورى ەسكىشە. ءوزى جايىنداعى كىرىسپە اڭگىمەنى ول بىلاي ءوربىتتى:
– جەتىم قالعان ادامنىڭ جەلكەسى بار ەكەن دەپ ەلەي بەرمەيتىنى بار عوي قازاقتىڭ. مەندە وڭ قولتىعىمنان سۇيەر باۋىر، تۋما-تۋىس بولمادى. بىرەۋدىڭ تۇيەسىن باعىپ، ەشكىسىن سەمىرتىپ، اقىسىنا يەسىنىڭ تاياعىن جەپ جۇرگەن شاعىمدا، ساداعاسى كەتەيىن، قاشاعان دەگەن اتامىز تۇسىمە كىرىپ «اي، بالا، مەن قاشاعان اتاڭمىن، باتامدى بەرەيىن، ءدۇنيادا قور بولىپ قالدىڭ عوي» دەپ باتاسىن بەرىپ كەتكەن.
سۇگىر دەگەن كىسى مەنىڭ ۇستازىم. ءبىز جيىرما بەس جىل قاتار جۇردىك. كەشەگى ناۋرىزبەك، تورەنياز، قايروللا، مۇراتباي، نارتاي، مىرزاعالي، اقدوس، جيەنباي جىراۋدىڭ اقتىعى رۇستەمبەك، شامشات، قوبىلاش جىراۋ، وزبەكستانداعى قاراتامىر وتەپ تاڭسىقباەۆ، دومبىراشى سابەت جامانعاراەۆ دەگەندەرمەن ارالاستىم.
قالداش دەگەن بالا مەنەن كوپ ءسوز العان. ونىڭ تاريحى، اكە-شەشەسى كەساپات بولىپ، كوكىرەك كوتەرىپ «بىزگە سوقىر بالا كەرەك ەمەس» دەپ، تۋعان دا، توعايعا اپارىپ تاستاعان. ونى سيىر باعىپ جۇرگەن ءبىر ءمۇساپىر تاۋىپ الىپتى. «قالداشتى ءبىر كيىك كەلىپ ەمىزىپ تۇر ەكەن» دەيدى. بالانى ۇيگە الىپ كەلىپ باعىپ، تاربيەلەيدى. ال الگى كيىك قارتايىپ ولگەندە سۇيەگىن يتكە بەرمەي جيناپ الىپ، باياعى اكە-شەشەسى تاستاپ كەتەتىن جەرگە اپارىپ كومگەن. باسىنا اعاش ەگىپ، جان-جاعىن سەكسەۋىلمەن قورشاعان. قازىر سول جەر «كيىك اتا اۋليە» دەپ اتالادى. كەنيمەحتەن سەكسەن شاقىرىمداي جەردە.
سول كەنيمەح اۋدانىنداعى ءبىر سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى بەكقۇلاقوۆ دەگەننىڭ قىزى قالداشقا عاشىق ەكەن. سوندا اكەسى تۇرىپ قىزعا ايتىپتى:
– اي، شىراعىم-اي، دەنى ساۋ ادام تاپپادىڭ با، مەشەلگە تيگەنىڭ نە قىلعانىڭ؟ مەن كونە كوممۋنيست ەدىم، – دەگەندە، قىزدىڭ بەرگەن جاۋابى:
– كوكە، ايتىپ بولدىڭ با؟
– ءيا، – دەپتى.
– ەندەشە مەن ايتايىن. باستىقتىق باستا تۇرا بەرە مە؟ كوكىرەك كوتەرە بەرسەڭىز سىزگە دە تاپ كەلەر. «قۇداي يەم سۇيگەن قۇلىن ءيا جەتىم، ءيا جالعىز، بولماسا جارلى قىلادى» دەپ ەدى. وسى التىن ۇستەلدىڭ ۇستىندە ماڭگى وتىرا بەرەمىن دەيسىز بە؟ عارىپتى باقپايتىن، سوقىر دەپ حالىقتىڭ كوكىرەگىنەن يتەرەتىن بولساڭىز، ونداي كوممۋنيستىك قامقورشىلىقتىڭ نە كەرەگى بار؟ – دەگەن عوي. سوندا اكەسى:
– ءاي، بالام، سوزدەن جەڭىلدىم، مىنا التى بولمەلى ءۇي، قارا «ۆولگا»، ءتورت بۇزاۋلى سيىر، جيىرما قوي سەنىكى، – دەپ، ءبارىن قالداشقا قالدىرعان.
انە، سول قالداش بالامەن ءبىز تامدىنىڭ مادەنيەت سالاسىندا قاتار جۇمىس جاساعانبىز. سوندا ءجۇرىپ تالاي شارلاعان جەرلەرىم اياققۇدىق، جۇزقۇدىق، ماركس، كوممۋنيزم، ۇشقۇدىق، قاقپاتاس، بەساششى، كوڭساي، بەسبۇلاق. جالپاقتاۋدا بازار جىراۋ بەيىتىنىڭ باسىندا سان مارتە بولدىم. ودان بەرىدە جەتىسايدىڭ، الماتى وبلىسىنداعى كۇرتىنىڭ اۋداندىق مادەنيەت بولىمدەرىندە جۇمىس ەتتىك.
– جاكە، جازۋ بىلەسىز بە؟
– گرامم ساۋات جوق مەندە.
– ال سوندا جىردى قالاي ايتاسىز؟
– ءبىزدى سۋىرىپ سالما، توكپە اقىن دەيدى.
– بۇرىنعى ايتقاندارىڭىز ەسىڭىزدە تۇرا ما؟
– ويباي، بۇگىنگى ايتقانىمىز ەرتەڭ جوق قوي.
– ەسكى قيسسا-جىرلاردان ايتاسىز با؟
– قيسسا دەگەندى ءبىزدىڭ ايتۋىمىز ءبىر بولەك، قازىرگىلەردىكى باسقا. مىسالى، ناۋرىزبەك سياقتىلار نوعايلىقتى (نوعايلى جىرلارىن. – ب. ج.) ءبىر جارىم-ەكى ساعاتتاي جىرلايتىن. مەن قيسساشىلىقپەن كوپ اينالىسپايتىن اداممىن. كوكىرەگىمدەگى قۇدايدىڭ بەرگەنى وزىمە جەتەدى، سونىمدى توگىپ-توگىپ كەتەمىن.
– دەگەنمەن، ۋاقيعالى اڭگىمەلەردى ايتاتىن شىعارسىز؟
– ۋاقيعا بولعاندا، ول قانداي ۋاقيعا؟
– «قىز جىبەك»، «قوبىلاندى» سياقتى عاشىقتىق، باتىرلىق جىرلار عوي.
– ولاردى مەن ايتپايمىن. ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز ءوزىمىز شىعارعان، زاماننىڭ بولعاندارى، سوسىن باياعى ابىل، موللا ومار، قاراساقال ەرىمبەتتىڭ ايتىپ كەتكەن وسيەت سوزدەرى. ءبىزدىڭ ايتۋىمىزدا ولار باسقاشا كەلەدى. كوبى ۇكىمەتتەن قورقىپ، ىشىندەگى پايعامبار، قۇران، قۇداي دەگەن سوزدەردى الىپ تاستاعان. سوسىن ءسوز بويالىپ كەتكەن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، بۇل كۇندە قاڭعۋ دەگەندى بىرەۋ جاقتىرسا، بىرەۋ جاراتپايدى، جاعالاپ ولەڭ ايتاتىن زامان ەمەس. ءوزىڭ شاقىرعاننان كەيىن تالاپتانىپ شىقتىق، ايتەۋىر.
– وتكەن شايىرلاردان كىمدەردىڭ ءسوزىن ايتاسىز؟
– ابىل، اقتان، نۇرىم، قاشاعان، ابۋباكىر، ارالباي، ساتتىعۇل، بازار، تۇرماعامبەت، ەرىمبەتتىڭ سوزدەرىن نوبايلاپ ايتامىن. بىراق مەنىڭ ايتقانىمنان سەنىڭ الىپ جۇرگەن جىراۋلارىڭنىڭ ءسوزى باسقاشا كەلەدى. سوسىن بىزگە نانبايدى.
– جاڭاعى اقىنداردىڭ ءسوزىن كەلەسى كۇنى ايتساڭىز قايتالايسىز با؟
– جوق، بىزدە قايتالاپ ايتۋ دەگە جوق.
– ناقتى سول اقىنداردىڭ ءسوزىن دەگەنىم عوي.
– ءبارىن جادىمنان شىعارىپ، سولار بولىپ ءوزىم ايتامىن. سولاردىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن. ءبىلدىڭ بە، ەندى ءتۇسىندىڭ بە؟
– جەلىلى قيسسا، داستاندار ايتىپ كوردىڭىز بە؟ سولاردىڭ ۋاقيعاسىن اڭگىمە ەتىپ ايتىپ بەرسە، جىرعا تۇسىرە الاسىز با؟
– «قىز جىبەك»، «ايمان – شولپان»، تاعى باسقالارىن مەن كار قىلىپ، اۋىزشا ايتقان ەمەسپىن. قازىر سول داستانداردىڭ بىرقاتارىنا نانسا، بىرقاتارىنا حالىق سەنبەيدى.
– ءبىر ايتقان جىرىڭىزدى اراعا شامالى ۋاقىت سالىپ قايتالاپ ايتۋعا قالاي قارايسىز؟
– ءبىر ايتقانىمدى مەن ەكىنشى قايتالاپ ايتا المايمىن.
– ونىڭىز دۇرىس قوي، الايدا العاشقى ايتقانىڭىزدىڭ ىزىمەن ايتساڭىز قالاي بولادى؟
– ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جيىرما بەس تاڭبالى كىشى ءجۇزىنىڭ ىشىندە بەگەيدەن اسقان باتىر بولماعان دەيدى. ەكى رەت جاۋعا شاپقان. كەيقاۋىس دەگەننىڭ قالاسىن بۇزىپ، قازاقتىڭ شۋلاپ جاتقان قاتىن-بالاسى مەن مالىن الىپ كەلىپ، ەلگە تاراتىپ بەرگەن بەگەي باتىر دەگەن اتاڭ. ەكىنشى رەت قاۋىس دەگەن قالماقتى شاپقان. ودان ولجا الىپ كەلىپ سىر بويىنداعى، تەكە قالاداعى حالىقتارعا ءبولىپ بەرگەن، سوسىن ەلدى سىردان ءارى اۋدارىپ، جاۋعا ءۇشىنشى رەت اتتانعان. ال جانقوجا، اتاقوزى دەپ وتىرعاندارىمىز بەگەيدەن كەيىن شىققاندار. سولار حالىققا ۇلگى بولسىن دەپ كەڭىنەن كەلتىرىپ ناسيحات ايتامىز. حالىقتىڭ قۇلاعىندا قالاتىن سوزدەر اتا-انانى قالاي سىيلاۋ، ءومىردى قالاي وتكىزۋ كەرەك، بۇرىن قانداي شايىرلار مەن باتىرلار وتكەن، قازاقتىڭ سالتاناتى قانداي بولعان، مىنە، وسىلاردى كەلتىرىپ ايتامىز ادەمىلەپ.
– سوندا بەگەي باتىر ۋاقيعاسىن جىرلاپ ايتۋعا بولادى عوي؟
– نەگە بولماسىن، ابدەن بولادى.
– بۇل جىردى قانشا ۋاقىت ايتاسىز؟
– تۇبىنەن بەرى قازىپ ايتقاندا ءتورت ساعاتقا كەتەدى. مۇنىڭ ءبىر نۇسقاسى عانا سونشا جىرلانادى (وسى جەردە «مەن ءبىر ناسىباي اتىپ الايىن» دەپ تىنىستادى. داستارقانعا باتا جاساعاننان كەيىن اڭگىمە قايتا جالعاستى).
– جىردى قاشان، قالاي ايتا باستادىڭىز؟ تاۋلىكتىڭ قاي مەزگىلىندە جاتتايسىز؟ توپقا تۇسكەندە جاقسى ايتاسىز با، الدە جەكە وتىرعاندا ءونىمدى ايتىلا ما؟
– وندايدى ايتا بەرسەك جىردىڭ ءپىرى قاشىپ كەتەدى عوي. دەگەنمەن ەسكە الىپ كورەيىن. بىردە كۇن قاتتى ىسسى بولدى. وگەي شەشەم «جوعالعان تۇيەنى تاۋىپ كەل، تاپپاساڭ كەلمە» دەپ جازدىڭ اپتابىندا قۋىپ جىبەردى. اياق قۇمعا كۇيدى، كەنەزە كەپتى. ءبىر سەكسەۋىلدىڭ ءتۇبىن قازىپ، ەندى بىتكەن شىعارمىن دەپ جاتقانىمدا ءبىر داۋىس يەسى:
– ءاي، بالام، سەن ولمەيسىڭ. قولىڭدى جاي، كوتەر بىلەگىڭدى. مەنىڭ اتىم قاشاعان، قاسىمداعى قىدىر الەيكىسالام. ماڭگىلىك داۋلەت، باقىت بەرەيىن. سوناۋ كەلە جاتقان مۇحيتتى الاسىڭ با، ارالدى الاسىڭ با، داريانى الاسىڭ با؟ – دەپ تۇر ەكەن.
– مۇحيتقا باتىپ كەتەرمىن، ارالىڭدا كۇندەردىڭ كۇنى سۋ بولمايدى، امۋدارياڭا قىرىلىپ قالپاق پەن تۇرىكمەن توبەلەسەتىن جەر. ماعان سول تاۋدىڭ بۇلاعى بولماي ما؟ – دەپپىن عوي.
– اي، شىراعىم-اي، قىسقالاۋ سۇرادىڭ عوي. وندا كەل، ساعان ۇشەۋىن قوسىپ بەرەيىن – دەدى. سوندا بۇل ۇشەۋى نە بەرەدى؟ دەگەنىمدە «توكپە دەگەندى بىلەسىڭ بە، بالام؟» – دەدى. توكپە دەگەنىڭ دالاعا شاشپا دەگەنىڭىز عوي دەدىم. «قولىڭدى جاي، بەردىم، بالام. تاڭدايىڭ ىركىلمەس، ماڭدايىڭ بۇگىلمەس، تابانىڭ سۇرىنبەس. قىدىر الەيكىسالام اتاڭ مىناۋ، مەنىڭ اتىم قاشاعان، ءما، دومبىرا!» دەدى دە وتە شىقتى. قاراسام، قارنىم بىلاي بولىپ كەتكەن ەكەن (قولىمەن ءىشىن تومپايتىپ كورسەتتى. – ب. ج.). تۇيە دە جوق، تىرلىك تە جوق، جولدا كەلە جاتىپ قوي باعىپ وتىرعان ءبىر ۇيگە تاپ بولدىم. ەسىگىنە كەلگەسىن «قاي بالاسىڭ؟» دەدى.
اي، قاي بالا دەپ نەتەسىڭ،
مۇراتىڭا جەتەسىڭ.
باقىت بىتسە ولشەۋلى،
ءدۇنيادان سەن دە وتەسىڭ.
ماعان بەرگەن تاماقتىڭ،
تولتىرار اللا ەسەسىن.
مەن ءبىر جەتىم بالامىن،
اتا-انام جوق دارامىن.
دالادا قاڭعىپ جاتقانمىن،
قۇم قۇدىققا باتقانمىن،
كوتەردىم جۇكتىڭ باتپانىن.
ءسىز بولدىڭىز ارالاپ،
جالعىز ءۇي قازاق تاپقانىم.
اياققا سالدىڭ، قايتەيىن،
جەتىمدىكتىڭ قاقپانىن.
شولدەپ كەلدىم دالادان،
بەزىپ جۇرگەن كىسىسىڭ بە،
بىزدەي جەتىم بالادان، –
دەپپىن عوي. سول ۋاقىتتا ءبىر بويجەتكەن قىز ءىشىپ وتىرعان شايىن تاستاي بەرىپ، «قاراعىم، ۇيگە كىر» دەپ ىشكە كىرگىزدى. كوزەنىڭ اۋزىن اشىپ قويىپ، «قانعانىڭشا ءىش» دەپ شۇبات بەردى. شال اكەسى بار ەكەن، «قاراعىم-اي، كوپ ىشپە، جايلاپ ءىش» دەدى. سوسىن نە ەل ەكەنىمدى سۇرادى. جۇرت جينالىپ قالعان ەكەن. قولىما ءبىر دومبىرا اكەلىپ بەردى. ءتۇرىڭ تەك جۇرگەن بالاعا ۇقسامايدى ەكەن دەستى. دومبىرا قولعا تيگەسىن:
اسسالاۋماعالايكۇم،
قاۋمالاپ كەلگەن حالقىمىز،
جاسى ۇلكەن قارتىمىز،
جاقسىلاردىڭ ارتىمىز.
قوجا ەدى سۇيەگىم،
تابا المادىم بۇل كۇندە،
جەتىم قالىپ دەرەگىن.
جەتىم قالعان بالانىڭ
بولمايدى ەكەن كەرەگى.
كوپشىلىكتىڭ باتاسى،
بولادى داعى تىلەگى.
قاڭعىپ جۇرگەن بالامىز،
اتا مەنەن انانى
ىزدەپ قايدان تابامىز؟
ورتاڭا كەلدى جاس بالا،
دەي كورمەڭىز ماسقارا.
اق ساماۋرىن، شاي، قۇمان،
بالا دەپ بۇلار دەمدەدى،
شارشاعانعا دەم بەردى.
شىلدەدە ءتۇرتىپ وياتقان،
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن
قاشاعان دەگەن اتامىز،
قىزىر ءىلياس بابامىز،
باتيا الىپ سولاردان
قاڭعىپ جۇرگەن بالامىز، –
دەپ جىرلاي جونەلىپپىن. انە، الگى ۋاقيعادان كەيىن مەنىڭ اتاعىم شىعىپتى. سۇكەڭە (سۇگىر. – ب. ج.) ەرىپ جۇرگەن ءبىر كۇندە ول «اي، شىراعىم-اي، سەن مىنا ءبىر تۇيە ساۋىپ تۇرعان قىزعا بىردەڭە ايتاسىڭ با؟» دەدى. ايتايىن دەدىم.
تۇيە ساۋعان باۋىرىم،
امان با، اپا، اۋىلىڭ؟
كوتەرگەن جۇكتىڭ اۋىرىن.
قايتا-قايتا جالتاڭداپ،
قاراي بەردىڭ بالدارعا.
كوڭىلىڭ تولماي ءجۇر مە ەكەن،
ساقالى اعارعان شالدارعا.
تاپ بولارسىڭ ءبىر كۇنى،
ءبىز سياقتى قىڭىرايعان زاڭعارعا، –
دەگەنىمدە، قىزەكەڭ ساۋىپ تۇرعان ءسۇتىن اياعىنا قۇيىپ الىپ، «اي، شەشەك شىققىر، ۇيگە كىر، ءتىلىڭ ءبىر تاس جارعان بالەسىڭ عوي» دەدى.
ءيا، ءتىل دەگەن تاستى جارادى،
قالاعاندى الادى.
ءسىز سياقتى اپالار،
اقىندى كورسە قالاعان،
بەت-اۋىزىن جالاعان.
مەن ءبىر قارتتى بۋرامىن،
جەتىم قالىپ دالادا
اپاسىن كورىپ جاراعان، –
دەپپىن عوي. سودان كەيىن، سۇكەڭ باتاسىن بەردى دە، «ال، سەگىز ارىس اداي، ءالىم مەن شومەندى كوپ ارالاعانىم جوق، ءۇيسىن مەن ويسىندى بىلگەنىم جوق. ولار مۇنى نە قىلسىن؟ سەگىز ارىس اداي، التى تاڭبالى ءالىم، جەتى تاڭبالى جەتىرۋ، ون ەكى اتا بايۇلى، مىنا بالا سەندەرگە امانات» دەپ، الىمنەن ءۇش ادام، شومەكەيدەن ءۇش ادام، قوجادان ءۇش ادام، ادايدان جەتى ادامدى شاقىرىپ الىپ باتاسىن بەرگەن. سودان بەرى ابىل، اقتان، نۇرىم، قاشاعان، ارالباي، ابۋباكىر، تۇرماعامبەت، ومار، بازار، سۇگىردىڭ داڭقى كوتەرىلسىن دەپ ءوزىمىز شىعارىپ ايتادى ەكەنبىز.
– بىراق وسىلاردىڭ ءبىرسىپىراسىن سۇگىردىڭ اۋزىنان ەستىدىڭىز عوي؟
– يا، دا.
– سۇگىرگە نەشە جىل ەردىم دەيسىز؟
– جيىرما بەس جىل بىرگە جۇردىك ەكەۋمىز.
– سۇگىر سىزگە جىردى قالاي ۇيرەتەتىن ەدى؟
– ول كىسى جىر ۇيرەتپەيدى، تەك ايتقىزىپ، تىڭداپ وتىرادى.
– سوندا سۇگىردىڭ ايتقانىن قايتالاپ ايتىپ بەرەسىز بە؟
– مەن جازبايمىن، ول مەنىڭ توكپە اقىندىعىما باتا بەردى. ايتتى عوي «ءاي، ادايدىڭ بالاسى، ماڭدايىڭا قاشاعان ءتىرىلىپ كەلگەن ەكەن. جەتەكتەپ باعا الساڭدار وسى بالادان وزاتىن ەشكىم جوق» دەپ. سوندا بىرەۋ وتىرىپ «ناۋرىزبەك قالاي ايتادى؟» دەدى.
– ناۋرىزبەك جىرشى ەمەس، قۇراما. ال مىنا جاقسىلىق توكپە – دەدى. نارەكەڭە (نارتاي. – ب. ج.) كەزدەسكەنىمدە، «اي، شىراعىم-اي، ادايدىڭ ماڭدايىنا سيامىن دەپ ايتىپ ءجۇرسىڭ-اۋ. سەن ولگەسىن «قايران جاكەم بۇلبۇل ەدى، / سۇرىنبەيتىن ءدۇلدۇل ەدى، / تىرلىكتە قادىرىن بىلمەدىك، / احالدى كوزگە ىلمەدىك، / بىرگە ويناپ-كۇلمەدىك. / باۋىرى سۋىق قارا جەر، / الىپ كەتتى قارتىمدى، / قايىرلى قىلعاي ارتىڭدى. / جاكەم دۇنيەدەن كەتكەسىن، / جىردىڭ ءبارى سارقىلدى» دەيتىن شىعار، امان بولسا. الاشقا اتىم نارتاي ەدى، مەن دە ءجۇرمىن عوي ءالى سۇمىرەيىپ» دەپ ەدى.
مىرزاعالي اقدوسپەن (اقجولوۆ. – ب. ج.) دە كەزدەسكەنبىز. ءبىر اياعىنان اقساق كىسى ەدى. ءبىزدىڭ ءدۇريا دەگەن جەڭگەمىزدى ايىرىپ، ايەلدىككە الىپ كەتتى. قىزعانشاقتاۋ ادام ەكەن، ءبىر جيىندا ماعان قاراداي ۇرىندى: «مەن مىرزاعالي اقدوسپىن، / قالام السام كەتەتىن، /تالايعا ءسوزىم جەتەتىن. / مەن ءبىر اعىپ جاتقان تەڭىزبىن، / ارىق ەمەس، سەمىزبىن. / ايتىساسىڭ با مەنىمەن؟ / مەن اتاقتى تۇلپارمىن، / قيادا جاتقان سۇڭقارمىن» دەپ ءبىر كەتتى. سونداعى جاۋابىم:
جاسىڭ ۇلكەن اعاسىڭ،
جىلانداي تىلمەن شاعاسىڭ.
بۇل مىنەزدى قويماساڭ،
قۇدايدان ءبىر كۇن تاباسىڭ.
اقسۇيەك ادام ار جاعىم،
كوتەرمەيدى ەش ادام،
بۇل قوجانىڭ سالماعىن.
بەلگىلى بولار، اعەكە،
سەنىڭ باسقان ىزدەرىڭ.
وزىڭە قايتا شانشىلار،
اراداي شاققان تىلدەرىڭ.
بىلگىر بولساڭ ايتايىن
ون ءتورت قابات جەر، اسپان،
ورتاسىندا تىرەۋ جوق
نە قۇدىرەتپەن تىرەدى؟
بىلگىر بولساڭ ايتايىن،
پايعامبار مىنگەن پىراقتىڭ
نە قيلى ەدى رەڭى؟
نۋىن دەگەن ءارىپتىڭ،
نەشە جىل ەدى سۇرەگى؟
ءتورتىنشىسىن ايتايىن،
سۋ تۇبىندە اۋپىلدەك،
بۇل نە نارسەدەن دورەدى؟
جاسىڭ ۇلكەن بولعاسىن،
ءجۇر ەكەن، اعا، كوڭىلىڭ اۋمالاپ.
مەن سەن سياقتى اقىن ەمەسپىن،
ساتاتىن ءسوزدى ساۋدالاپ.
مەن ءبىر جاتقان مۇحيتپىن،
سەن ءبىر كەپكەن ارالسىڭ
قۇيايىن ساعان قاۋعالاپ.
سوندا ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ قولىمدى الىپ، ەكى مىڭ سوم اقشانى الدىما تاستاپ، «اينالايىن، ماعان باتاڭدى بەر» دەگەن. ءسويتىپ مەنىڭ باتامدى الىپ، جەڭگەمدى قاعىپ كەتكەن.
– سۇگىر ۇستازىڭىز تاباناستىندا سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن با ەدى، الدە جازىپ، جاتتاپ ايتادى ما؟
– سۋىرىپ سالىپ تا ايتاتىن، بىراق كوبىنە جازادى. سوسىن تەكسەرىپ، ۇيقاسقا كەلتىرىپ الىپ، ايتىپ كەتەتىن ەدى. سۇكەڭ ابىل، اقتان، نۇرىم، قاشاعان، ارالبايلاردىڭ سوڭى ەدى عوي. ايتايىن دەگەن ۋاعىندا ىركىلمەيتىن. حالىققا قاراتىپ مەن جونىندە بىلاي دەگەنى بار: «بۇل بالانى جيىرما بەس جىلدان بەرى سىناپ كەلە جاتىرمىن. مۇندا ساۋات جوق. جاقسىلىق ارابشا دا، سوۆەتشە دە جازا المايدى. قاشاعان دا، بۇل دا ءبىر. بۇنىڭ تەك تاماعىن بەر، رەنجىتپە، قاتتىعا بارما، اۋزىنان شىققان ءسوزىن ءتۇسىرىپ الىپ جەتەكتەسەڭ، وسى بالا سەنىڭ ايتىسىڭنان دا، تارتىسىڭنان دا قالا قويمايتىن شىعار. بىراق ءبىر ايتقانىن قايتادان ايتا المايدى. قازىر «شاي» دەسە، ونىڭ ارتىنان «حاي»، ىلە-شالا «تاي» دەيدى. ءبىر ءسوزى ءبىر سوزىنەن اسىپ تۇسەدى. سوندىقتان مۇنى شەتتەپ قايىرۋعا بولمايدى».
– جىر سىزگە قاي ۋاقىتتا تەز كەلەدى. توپتا وتىرعاندا ما، الدە بىرەۋ اشۋىڭىزعا تيگەندە مە؟
– جوق، مەن اشۋعا قارامايمىن. كوپشىلىكتىڭ ىقىلاسىن جىردىڭ ءپىرى ءوزى بىلدىرەدى. جينالعان حالىق سىناپ، مىنەپ، كەكەتىپ وتىر ما، نان سۇراعان قايىرشى دەپ وتىر ما، ونى جىر يەسى عايىپ سەزدىرەدى. سۇكەڭدەر، قاشاعاندار كوز الدىما ءبىر كورىنىپ وتسە، وندا بىزگە توقتاۋ جوق.
اڭگىمەنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە جىرشى ءسال تىنىستاپ، ءوز دومبىراسى ناشارلاۋ بولعاندىقتان ءبىزدىڭ دومبىرامىزدى قولىنا الىپ، بىرنەشە كۇي، ماقام-ساز شالدى. ارا-اراسىندا «بۇل قالاي، بولا ما؟» دەپ قويادى. «باياعى جىرلاپ جۇرگەن ۋاقىتتا ءجيى ايتقاسىن قول دا جاقسى بولاتىن. كوپتەن بەرى توي-تومالاققا دا شاقىرىلمايمىز. جاس تا ۇلعايدى» دەي كەلىپ، ارناۋ-جىر ايتتى.
اۋەلى اللا، وزىڭنەن،
ءوزىڭنىڭ بەرگەن دەمىڭنەن.
ەر جىگىت مۇڭدى بولادى،
ايرىلسا تۋعان جەرىنەن.
قىران قۇس مىقتى بولعانمەن،
اياعىن سالسا قۇتىلىپ،
كەتە المايدى جول تاۋىپ
بۇركىتتىڭ سالعان شەڭىنەن.
نەشە كۇن ءومىر سۇرەمىز
بايانسىز ءفاني بۇل جالعان.
ەمىرەنگەن پەندەمىز عوي،
تىرلىككە مىنا الدانعان.
سوزىمە كىنا تاعا الماس،
جاقسىلارىم اڭعارعان.
ابىل، اقتان، نۇرىمداي،
بايباقتىدا سىرىمداي،
بولماساق تا سولارداي،
ەلۋ جىل ءتۇستىم القاعا-اي.
الما مويىن، ارشىن ءتوس
جەڭگەنىڭ كوردىك اسىلىن،
اعانىڭ كوردىك ساقيىن.
تالاي جەردە شالقىدىم،
كوپ ەدى، ەرلەر، العانىم.
بۇل كۇندە كوزىم السىرەپ،
بولىپ ءجۇر قايعى ارمانىم.
قايران ءومىر، مىناۋ جاس،
عارىپ تە بولىپ وتىرمىن
ەلدىڭ دە كورمەي اجارىن.
ارناۋدان كەيىن مىنا شىعارمالاردى ورىندادى: 1. «اۋەلى ءسوز باستايىن جارالعاننان»، 2. سۇگىر «سويلەسە ەندى كانە، قىزىل ءتىلىم»، 3. كەردەرى قۇدايبەرگەن «اۋەلى اللا وزىڭنەن»، 4. مۇرات وسكەنباەۆ «جەڭىس» كۇيى، 5. «ماقتىمقۇلىنىڭ سازى»، 6. قاراقالپاق بەرداق شايىر «بەرداق، العىن قالامىڭ مەن قاعازدى»، 7. وزبەكستاننىڭ حالىق باحشىسى كامىلجان اتانيازوۆ «باي-باي، قاراكوز» ءانى، 8. بالقى بازار جىراۋ «ويلاساڭ ءفاني جالعاندى-اي»، 9. كەردەرى ابۋباكىر «ءاي، جارالعاننان بەرى قاراي»، 10. ەسكەلدى سۇگىر «ءاي، جاقسىدان اقىل سۇراساڭ». سوسىن «ەرتەڭ شارشاپ قالامىز عوي» دەپ جىر مەن كۇيدى دوعاردى. وزبەكتىڭ بۇلبۇلى كامىلجان اتانيازوۆپەن تالاي ساپارلاس بولعانىن ايتا كەلىپ، ونىڭ پالۋان احمەت دەگەننىڭ قىرىق قۇلاش كۇمبەزىنە قاتىن-قالاشتى شىعارىپ، ماسقارالاپ ولەڭ ايتقانىن، سودان قول-اياعى، قۇلاق-كوزى بىردەن بايلانىپ قۇلاپ تۇسكەنىن شىمىرىگىپ وتىرىپ حيكايالادى.
ءبىز «بەگەي باتىر» جىرىن ايتۋدى وتىندىك. بىراق جىرشى «قوي، ەرتەڭ ماسقارا بولارمىز. ول جىردى ءبىرجولا كوپتىڭ ورتاسىنا سالايىق، سوندا قىزعىلىقتى بولادى» دەپ، ورىنداۋدان باس تارتتى. «ءارتۇرلى جاعداي بار عوي، باياعى جيىرما بەس پەن وتىزىمدا، تىم قۇرىسا قىرىق جاسىمدا كەزدەسكەنىڭدە ايتار ەدىم. قازىر جىلدان جىلعا تويدىڭ ءوزى دە جىڭىشكەرىپ، جىراۋ شاقىرۋ دا ازايىپ، توبەدەن قۇداي ۇرىپ بارا جاتىر عوي» دەپ جاقاۋراتىپ كەلىپ، اياق جاعىن شۇبىرتىپ اكەتتى:
– باياعى ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا جىراۋ دومبىرامەن ايتاتىن. حالىق تىرپ ەتپەي وتىراتىن. ورتاعا ورامالدى جايىپ جىبەرىپ، اركىم كوڭىلىنە شىعارعانىن لاقتىراتىن. قازىر كەرىسىنشە، «جىراۋ عوي، وسىنى سىناپ كورەيىك، ءبىر-ەكى تەڭگە سۇراپ كورەيىك» دەپ، قالتاڭداعىنى توناپ الادى. بەگەيدىڭ جىرىن ەرتەڭ باستان-اياق الساڭ بولادى. ودان دا سۇكەڭنىڭ ءبىر قىسقا ءسوزىن ايتىپ بەرەيىن دەي كەلىپ، سۇگىردىڭ «قالنيازىن» ورىندادى. جىردى اياقتاپ، قالنيازدىڭ توقسان جاسىندا جاۋعا شاپقانىن اڭگىمە قىلىپ ايتتى: «ءاي، نە زاماندار وتكەن جوق، ولارعا بۇل كۇندەگى حالىق جەتكەن جوق. بۇگىندە باتىر بار ما؟ قارنى تويسا ءبارى باتىر. قازىر ءبارى ناننىڭ باتىرى، قوينىنداعى جاردىڭ باتىرى» دەپ، زاماننىڭ سيقىنا نالا ايتتى.
وسى جەردە بىزگە جىرشىنىڭ ءوزىمىز ايتۋدى وتىنگەن جىردان قاشقاقتاۋى تۇسىنىكسىزدەۋ كورىندى. جاقسىلىقتىڭ اڭگىمەسىن وپەراتور جىگىت ەكەۋمىز وڭاشا جازىپ وتىرعاندىقتان، تىڭداۋشى قۇلاقتىڭ قاراسىن ازىرقاندى ما، الدە كوپتەن ۇزاق جىر ايتپاعان سوڭ ول كۇندەرى ىشتەي ازىرلەنىپ ءجۇردى مە، ول جاعىن ءدوپ باسىپ اجىراتا المادىق.
جىرشى «قالنياز» جىرىن ورىنداعاننان كەيىن شامالى تىنىستاپ، ناسيحات اڭگىمە ايتتى. سوسىن جىرشىلىققا بايلانىستى ويىن ورىستەتتى:
– ونەرلى ادامدى اركىم تۇسىنە بەرمەيدى. بۇل دەگەن قيلى-قيلى بولىپ كەلەدى عوي توكپە، جازبا، ۇيرەنبە، جيرەنبە دەگەندەي. جاۋىرىنىڭا جابىستىرىپ قويعان توكپە ونەردىڭ ولاي-بۇلاي شىعىپ تۇرماساڭ قۇلاپ قالۋى دا، جىلاپ قالۋى دا وپ-وڭاي. ال ەندى جازبا دەگەن نە؟ بىرەۋدەن ۇيرەنىپ الادى دا، سوسىن پالەنشە، تۇگەنشە جىراۋ دەپ قاقسايدى دا وتىرادى. جىراۋلىقتىڭ دا ءتۇرى بار، جازىپ ۇيرەنگەندەردى ءپىرسىز جىراۋ دەيدى، توكپە اقىنداردى ءپىرلى جىراۋ دەيدى. مىسالى، بالقى بازار ءومىرى وقىماعان كىسى. ولەڭ دالادا مال باعىپ ءجۇرىپ ۇيىقتاپ قالعان كەزىندە جابىسقان. قاشاعانعا دا بايدىڭ مالىن جايىپ جۇرگەندە تاپ بولعان. بىزگە دە سولاي قونعان. بۇعان قازىر بىرەۋ نانسا، بىرەۋ نانبايدى. ونەر دەگەننىڭ ءتۇبى تەرەڭ. ونەردىڭ ادامىن قادىرلەۋ، ونى العا باستىرۋ ءۇشىن ارقا سۇيەر جەتەكشى، تىرەك كەرەك. تىرەگى بولماسا، ونەر پايداعا اسپايدى، – دەي كەلىپ، ءبىر كەزدە الماتىعا كەلگەن ساتتىعۇل اقىننىڭ باعالانباعانىن وكپە رەتىندە اڭگىمەلەدى. «حالىقتىڭ، كوپتىڭ ىشىندە قارا دا، حان دا، دانا دا كەزدەسەدى. ءسوزدىڭ پارقىن ايىرا بىلەتىنى دە، بىلمەيتىنى دە بار. سوندىقتان كوپتىڭ ىشىندە وتىرىپ ءارتۇرلى ءسوز ايتۋدان ساقتانعان ءجون، مۇنداي قىلىق جىراۋعا جاراسپايدى» دەپ، ءسوزىن ساباقتاي كەلىپ، ناۋرىزبەك جىراۋدىڭ كوپ ىشىندە جىرلاپ وتىرىپ «قىسىر تاۋىقتىڭ (قورازدىڭ) عانا ەتىن جەيمىن، سوسىن قاتىننىڭ قۇيعان شايى كەرەك ەمەس، بايعا بارماعان، قوينىنا ەشكىم قولىن سالماعان قىز قۇيماسا شاي ىشپەيمىن» دەپ كەرگىگەنىن، وعان جۇرتتىڭ اشۋلانعانىن ءسوزىنىڭ مىسالىنا كەلتىردى.
وسى جەردە ءبىز جىرشىعا نەگىزگى شارۋامىزدىڭ ءمان-جايىن، ونىمەن بولاشاقتا اتقارىلاتىن ءىستىڭ نوبايىن ءتۇسىندىرىپ وتتىك. مۇقيات تىڭداپ العاننان كەيىن ايتقان ءسوزىنىڭ ءتۇيىنى مىناۋ بولدى:
– شابان اتتى كوپشىلىك وزدىرادى، كوپتىڭ اۋزى الا بولسا جۇيرىك اتتى توزدىرادى. كوپشىلىك وتىرعان جەر سەنى قوشتاپ وتىرادى. ءبىر جەردە «وي، بارەكەلدى!» دەيدى، تاعى ءبىرى «ءتاڭىر جارىلقاسىن!» ايتادى. ال ءوزىڭ سۇمىرەيىپ، قاسىڭداعىڭ ۇڭىرەيىپ، «ال جاكە، تاعى نە بىلەسىز؟» دەپ وتىرسا، ول ءبىر جارلى مولدا جالعىز مولاعا بارىپ قۇران وقىعانداي بولادى. ونىڭ ءسانى بولمايدى. سەندەردىكى سياقتى كوپ ايقاي مۇنىڭ نۇسقاسىنا سىيمايدى. ويتكەنى ول ايتىلعان ءسوزدى بۇزىپ كەتەدى. تەلەۆيزورعا، ماگنيتوفونعا ايتقاندا قاپتالىندا ابىر-دابىر شۋ بولسا ءسوزدىڭ ءمورىن ءبولىپ تۇسەدى. جىراۋ جۇرتتىڭ سونداي شۋىنان قاشادى. سەبەبى جازىپ جاتقانعا ءسوز تولىق، انىق ءتۇسۋى كەرەك. قالاي بولعاندا دا قاسىڭداعى وتىرعان ادام جارامدى بولسىن.
وسىلايشا جىرشى ءسوز تۇسىنەتىن قوشەمەتشىل جۇرت، تابيعي ورتا بولمايىنشا ۇزاق جىر ايتا المايتىنىن ۇقتىردى. ارنا اۋىلىنداعى كەزدەسۋ جىرشىنىڭ قاتارىنان بىرنەشە كۇي تارتۋىمەن ءتامامدالدى. سول كەشتە جاقسىلىق شەرتكەن كۇيلەر: وسكەنباي «ءوتتىڭ دۇنيە»، مۇرات وسكەنباەۆ «اقجارما»، «كەڭ جايلاۋ»، «كەربەز كەلىنشەك»، «جارايسىڭ، كەلىنشەك». جازۋ جۇمىسى كۇرمەلەر تۇستا سۇگىردىڭ ءبىر تەرمەسىن جانە ءوزى سول جەردە تاباناستى سۋىرىپ سالىپ «سەبەپپەن كەلىپ قالدىق ءناسىپ ايداپ، / اققۋداي كوككە ۇشقان ءتىلى سايراپ» دەپ باستالاتىن جىرىن ايتتى.
جاقسىلىقپەن اڭگىمەمىز ەرتەڭىنە قالادا، «ءدويت» قوناق ۇيىندە جالعاسىن تاپتى. بۇل جولى داستارقان باسىنا ەسكى ءسوز تىڭداۋعا قۇمار شاعىن توپ جينالدى. جىرشى شامالى وتىرعاننان كەيىن تۇرماعامبەت، اقكەتە شەرنياز، تاز ءابىشتىڭ ءازىل اڭگىمەلەرى، كەردەرى ابۋباكىر مەن قوڭىربايدىڭ اڭگىمەسى، ماقتىمقۇلىنىڭ مىسالى سەكىلدى كوڭىلاشار دۇنيەلەردى ايتىپ بەردى دە، ودان ءارى ناعاشى جۇرتىنان شىعارىپ، جالپى جىراۋلاردىڭ كوزىنىڭ ءاز بولاتىنى حاقىنداعى ۋاقيعالارعا ءتۇستى:
– ناعاشى جۇرتىم ارقار مەن كيىكتى قول بۇلعاپ كەلتىرىپ ساۋعان قوجا ءابىش دەگەن كىسى. ءتۇبى ماڭعىستاۋداعى ەسپەمبەت اۋليەدەن تارايدى. جۇيرىكتەر سوڭعىلىعىندا كوبىسى كوزدەن قالىپ، زاعيپ بولعان. قاشاعان دا كوزدى بولعان، اداي ابىل دەگەن كىسى بۇل دا سولاي. ءالىم تەڭىزباي دا كوزدەن قالعان ادام. بالقى بازاردىڭ دا سوڭىندا كوزى كورمەي قالعان. شايىرلاردا نوعايلىق ايتامىن دەپ كوزدەن قالعاندار كوپ.
– ونىڭ سەبەبى نەدە، جاكە؟ – دەپ، ەرەكشە ىنتا قويدىق ءبىز وسى ارادا.
– سەبەبى دەيسىڭ بە؟ ادايدان شىققان قاراساي جايىندا ءبىر اڭگىمە ايتايىن. ول ءوزى نوعايلىقتىڭ الپىس ەكى تاراۋىن تۇگەل ايتقان. قاراساي جىر تولعاعان كەزدە جازدىڭ شىلدەسىندە جاڭبىر شەلەكتەپ قۇيىپ، بوتا-تايلاعىڭ، كيىز ءۇيىڭ، قاتىن-بالاڭ جاۋىندا سەل بولىپ اينالادى ەكەن. ءوزى «نوعايلىقتى ايت دەپ بولمايسىڭدار. ەندەشە ۇيلەرىڭە مىقتى بولىڭدار. سەل بولىپ قاتىن-بالاڭ اعىپ كەتەر، جولدان سۋ پەرىسى قاعىپ كەتەر» دەيتىن كورىنەدى. «قارەكە-اۋ، كۇن دەگەن جانىپ تۇر عوي» دەپ، جۇرت بولماي جىردى باستاتقاندا ءبىر بۇلت پايدا بولىپ دوڭگەلەنىپ كەلىپ جاڭبىر قۇيادى. سوندا ەل «ويباي، قارەكە، توقتاتىڭىز، ەل كەتتى» دەپ ايقاي سالادى ەكەن.
بۇل سوزدەردى ءبىز جىرشىلاردىڭ زاعيپتىعى كيەلى كۇشتەرمەن بايلانىسى بولۋىنان دەگەن ەمەۋرىندە ۇقتىق. جالپى بۇل كۇنى جىرشى سوزگە ساراڭسىپ، كوڭىلسىزدەۋ وتىردى. ءوزى ونىسىن جولسوقتى بولۋىمەن ءتۇسىندىردى. الدا تۇتاس ورىندالۋعا ءتيىس ۇزاق جىردىڭ قام-قارەكەتىن ويلاپ، الاڭداپ وتىرعانداي بولىپ كورىندى بىزگە.
وسى جەردە ەرەكشەلەۋ ءبىر جاعدايدى ايتا كەتەيىك. مەيمانحاناداعى ءماجىلىس ۇستىندە جىرشىنىڭ ايەلى ءجاميلا:
– بۇل كىتاپ وقي المايدى، مىنا سوزدەردىڭ بارلىعى دا وزىنىكى، – دەپ قالدى. جاكەڭ بولسا بۇل سوزگە ونشا ارالاسقان دا جوق، قۇپتاعان، قۇپتاماعانىن دا بىلدىرمەدى. سودان سوڭ ءبىزدىڭ «بۇل جىرلاردى اۋەلدە سۇگىردەن ەستىگەن جوق پا ەدىڭىز؟» دەگەن سۇراعىمىزعا، «ءيا» دەپ قىسقا عانا جاۋاپ قايىردى. جالپى «سۇگىردەن، ءيا باسقادان ۇيرەندىم» دەپ ەش تۇيتكىلسىز ايتقان كەزى بولعان جوق. سوعان قاراعاندا ءبارىن ءوزى شىعارعانداي ەتىپ كورسەتكىسى بار نەمەسە اينالاسىنىڭ سولاي دەگەنىن ءتاۋىر كورەتىن پيعىلىنىڭ ىعىنا جىعىلاتىنداي. وسى كۇندەرى جانىندا وتىرىپ، ونەرىن ەستىگەندە بايقاعانىمىز، ءوزى كەيدە «سولار بولىپ ءبارىن دە ءوزىم ايتامىن» دەسە، بىردە «سولاردىڭ ءسوزىن ايتسام دا بالالارىم «پاپام ءوزى شىعارىپ وتىر» دەپ وزدەرىنە تارتادى» دەپ، ءسوزىن ىلعي دا ەكىۇشتى ەتىپ وتىردى. وسى جولى زايىبىنىڭ ىلگەرىدەگى ءسوزىن قوشتاعانداي بولدى:
– مەنىڭ قۇران ساۋاتىم دا، وكىمەتشە ساۋاتىم دا جوق. اۋىلدا ەرتەدە بىرقاتار قالامگەر جىگىتتەر ماعان «سەن، سورلى بالا، ابىل، اقتان، نۇرىم، قاشاعان دەپ قاشانعى جۇرەسىڭ؟ شاماڭ كەلسە ءوز ونەرىڭدى شىعارىپ تالاپتانبايسىڭ با؟ ەرتەڭگى كۇنى ولگەنىڭدە جاقسىلىق سولاردىڭ سوزىمەن نان جەگەن دەمەي مە؟» دەپ كەيىگەن.
جانە ءبىر ەپيزود، وتىرىس بارىسىندا تىڭداۋشىلار سوزگە ارالاسىپ، جىرشىنىڭ يمپروۆيزاتورلىق ونەرىنە تالداۋ جاساي باستاعان. سولاردى تىڭداپ بولىپ، ءوزىنىڭ قوسقانى: «باياعىدا نارتاي اقىن ايتىپ ەدى، «اي، بۇل بالانىڭ جەتەكشىسى جوق، قور بولعان بالا عوي. مۇنىڭ ارتىندا سىرلى سارى تاياققا تايانىپ اق سالدەلى سارى كىسى تۇرادى ەكەن. مۇنىمەن ويناۋعا بولمايدى» دەپ. وسى جانە وزگە دە كورگەنىمىزدى قورىتا كەلىپ، جاقسىلىق تاباناستى وقىس ويلاپ، شالت ايتا بىلەتىن، بۇرىن ەستىگەنى مەن جاتتاعانىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، جەتىلدىرىپ وتىراتىن شىعارماشىل جىرشى دەپ تۇيدىك.
جىرشىمەن كەزدەسۋدىڭ ءۇشىنشى كۇنى الماتى تۇبىندەگى ىرگەلى اۋىلىندا، وسى جولدار اۆتورىنىڭ شاڭىراعىندا ءوتتى. جيىنى ون بەس شاقتى ادام باس قوسقان كەشكى ءماجىلىس ۇستىندە الدىمەن اسان ءالجانوۆ ءان سالىپ، ءسابيت دابىلوۆ تەرمە ايتتى. جاس ونەرپازداردىڭ لەبىزىن جاقسىلىق تامدى ءوڭىرىنىڭ تەرمەلەرىمەن جالعاستىرىپ، ماڭعىستاۋ ماقامدارىن سۇگىردىڭ سوزىمەن كۇرمەدى. ودان ءارى كوپشىلىكتىڭ تىلەگىنە وراي بۇرىنعى جىرشىلاردىڭ كيەلى كۇشتەرمەن بايلانىسى جايىنداعى كەشەگى اڭگىمەسىن ساباقتادى:
– بۇل قيال دەگەن نارسەنى اۋىزداي بەرسە، سول ادامنىڭ ءوزىن دە قۋدالاپ كەتۋى مۇمكىن. مىسالى، پەرى ەل قورعايتىن باتىرعا قۇمار بولعان. «قىرعىزدىڭ ماناسىن پەرى كوتەرىپ اكەتكەن» دەيدى. مەنىڭ ءابىش ناعاشىمدى دا تايعا ءمىنىپ تۇرعانىندا پەرى الىپ كەتكەن. ون ءتورت جاسار بالا ايتقانىنا كونبەي، الدىرماعان سوڭ «پەرىپىشاق» دەگەن پىشاقتى بەرىپ، ۇشىرىپ ۇيىنە اكەلىپ تاستاعان.
نوعايلىقتى ايتۋدان قاشاعان دا جاسقانعان. «بۇلاردى ايتۋ وتە قيىنعا تۇسەدى، ويتكەنى ارعى جاعى ەدىگە، نۇرادىن، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز، بابا عۇمار. ىشىندە ارتىق ءسوز كەتسە، ءيا كەم قالسا، جىر ايتقان ۋاقىتتا تازا بولماساڭ كوزىڭنەن، تىلىڭنەن، نە قۇلاقتان قالاسىڭ» دەپ ۋاسيەتتەيدى ەكەن. قوتىرباس قاراساي جىرشى دا ءبىر كوزىنەن مايىرىلعان. سول «نوعايلىقتى ايتپاي ءجۇرۋشى ەدىم، جۇرت قاۋمالاپ قويماعاسىن ايتىپ، جىرلاپ وتىرعاندا دارەتىم بۇزىلدى، سوسىن ءبىر كوزىمنەن قاري بولدىم» دەپتى. تەڭىزباي جىراۋ دا نوعايلىق ايتامىن دەپ ءبىر كوزدەن قالعان. قۇنانورىس مۇسا دەگەن جىراۋ ولەڭدى ءوزى شىعارىپ ايتاتىن سەمىز سارى كىسى ەدى. «الپامىس»، «قوبىلاندى» جىرلارىن، نوعايلىقتى باسقا فورمادا ايتىپ ءجۇردى دە، ءبىر كوزدەن ايرىلدى. پەرى اسا ءوڭدى جىگىتكە، سۇلۋ قىزعا، جۇيرىك اتقا، توكپە اقىندارعا دا وتە جاقىن جۇرەدى. ساق بولماساڭ مايىرىپ كەتەدى نەمەسە جەتى مۇشەڭنىڭ بىرىنەن ايىرىپ كەتەدى، ءيا بالەگە سالىپ كەتەدى. بولماسا اۋزىڭدى قيسايتىپ، كوزىڭدى ۇڭىرەيتىپ، باسىڭدى قالتىراتىپ قاعىپ كەتەدى. پەرى دەگەن بۇل سونداي. ارالباي اقىن دا وسىلاي شاتالعان. سوسىن مىنا قاراكەسەكتە قابانباي دەگەن جىراۋ وتكەن. سول ءبىر كۇنى «ءوي، نوعايلىق دەگەن نە، ءوز قولىممەن-اق جازىپ شىعارمايمىن با؟» دەپتى. ۇيىقتاپ كەتكەندە تۇسىندە بىرەۋ:
– قابانباي! – دەپتى.
– كىمسىڭ؟
– مەن جىر ۇيرەتەتىن ءپىرىڭمىن، بەرى كەلىپ كەت، – دەپ شاقىرعاسىن، اعاش ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ەڭكەيىپ دالاعا شىعا بەرگەندە، «نوعايلىقتى قولىممەن جازىپ ايتامىن، قۇدىق قىلىپ قازاپ ايتامىن دەدىڭ. سول نوعايدىڭ پاتشاسى مەنمىن، ال قولىڭنان نە كەلەدى؟» دەگەن. دەگەن دە «كوتەر مىنانى، اسىر» دەپ، شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرىپ، ءبىر قارا ەشكىگە مىنگىزىپ، اسىرىپ جىبەرگەن. قابانباي سودان ءىزىم-عايىم حابارسىز كەتكەن.
– كەشە ءبىر سوزىڭىزدە «سۇگىردى دە پەرى كوتەرىپ كەتكەن» دەپ ەدىڭىز عوي.
– ول اڭگىمەگە دە اياڭداپ ەندى كەلە جاتىرمىن. سۇگىر ادايدىڭ ەسكەلدى تاقتاسىنان شىققان، ونىڭ ىشىندە يگىلىك، جاقسىلىق دەپ تارايدى. اكەسى بەگەندىك قاجى عۇلاما كىسى بولعان. «پەرى، جىن، الباستى، ءازازىل، مارتۋ، جەكسۇرىن، قۇزعىندى وقۋمەن بايلاعان ادام». بەگەندىك جۇرگەن جەردە پەرى، الباستى، ۋاس-ۋاس، سام-سام، كۇنايلام، شايتان، ازعىن، مالعۇن دەگەن جۇرمەگەن. بۇل دۇنيەنىڭ جۇزىنەن كەتەرىندە:
– مەن ءدۇنيادان ءوتىپ كەتەرمىن. سوڭعى ءبىر زامانداردا مۇسىلمان اراق ءىشىپ ءدىنىن ساتادى. قاتىن مەن قىز بەتىن بوياپ، ءىنىن ساتادى. قازاقتىڭ اۋزى الا بولادى، عىلىمى شالا بولادى، نەكەسىز بالا بولادى، اتا-انانىڭ كوكىرەگى جارا بولادى. جاس بالالار نەكەسىز قاتىن الادى، اينالعاندا سول بالادان ءوزى بالەگە قالادى، – دەپ جازىپ كەتكەن ەكەن. ال بالاسىنا «شىراعىم، جىرعا كوپ جاقىنداما، ونىڭ زاقىمى كوپ» دەپتى. سۇكەڭ سول ءسوزدى تىڭداماي، قولىنا قالاق دومبىراسىن الىپ، ەل ارالاپ كەتىپتى. سويتسە ناعاشا جۇرتى شەگەن، قايىرشاقۇل دەگەن كىسىلەر اۋلەتىمەن توكپە جىر ايتادى ەكەن. قىدىرىپ كەلگەندە جيەنىنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ:
– مىناۋ سەنىڭ جىرىڭدى مەن تارتىپ الام دەي مە، كوزىن ماعان قاراي باقشيتا بەرەدى، شۇمەتەگىن قاقشيتا بەرەدى، – دەپ، قولىن قويدىڭ ىشەگىمەن بايلاپ، دومبىراسىن باس جاعىنا قويىپ كەتىپتى. سول سۇكەڭدى مەكتەپكە وقۋعا بەرگەندە:
– وقۋىڭدى ۇرعانىم بار ما، مولداعا باسىمدى بۇرعانىم بار ما، مەنىڭ جولداسىم سۇلۋ قىز بەن جىر، ىشىمدە جاتىر تەرەڭ سىر. كەسىكباسىمدى قولىما بەر، – دەپ، اكەسىنە دە، مولداعا دا باعىنباپتى (دەرەك بويىنشا سۇگىر جىراۋ سازدى مەدرەسەسىندە ءدالي نۇرنياز احۋن تولەپبەرگەنۇلىنان سەگىز جىل ءدىن ءدارىسىن وقىعان. كەيىن «قالىبى تولعان بالا ەكەن، بۇعان جىر ايتپاسا بولمايدى» دەپ شاكىرتىنە جىر ايتۋعا رۇقسات بەرگەن دە وسى ۇستازى. – ب. ج.). كۇننىڭ ىسسى اپتابىندا قاراتارلان دەيتىن اتىنا ءمىنىپ، سەلەك دەيتىن جەردى بەتكە الىپ قاشىپ كەلە جاتقانىندا، ءبىر اقبوز ۇيگە كەزىگەدى. الدىنان ۇكىلى تاقيالى، زەر بەشپەتتى، كوكساۋىر ەتىكتى سۇلۋ قىزدار شىعىپ، ۇيدەن اس ءىشىپ شىعۋعا شاقىرادى. ەسىكتىڭ الدى كىلەڭ ەرتتەۋلى اقبوز ات. سۇكەڭ ۇيگە كىرە بەرگەندە:
– شىراعىم، ءبىزدىڭ تەبەرىگىمىز مىناۋ، اۋزىڭدى اش، – دەپ، جازىلعان قاعازدى دومالاقتاپ اۋزىنا تىعىپ جىبەرەدى. سۇكەڭ سول جەردە ەسىنەن تانىپ قۇلايدى. كوزىن اشسا اتى دا، قولى دا بايلاۋلى. سودان سۇگىر جوق، ەل شۋلاپ ىزدەيدى. ول كۇندە وقىمىستى كوپ. كورپە ارازماعامبەت (تۇرماعامبەت يشان بالاسى ورازماعامبەت. – ب. ج.) دەگەن پەرىنىڭ وقۋىن وقيتىن كىسى كىتابىن اشىپ جىبەرىپ:
– ويباي، قۇداي ساقتاعان ەكەن، بەكەت اتا قاققان ەكەن. بولماعاندا ارامىزدان كەتۋگە اينالىپتى. اۋزىنا قاعاز تىعىپ كەتىپتى. بۇل ەندى جىرشىلىقتان باسقاعا مويىن بۇرمايدى. اقبوز ءۇي بولىپ كورىنىپتى. ات دەگەنى ات ەمەس، اتتىڭ باسى، قازان دەپ كورسەتىپ قويعانى ەسەك پەن تۇيەنىڭ تەزەگى، – دەيدى. انە، سول جەردەن تاۋىپ الىپ، ۇيىنە الىپ كەلىپ، ءبىر مال ساداقاسىن بەرىپ، اكەسى:
– شىراعىم، وسى نارسەگە ءۇيىر بولما، ءتۇبى جاقسىعا سوقتىرمايدى، – دەگەندە سۇكەڭنىڭ ايتقانى:
جىرلاما دەيسىڭ سەن ماعان،
جىرلاماي قايتىپ تۇرامىن،
بولعاسىن بۇيرىق اللادان.
سەن ءبىر جۇرگەن مولداسىڭ،
كوزىڭدى قىسىپ قۇرانعا،
اركىمدەردى الداعان.
مۇنى ەستىگەن اكەسى «ءاي، پالەكەت، بار. ءتۇبىڭ تاق-تۇق بولار» دەپتى. سۇكەڭ وسىنى ايتىپ:
– اكەمە باعىنبادىم، اينالعاندا سونىڭ ايتقانى كەلدى. تويىپ جەيتىن تاماق جوق، سوعىسقا كەتكەن بالا جوق. ول بالادان جالعىز تۇياق قالدى. سۇگىر مەن ەدىم، جىرى قۇرعىرعا نەگە سونشا قۇمار بولدىڭ، شىراعىم؟ شاماڭ كەلسە باسقا كاسىپ ەتسەڭ قايتەدى. الپىس جىل سۇگىر بولدىم، سوندا نە بولدىم؟ ادايدان العان دۇنيەدەن اناۋ قۋراعان الاشا، جىرتىق تون، مىناۋ قاقساپ وتىرعان كەسىكباس. قىرىق-وتىز جىل «جاكە، جاكە» بولارسىڭ، سوسىن سۇمىرەيىپ سولارسىڭ. تالابىڭ وڭ بولسىن! – دەپ، باتاسىن بەردى. «بىراق، مەنىڭ بايقاۋىمشا، مولانىڭ استىنا كومىلمەي اتىڭ جاريالانادى دەپ ايتا المايمىن» دەپ ەدى. ايتقانى بولدى دا قويدى.
وسىنداي ءبىر سۇرە كوڭىلاشار اڭگىمە، ءان-تەرمەدەن كەيىن بويىن ءبىراز قىزدىرىپ العان جىرشى «بەگەي باتىر» جىرىن ايتۋعا قامداندى. جانە دە ايتۋشى ۇستەل باسىندا ەمەس، كىلەمنىڭ ۇستىندە وتىرىپ جىرلاعاندى قالادى. جۇرت سايابىرسىعانشا دەدى مە ەكەن، الدىمەن كۇي تارتتى. ودان سوڭ جىرعا كىرىسپە رەتىندە قارا سوزبەن تاريحتاپ اڭگىمە شەرتتى:
– سەبەپپەن كەلىپ قالعان سوڭ ايتىپ جاتىرمىز. بىراق ونىڭ ءبارىنىڭ باعاسى ەكىلىك ەكەن، – دەپ باستادى. – بىزگە قيسسا ايت دەپ جاتىر. مەن ساۋاتى جوق اداممىن، قيسسانى تولىق ايتا المايمىن. كەشە «ويپىرماي، بۇل قالاي بولدى؟» دەپ، ءبىر قۇدايعا جىلادىم. ءبىزدىڭ اداي جاعى، ساداعاسى كەتەيىن، قيسسا دەگەندى تىڭداي بەرمەيدى. ولاردىكى سول ابىل، اقتان، ارالباي، نۇرىم، قاشاعان، ساتتىعۇل. ءار ەلدىڭ باتىرى بار، اقىنى بار، اركىمنىڭ وزىنە جەتەتىن اقىلى بار.
ودان ءارى قايىمداپ جاقسىلىق اداي شەجىرەسىن تارقاتتى. ءتۇپ اتاسى ەلتايدان قۋالاپ، سۇرەلەپ اكەلىپ ءبىر شەتىن بەگەيگە تىرەدى. ايتۋىنشا، ەلتايدان اداي، ادايدان كەلىمبەردى، ودان اقپان، قۇنانورىس، بالىقشى، بۇزاۋ (جەمەنەي), مۇڭال، توبىش. توبىشتان وراز بەن بەگەي. وسىلايشا جىر جەلىسىن اياقتاپ، جىرشى وتىرعان قاۋىمعا قارادى:
– مىنە، بەگەيدىڭ باتىرلىعى وسىلاي باستالادى. ەندى سىزدەرگە ارعى جاعىنان، الگى قارا سوزبەن قاقساعاننان باستاپ ايتايىن با، الدە بەگەيدەن بەرى قايتايىن با؟ تىڭداۋشىلاردىڭ ءبىرى بۇعان:
– اعا، قالاعان جەرىڭىزدەن ايتا بەرىڭىز، – دەسە، ەكىنشىسى «بەگەيدەن بەرى تۇسە بەرسەڭىزشى، ارعى جاعىن بىلدىك قوي» دەپ جاتتى. ءۇشىنشى بىرەۋلەر جىرشىنىڭ ءوز ەركىنە سالدى. «قارا ءسوزدى ولەڭ قىلىپ تىڭداعان دا جاقسى» دەۋشىلەر دە بولدى. جىرشى «ەندەشە ارىدەن باستايىن» دەپ، دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن كۇيلەپ الىپ، ماڭعىستاۋ ماقامىنا سالىپ جىرلاي جونەلدى. تىڭداۋشىلار جان-جاقتان «وي، ءپالى» دەپ كوتەرمەلەي قوشتادى. ءبىز «جاقسىلىق – 1» دەپ شارتتى تۇردە اتاعان «بەگەي باتىر» جىرىنىڭ باستان- اياق ايتىلۋ ۋاقىتى ەكى ساعات بولدى.
جىر ءماجىلىسى ەرتەڭىنە، 9 قىركۇيەك كۇنى المالىباق اۋىلىندا (كيز) تۇراتىن حالىق مۇراسىنىڭ جاناشىرى تەمىرحان سماعۇلوۆتىڭ ۇيىندەگى قوناقاسى ۇستىندە جالعاسىن تاپتى. جوسپار بويىنشا ايتۋشى جىردى ءبىراز ۋاقىت ارالاتىپ قايتالاپ جىرلايتىن بولعاندىقتان، بۇل جولعى باس قوسۋ تازا جىرشى تۇلعاسىنا قاتىستى مالىمەت جيناۋعا قۇرىلدى. ول اڭگىمەنى شاكىرت جايىنان باستادى. بۇعان دەيىنگى وتىرىستا ىشىندە جەتكىزگەن سەيىتوۆ، اماندىق كومەكوۆ، ەلدوس ەمىل، عانيپا مەن امانقوس سادىقوۆ، جادىرا قۇتجانوۆا، بەكارىس شويبەكوۆ، ماقسات اياپوۆ، مەلس قوسىمباەۆ بار ءبىر توپ جاستاردى تاربيەلەۋگە اتسالىسقانىن ايتىپ قالعان-دى. جەتكىزگەن سەيىتوۆتىڭ ءوزى حاقىنداعى «جاكەڭدى شايىردىڭ پاناسى، ءىنىنىڭ اعاسى، جۇيرىكتىڭ داناسى دەپ ەسەپتەيمىن. وسى كىسىدەن باتا العان سوڭ مەنىڭ نانىم دا ءجۇردى، ءيتىم دە ءۇردى» دەگەن ءسوزىن ەسكە الدى. دەسە دە، جىرشى كەيىنگى جاستاردا كىتابيلىق سيپات باسىم ەكەنىن، كوپشىلىگى جاتتاپ جىرلاۋعا بەيىم بولىپ بارا جاتقانىن ايتىپ قىنجىلدى. «ءبىز جىر ايتقاندا قاشەكەڭ مەن سۇكەڭ كوز الدىمىزدان ءبىر وتەدى. سوندا جىر دا ناشىنە كەلەدى» دەپ ءبىر قويدى.
وسى جەردە ءبىز سۇگىردىڭ جىر ۇيرەتۋ ادىستەرىن اڭگىمەلەپ بەرۋدى سۇرادىق. جىرشى بىلاي دەدى:
– كەشە دە ايتتىم عوي، مەن سۇگىردەن تەك باتيا الدىم. جىر جازىپ الۋعا مەندە ساۋات جوق. سۇگىر، ابىل، اقتان، قاشاعاننىڭ ءسوزى دەپ ايتامىن. ولاردىڭ ۋاعىندا مەن جوقپىن دەمەدىم بە كەشە. سۇگىردىڭ ءوزى «قاشاعاندى ەكى-اق رەت كوردىم» دەيتىن. ايتۋىنشا، ول دا ءبىر ايتقانىن ەكىنشى قايتالاپ ايتا المايدى ەكەن. «قاشەكە، كەشەگى ايتقانىڭىزدى جانە ءبىر ايتشى» دەگەن كىسى بولسا، جارىقتىق:
– وي، شىراعىم-اي، ول كاسپيگە ءتۇسىپ كەتىپ ەدى. قاي جەردە كەتىپ بارا جاتقانىن قۇداي بىلەدى. وعان ەندى مەنىڭ كوڭىلىم قايتىپ بارمايدى عوي، – دەيدى ەكەن. ءبىلدىڭ بە؟
وسى كەشتەگى اڭگىمە ۇستىندە «بەگەي باتىر» جىرىنىڭ قولجازبا نۇسقاسى بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. كەزىندە ادايدىڭ بەگەي تاقتاسىنا جاتاتىن قوناقباي جۇقپانوۆ، جاستارحان سەيداليەۆ، قوجاحمەت جۇماباەۆ دەگەن جەرگىلىكتى ادامداردىڭ جارىققا شىعارامىز دەپ قولقالاۋىمەن 2000 جىلى قاعازعا ءتۇسىرىلىپتى. دالىرەگى، جاقسىلىق جىرشى دومبىراسىز ايتىپ وتىرعان دا، ايەلى جازىپ وتىرعان. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، حاتقا تۇسكەن الگى ءماتىندى تاپسىرىس بەرۋشىلەر كەيىن جاراتپاي تاستاپ، سودان قوزعاۋسىز قالىپ قويعان. ءبىز سول ارادا جاقسىلىقپەن ول نۇسقانى پوشتا ارقىلى الدىراتىن بولىپ كەلىستىك. جىرشى ۋادەسىندە تۇردى، «بەگەي باتىر» جىرىنىڭ جازبا نۇسقاسى ارادا جىل وتكەندە ەلدەن قاتىناعان ادامدار ارقىلى قولىمىزعا ءتيدى.
وسى كەزدە جىرشى ءماتىندى قاعازعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اۋىزەكى ايتقان كەزدە بولاتىن جىر ايتۋ ۇدەرىسىنە قاتىستى ءبىر قۇندى جايتتىڭ شەتىن شىعاردى:
– مەن دومبىراسىز ايتىپ وتىردىم دا، جەڭگەلەرىڭ كادىمگى مۇعالىمنەن ساباق العان وقۋشى سياقتى جازىپ وتىردى. سونىڭ وزىندە كوڭىلىم ءبولىنىپ كەتسە باسقا دۇنيە بولىپ شىعادى. جىر ايتىپ وتىرعاندا قاپتالىمدا كوپ ءسوز، دابىرلاعان داۋىس بولسا، اداسىپ قالامىن. ول ەكىنشى قايتىپ شاقىرعانمەن ورالمايدى.
جىرشى كەشەگى، ىرگەلى اۋىلىنداعى ماجىلىستە بەرگەن ۋادەسى بويىنشا جىردىڭ «بەگەي باتىر ۇرپاقتارى» جايلى بولىگىن ايتتى. ونىڭ ءوزى ەكى سالانى قۇرادى. العاشقىسى قادىرقۇلدىڭ ەرلىكتەرى، كەلەسىسى قادىرقۇلدىڭ نەمەرەلەرى ءومىر مەن تەمىردىڭ باتىرلىق ۋاقيعالارى. بۇلار دا قالماققا قارسى سوعىسقان. بەينەتاسپاعا جازىپ الىنعانىمەن، تاقىرىپتان تىس بولعاندىقتان جىردىڭ بۇل بولىگى ەكسپەريمەنتتىك زەرتتەۋىمىزدە پايدالانىلعان جوق.
المالىباق اۋىلىنداعى ماجىلىستە جىرشى داۋسىنىڭ قارلىعىپ قالۋىن جەلدەتكىشتەن كوردى. ول جىر ايتقاندا داۋىستىڭ تازا، اشىق شىعۋىنا، جارىقشاق بولماۋىنا قاتتى ءمان بەرەتىنىن اڭعارتتى. ايتۋىنشا، داۋىس قارلىقسا جىرشىنىڭ وزىنە كوڭىلى تولمايدى، ونىڭ اقىرى جىردى كەرى تارتادى، تىڭداعان ادامعا دا جاعىمسىز اسەر بەرەدى.
جالپى بۇل كۇنى جىرشىنىڭ جىر ايتۋى العاشقىداي ەمەس، باسەڭدەۋ شىقتى. تىنىستاعان ساتتەرىندە كۇي تارتتى. كوبىنە سوزگە ارالاسپاي، ءوز ويىمەن وتىردى. تىڭداۋشى جۇرتتىڭ ازدىعى دا اسەر ەتكەندەي كورىندى.
– جىر ايتىپ وتىرعاندا كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندەر ويىڭىزدى بولمەي مە؟ – دەگەن سۇراققا:
– داۋىسىم قارلىعىپ قالدى. قۇدايعا دا، ادامعا دا وكپەم جوق. وزىمە ءوزىم وكپەلەپ وتىرمىن، – دەپ، قىسقا قايىردى. اۋەلى ايتىلاتىن جەلىنى شەجىرەلەپ الىپ، «ال ەندى وسى قيسساعا جاتا ما، وسىنى ايتسام بولا ما؟» دەپ ورتاعا ساۋال تاستادى. بايقاۋىمىزشا، ول سالالى جىرلاردى كوپ ورىنداي بەرمەيتىن سياقتى. بىزگە ىلگەرىرەكتە ونشاقتى تاريحي جىر، قيسسا بىلەتىنىن مالىمدەگەنىنە قاراماستان، ولاردى ورىنداۋدان قاشقاقتايتىنداي بولىپ كورىندى. سوعان قاراعاندا جىرشى بۇل جىرلاردى كوپتەن بەرى ايتپاعاندىقتان ۇمىتىلىپ، جادىنان شىعا باستاۋى مۇمكىن دەپ توپشىلادىق.
الدىن الا كەلىسىلگەندەي، جاقسىلىق سول 2005 جىلعى 25 قىركۇيەكتە وسى جولدار اۆتورىنىڭ ۇيىنە جانە شاقىرىلدى. «بەگەي باتىر» جىرىن العاش جىرلاعاننان بەرى ون جەتى كۇن ءوتتى، ەندى جاكەڭ سول جىردى ەكىنشى قايتارا ايتىپ بەرۋى كەرەك. بۇل جولى تىڭداۋشىلاردىڭ سانىن ادەيى بەس-التى ادامعا دەيىن ازايتتىق.
جىرشىنىڭ ءبىراز تىنىعىپ قالعانى بايقالدى. داۋىسى تىڭ، كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى. ءماجىلىس باسىندا ادەتىنشە بىرنەشە تەرمە-تولعاۋ ورىندادى. قاشاعان اقىننىڭ ەسقالي سۇپىعا ايتقانىن، مۇحاممەد پايعامبار ومىرىنەن حيكايا جانە ءوزىنىڭ «ايداعان ونەر نەسىبە» دەپ باستالاتىن تەرمەسىن جەلدىرتىپ، تىڭداۋشىلارىن ءبىر سەرپىلتىپ الدى دا، قوناقاسىدان كەيىن مۇرات وسكەنباەۆتىڭ «اقجارما»، «ورلەۋ»، «جەڭىس» سياقتى كۇيلەرىن تارتىپ، «بەگەي باتىر» جىرىن ورىنداۋعا كوشتى. ءسوز سوڭىندا قاراقالپاق حالقىنىڭ وسيەت جىرلارىن ايتتى. ءسوز اراسىندا «اقپا-توكپە، تەرەڭنەن پايدا بولعان اقىننىڭ جولى اۋىر. ۇيرەنبە جىرشىلاردى «كۋزنەتس» دەيدى، وندا ارۋاق بولمايدى» دەگەن ءسوزى ەستە قالدى.
جىر كەشىن تۇيىندەي كەلە، تاباناستى جادىنان قۇراپ تويتارقار ايتىپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن «بىردەڭەگە كەيىسەم، ويلانسام سول ءزىل بولىپ تيەدى. سويلەپ، شەرىمدى تارقاتسام، جەپ-جەڭىل وتىرامىن. ول ۋاقىتتا ۋھىلەۋ دە، شارشاۋ دا بولمايدى، ءىشىم دە ءبىرتالاي ورتايادى، اياقتىڭ سىرقىراعانى دا قالادى. وتكەندە بەرىكجان شاقىرعاندا جانناتقا بارىپ قايتقانداي توبەم كوككە ءتيدى. «جاكەڭ كەلدى» دەپ توڭىرەگىندەگى جۇرتتى شاقىرسا حالىقپەن ديدارلاسىپ، بويىمدى جازاتىنىما قۋاندىم» دەپ كۇرمەدى.
بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى
