بۇگىن — قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. ءدال وسى كۇن 2020 جىلدىڭ 5 تامىزىندا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا “اباي كۇنى” دەپ بەكىتىلگەن بولاتىن. مىنە، سودان بەرى 10 تامىز — قازاق حالقى ءۇشىن ايتۋلى مەرەكە.
الداعى 2025 جىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولادى. اتاۋلى داتا ەلەۋسىز قالمايتىنى ءسوزسىز. وسىعان وراي ابايتانۋشىلاردىڭ پىكىرىن سۇراپ كوردىك.
«زەرتتەۋلەرگە جان-جاقتى قولداۋ قاجەت»
بەلگىلى ابايتانۋشى، اكادەميك، اباي اكادەمياسى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى جاندوس اۋباكىر ابايدىڭ 180 جىلدىق مەرەيتويى كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
- 2025 جىلى ەلىمىز قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، ۇلى اقىنىمىز اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 180 جىلدىعىن كەڭ كولەمدە اتاپ وتەتىنە سەنىمىم مول. بۇل رەتتە كوبىنەسە ۇلى تۇلعالارىمىزدى تانىتۋ بارىسىندا مەرەيتويلىق سيپات الىپ جاتاتىنىنا وكىنىشىمىزدى دە بىلدىرەمىز. اباي مۇراسىن ناسيحاتتاۋ بەلگىلى كەزەڭدەر كەزىندە عانا ەمەس، جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. ايتسە دە ارنايى “اباي كۇنىنە” وراي جانە مەرەيتويلىق جىلدارى ءحاكىم مۇراسىنا كەڭىنەن پەيىل ءبىلدىرىپ جاتسا، ونى دا قۋانىشپەن قابىل الامىز.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز، حالىق اعارار، ونەر-ءبىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن-كۇنگە ارتىلار. ءبىرىنشى اقىنىمىز دەپ قادىرلى حالقى ءجيى-ءجيى زيارات ەتەر، حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز، بىراق ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار»، – دەپ ايتقانىنداي جىلدان-جىلعا ءحاكىمگە دەگەن قۇرمەتىمىز دە ارتىپ، ابايتانۋدىڭ دا كوكجيەگى كەڭەيە بەرمەك. شىندىعىندا دا ۋاقىت كوشى قانشا الىستاعانىمەن دە، ۇلى اقىن مۇراسىنا، رۋحىنا سونشالىقتى جاقىنداي بەرەرىمىز انىق. ۇلى اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ، ناسيحاتتاۋ باعىتىنداعى جۇمىستارعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جان-جاقتى قولداۋ قاجەتتىگى ايقىن, - دەيءدى ابايتانۋشى جاندوس اۋباكىر.
«ءار قالادا ابايدىڭ ەسكەرتكىشى تۇرۋى كەرەك»
فيلوسوف، تەولوگ، ابايتانۋشى دوسىم وماروۆ ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ابايتانۋ سالاسىندا عىلىمي ءىزدەنىس جاعىنان العا جىلجۋ بولمادى، كەرىسىنشە قۇلدىراۋ بايقالعانىن ايتقان بولاتىن. ال الداعى 180 جىلدىقتا عالىم ابايتانۋدان نە كۇتەدى؟
– كەلەسى جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولادى. دەگەنمەن، بۇل مەرەيتوي بولىپ ەسەپتەلمەيدى. سەبەبى، مەرەيتويلار تەك 25 جىل سايىن اتالىپ وتىلەدى. سوندا دا ءار جىلى ابايدىڭ تۋعان كۇنى ابايتانۋ سالاسى تۋرالى زەردەلەپ، ويلاستىرىپ، اتقارىلعان جۇمىستارعا قورىتىندى جاساپ، كەلەشەككە جوسپار قۇرۋىمىز قاجەت. ابايتانۋدىڭ بۇگىنگى جاعدايى جاقسى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى، ابايعا كوزقاراس ءالى ءوزگەرگەن جوق. سول بۇرىنعى قالپى ەسكى كوزقاراسپەن كەلە جاتىر. كەڭەستىك داۋىردەگى رۋحاني مەشەلدىك ءالى دە سول كۇيى جالعاسىپ كەلە جاتىر. العاشىندا ابايعا جاڭا كوزقاراس تۋرالى ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا كوپ ايتىلعان. ول كەزدە ەل تاۋەلسىزدىك الىپ، جاڭا كوزقاراسپەن قاراي باستاعان ەدى. دەگەنمەن، كەيىن سول سارىندا قالىپ قويعان سەكىلدى.
مەن 2008 جىلى اباي ورتالىعىن اشۋ تۋرالى يدەيا ۇسىنعانمىن. مينيسترلىكتىڭ قولىنا ءوزىم اپارىپ بەرگەنمىن. سودان كەيىن الماتىدا، استانادا كەي وقۋ ورىندارىندا اباي ورتالىقتارى اشىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلدى. بىراق ولار ءالى كۇنگە دەيىن ءوز مىندەتتەرىن دۇرىس ورىنداماي وتىر.
ابايدىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا وسى ماسەلەلەءردى قاراۋ كەرەك. ابايتانۋدى جانداندىرۋىمىز كەرەك. ءتۇرلى كونكۋرستار ۇيىمداستىرىپ، ولار تۋرالى جازىپ، حالىققا تاراتىپ، ابايدىڭ “تولىق ادام” ءىلىمىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ كەرەك. سول كەزدە ادام ءوزىنىڭ ومىردە جەتكەن دەڭگەيىن ءتۇسىنىپ، العا ۇمتىلار ەدى. سونداي-اق، ءاربىر قالادا ابايدىڭ ەسكەرتكىشى تۇرۋ كەرەك. سوندا ءار قازاق ابايدى ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءىلىمىن ۇعىنىپ الار ەدى.
ءبىز ابايدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونىڭ مۇراسىن دۇرىس قولداناتىن بولساق، ومىردەگى كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردى وڭاي شەشە الار ەدىك. ەلىمىزدە كوپتەگەن ماسەلە بار. سونى شەشۋ جولىندا اباي مۇراسى ۇلكەن تىرەك بولا الادى. اباي حءاكىم بولعاندىقتان ونىڭ مۇراسىندا بۇكىل ءومىر تۋرالى ءبىلىمنىڭ ءبارى بار. دەگەنمەن، ونى تولىق تۇسىنبەي ءجۇرمىز, - دەدى دوسىم وماروۆ.
“اباي مەرەيتويلارى “گالوچكا” ءۇشىن وتۋدە”
ابايتانۋشى عالىم اسان وماروۆ ابايدىڭ مەرەيتويلارىنا، ونى ناسيحاتتاۋعا دا كوڭىلى تولمايتىنىن ايتتى.
- ابايدىڭ مەرەيتولارى “گالوچكا” ءۇشىن وتۋدە. ابايتانۋ سالاسى تۇرالاپ تۇر. 180 جىلدىعى جاڭا سەرپىن اكەلەدى دەپ وتىرىك ايتا المايمىن. سەبەبى، ابايعا، ونىڭ مۇراسىنا دەگەن بۇرىنعى قۇرمەت جوعالدى. ناسيحاتتاۋ جوقتىڭ قاسى. ارينە، بۇل جاقسىلىققا اپارمايدى. ابايتانۋ ءپانى اسىرەسە، مۇعالىمدەرگە وقىتىلۋ كەرەك.
ابايدىڭ 175 جىلدىعى ەسكى سارىندا ءوتتى. اۋەزوۆ ايتقان دەگەننەن اسپاي قالدىق. ابايدىڭ ءۇش تومدىق تولىق جيناعى سىن كوتەرمەيدى. وتە ءالسىز باسىلىم. ول تۋرالى سىني ماقالا دا جازعانمىن. مەن ءوزىم جاڭا ۇلگىدەگى تولىق جيناقتى ازىرلەگەن ەدىم. ونى ەلەپ، ەسكەرگەن پەندە بولمادى. بۇل ءوزىم ءۇشىن وكپە ەمەس، ابايعا قيانات دەگەن ويدامىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اباي كەڭەس ءداۋىرى تۇتقىنىندا قالىپ قويدى. اباي جيناعىندا تاۋەلسىزدىكدىكتىڭ ەش بەلگىسى جوق. بۇدان اسقان ماسقارالىق بولا ما?!- دەدى ابايتانۋشى اسان وماروۆ.
“ابايدى يدەولوگياعا اينالدىرماي, قازاق اداسۋىن توقتاتپايدى”
ارىپتەسىنىڭ سوزىنە اباي ءىلىمىن زەرتتەۋشى، پروفەسسور باۋىرجان ەردەمبەكوۆ تە قوسىلادى.
- ابايدىڭ الداعى 180 جىلدىق مەرەيتويىنان كوپ ەشتەڭە كۇتە قويمايمىن. بىزدە ءبارى ناۋقانشىلىق. تاعى سول ابايدىڭ اتىن قالاعا، كوشەگە، مەكتەپكە بەرۋ، ەسكەرتكىشىن اشۋ، مۇقاباسىن التىنداپ كىتابىن شىعارۋمەن جالاۋلاتىپ تويدى وتكىزەمىز. ابايدى يدەولوگياعا اينالدىرماي قازاق اداسۋىن توقتاتپايدى. قىتاي كونفۋتسي ءىلىمىن وزدەرىنىڭ باستى ۇستانىمى ەتىپ وتىر. ءار مەملەكەتتىك قىزمەتكەر كونفۋتسي ءىلىمىن مەڭگەرۋگە مىندەتتى. قىتايدىڭ اقشالى كاسىپكەرلەرىنىڭ دەنى ەل عىلىمىنىڭ دامۋىنا قىرۋار قارجى قۇيىپ وتىرادى. مىنە، بۇل - كونفۋتسيشىلدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى. سولاردان ۇلگى الۋ قاجەت.
قازاق قوعامى تۇپكىلىكتى قازاقشا سويلەمەي، ۇلت تىلىندە ويلانباي, ابايدى تۇسىنە المايدى. سول سەبەپتى الدىمەن قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ ءتىلىن امان ساقتاپ قالۋ كەرەك. سوندا عانا قازاققا اباي كەلەدى.
ەكىنشى ماسەلە، ابايدى مەكتەپتە وقىتۋ دۇرىس جولعا قويىلماعان. كوبىنە شالاساۋات مۇعالىمنىڭ كەسىرىنەن وقۋشى مەكتەپتى بىتىرگەندە ابايدى بءىلىپ ەمەس، ابايدان جەرىپ شىعادى, - دەدى باۋىرجان ەردەمبەكوۆ.
سونداي-اق، پروفەسسور اباي شىعارماشىلىعىنا قىزىعاتىن دارىندى وقۋشىلاردى قولداۋ قاجەتىن ايتادى.
- ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى پاندەميا قارساڭىندا بولدى. ايتپەگەندە تاعى سول شابىلىپ توي جاساپ، شاپان كيىپ قارىق بوپ تارقار ەدىك. پرەزيدەنت سەمەيگە كەلىپ, اباي مەن بالالارىنىڭ ەسكەرتكىشىن اشتى. اقشوقى، جيدەبايداعى قۇنانبايدىڭ كەسەنەسى مەن ابايدىڭ مۋزەيى جوندەلدى، وعان قىرۋار اقشا كەتتى. بولعانى – سول. مەنىڭشە، جالپى كونفۋتسي ينستيتۋتى سياقتى اباي ينستيتۋتى جەكە بولۋى كەرەك. مينيسترلىك، نە ۋنيۆەرسيتەت تاراپىنان ەمەس، تىكەلەي ورتالىقتان قارجىلاندىرىلاتىن. سول ينستيتۋتتىڭ قاجەتىنە قاراي ءار وڭىردە فيليالى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. سوندا عانا ابايتانۋ سالاسى عىلىمي تۇردە ساپالى داميدى. ال قازىرگى ۋنيۆەرسيتەت ىشىندەگى ورتالىقتار ۇتقان جوبالارىنىڭ ارقاسىندا ءوز كۇنىن ءوزى زورعا كورۋدە. عىلىمي جوبامەن اباي ىلىمىمەن قارۋلانعان ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز قانداي دا ءبىر مەرەيتويعا جوسپارلى دايىندىقپەن كەلمەيمىز. ءبارى ناۋقانشىلىق، كوز بوياۋشىلىق. جىل سايىن وقۋشىلار اراسىندا "دارىن" ورتالىعى وتكىزەتىن اباي وقۋلارىنا قوماقتى قارجى ءبولىپ، جوعارى دەڭگەيدە وتكىزسە، تويعا قوسىلعان ۇلەس سول بولار ەدى. اباي مەن شاكارىمنىڭ، ابايدىڭ باسقا شاكىرتتەرىنىڭ بۇكىل شىعارمالارىن جاتقا سوعىپ تۇرعان اسا دارىندى، ۇلتجاندى جاستاردىڭ باس جۇلدەسى ارزانقول پلانشەت بولدى. ال پرەزيدەنت سول جولى جەكپە-جەكتىڭ جەڭىمپازىن قابىلداپ جاتتى. مىنە, بىزدەگى عىلىم-بىلىمگە دەگەن كوزقاراس. مەنىڭ ويىمشا، اباي وقۋلارىنىڭ جەڭىمپازى كولىك ءمىنىپ، جەتەكشىسىنە پاتەر بەرۋ كەرەك. سوندا عانا شىن دارىنعا دەگەن كوزقاراس وزگەرەدى.
ال ءبىز ابايتانۋشى رەتىندە "اباي قاراسوزدەرىنىڭ تەزاۋرۋسى" تاقىرىبىندا عىلىمي جوبا ورىنداپ جاتىرمىز. ابايتانۋداعى اقتاڭداق بوپ جاتقان تاقىرىپتاردىڭ ىشىندە "اقىن كىتاپحاناسى", "ابايدىڭ ادەبي اينالاسى" دەگەن ماسەلەلەردى قاۋزاپ ءجۇرمىز، - دەدى ابايتانۋشى باۋىرجان ەردەمبەكوۆ.
«اتقارىلعان جۇمىستان كەمشىلىك كورەتىندەر بار»
ال ابايتانۋشى جاندوس اۋباكىر ابايدىڭ 175 جىلدىعىندا جاسالعان اۋقىمدى جۇمىستاردى ءتىزىپ بەردى.
- الەم دە ۋاقىت كەزەڭى وتكەن سايىن ابايدى تانۋ ۇستىندە. اسىرەسە, اقىننىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە اۋقىمدى جۇمىستار جاسالدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «اباي جانە Xح عاسىرداعى قازاقستان»، «اباي – رۋحاني رەفورماتور» اتتى باعدارلامالىق ماقالالارى جارىق كورىپ، كوپتەگەن ىزگى باستامالار نەگىزى قالاندى.
وعان مەكتەپ وقۋشىسى ءلايلىم شىراق ەرلانقىزى باستاپ، مەملەكەت باسشىسى قولداپ، ەستافەتانى ديماش قۇدايبەرگەنگە جولداعان اباي ولەڭىن وقۋ چەللەندجىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. چەللەندج حالىقارالىق اۋقىمعا يە بولدى. قازاقستان اۋماعىنان شىعىپ، كەڭگە تارالعان مارافونعا تانىمال شىعارماشىلىق تۇلعالار قاتىستى
175 جىلدىق مەرەيتوي اياسىندا ۇلى اقىن، ويشىل، اعارتۋشى شىعارمالارى الەمنىڭ 10 تىلىنە اۋدارىلدى. تۇركى مادەنيەتى حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ تۇراقتى كەڭەسىنىڭ XXXVII-ءشى وتىرىسىندا تۇركسوي 2020 جىلدى تۇركى الەمىندە «اباي قۇنانبايۇلى جىلى» دەپ جاريالاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
2020 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سينگاپۋرداعى، بولگارياداعى، مىسىرداعى، پاكىستانداعى، ماجارستانداعى، يرانداعى، ەفيوپياداعى، يتالياداعى جانە ت.ب. ەلشىلىكتەر جانىنان اباي ورتالىعى اشىلدى. بۇل ءۇردىس ءوز جالعاسىن تابۋدا.
جاقىن جانە الىس شەتەلدەردە ۇلى ابايعا ارنالعان ەسكەرتكىش، مۇسىندەر قويىلىپ، «اباي ورتالىقتارى» اشىلىپ، اقىن ەسىمى كوشە اتاۋلارىنا بەرىلدى.
175 جىلدىق مەرەيتويدىڭ قارساڭىندا، ياعني 2019 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن «اباي اكادەمياسى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلدى.
ول قۇرىلعاننان بەرى عىلىمي-تانىمدىق زەرتتەۋلەر بويىنشا قازىرگى تاڭعا دەيىن ارنايى سەريالارمەن 84 عىلىمي-تانىمدىق كىتاپدايىنداپ، جارىققا شىعارۋىنىڭ ءوزى – مەرەيتوي كەزىندە عانا ەمەس، ۇزدىكسىز جۇيەلى جۇمىستار جاساپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسى. بۇل زەرتتەۋ ەڭبەكتەر ابايتانۋعا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس ەكەندىگى حاق.
ياعني، كەلەسى جىلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى ءوز زاڭدى جالعاسىن تاپپاق.
ايتسە دە، ابايتانۋدا قوردالانىپ قالعان جۇمىستار دا بارشىلىق. كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ اتقارىلعان جۇمىستاردى سىناپ، تەك كەمشىلىگىن كورىپ جاتاتىنى دا بار. ءبىز بار دۇنيەنى سىناعاننان گورى، سول سىنداردى ازايتۋ باعىتىندا جۇمىس جاساعاندى ءجون كورەمىز, - دەدى ابايتانۋشى جاندوس اۋباكىر.
ايتا كەتەيىك، قازاقستاندا مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى بيىلعى اباي كۇنىنە وراي اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان 500-دەن استام شارا ۇيىمداستىرىلاتىنىن ايتقان ەدى. سونداي-اق، وبلىس ورتالىقتارىندا مەرەكە اباي ەسكەرتكىشتەرىنە گۇل شوقتارىن قويۋدان باستالىپ، OpenAir فورماتىندا اباي شىعارمالارىن وقۋ، ادەبي كەشتەر مەن كاراوكە ءىس-شارالارى ۇيىمداستىرىلىپ، ەلشىلىكتەردە شارالار ءوتىپ جاتىر.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
