قۇقىقتىق مادەنيەت كەز كەلگەن قوعام دامۋىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى. حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن ارتتىرۋ قۇقىقتىق ءتارتىپتى نىعايتۋعا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋعا، سونداي-اق دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇل تۋرالى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەلگىلى زاڭگەر مۇحامەديار نۇرعاليۇلى ايتىپ بەردى.
زاڭگەردىڭ ايتۋىنشا، حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن ارتتىرۋ - ەلدىڭ دامۋىنا وراسان زور ۇلەسىن قوسادى.
«زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان جەردە ادام تىنىش ءومىر سۇرەدءى»
“كونستيتۋتسيامىزدىڭ 12 بابىندا ايتىلعانداي، «ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جۇزەگە اسىرۋى باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن بۇزباۋعا، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس پەن قوعامدىق يماندىلىققا نۇقسان كەلتىرمەۋگە ءتيىس».
زاڭ ۇستەمدىك قۇرعان جەردە ادام تىنىش، قاۋىپسىز ءومىر سۇرەدى. ال قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بەلگىسى ادامداردىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى. قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ءوزىنىڭ بۇزىلعان قۇقىعىن قورعاي الاتىندىعىنا سەنىمدى بولسا، بۇل ەلدىڭ زايىرلى، قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەرى حاق”، دەيدى زاڭگەر.
«حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ — قوعام تالابى»
ال ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي ادىستەر مەن ستراتەگيالاردى قولدانۋعا بولادى؟
“وركەنيەتكە جەتۋدىڭ العىشارتىنىڭ ءبىرى – قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ ەكەنى باسەنەدەن بەلگىلى. ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ول ءۇشىن ءاربىر ازاماتتىڭ ازاماتتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى مەن قۇقىقتىق ساناسى جوعارى بولۋى قاجەت. ال تۇلعانىڭ قۇقىقتىق ساناسى جوعارى بولسا، وندا ولار تارتىپسىزدىككە ۇرىنبايدى، قىلمىسقا بارمايدى جانە جانىنداعىلاردىڭ دا تەرىس جولعا تۇسپەۋىنە اسەر ەتەدى. مەملەكەتتە ءتارتىپ پەن ساياسي تۇراقتىلىق بولعان كەزدە عانا حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسى جەتىلەدى، داميدى. زاڭدى ساقتايدى، قوعامعا، قورشاعان ورتاعا قاۋىپتىلىگىن تۋعىزبايدى. سوندىقتان مەملەكەت ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق –حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ. ارينە، ول ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وزىنە جانە وتباسىنان، اتا-اناسىنان العان تاربيەسىنە بايلانىستى. وتانىن، وتباسىن قۇرمەتتەگەن ادام زاڭدى، ەشقاشان بۇزبايدى. ال حالقىمىزدىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ - قوعامنىڭ تالابى بولىپ وتىر. ال قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ قاشان دا وزەكتى. ويتكەنى قۇقىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا، بالاباقشادان جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن قۇقىقتىق ءبىلىم كەڭىنەن بەرىلۋى ءتيىس.
قۇقىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋدىڭ جالعىز جولى – قۇقىقتىق ءبىلىمدى كەڭەيتۋ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ۇنەمى ناسيحاتتاۋ، ەڭ باستىسى، مەكتەپ جاسىنان باستاپ قۇقىقتىق مادەنيەتتى دامىتۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ يدەولوگياسىن جۇرگىزۋ”، دەدى مۇحامەديار نۇرعاليۇلى.
سونداي-اق، ول قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدا تاربيەنىڭ ءرولى جوعارى ەكەنىن ايتا كەتتى.
“الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋناسىر ءال-ءفارابيدىڭ «ادامعا بىلىممەن قاتار، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ حاس جاۋى» دەگەن بولاتىن. ال باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «تارتىپكە باس يگەن ەشقاشان قۇل بولمايدى» دەگەن اتالى ءسوزى بار. ارينە، حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارتقانى دۇرىس. بىراق ساياسي بەلسەندىلىك باسبۇزارلىققا، تارتىپسىزدىككە ۇلاسىپ كەتسە، وندا بۇل ساياسي مادەنيەتتىڭ تومەندەگەنى دەپ بىلەمىز.
دۇرىسى، حالىقتا قۇقىقتىق سانا مەن ساياسي ساۋاتتىلىق وتە جوعارى بولسا، وندا ءتارتىپ بۇزباي-اق تالابىڭدى ورىنداتۋعا بولادى. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ دامۋى مەن تىنىشتىعى جانە تۇراقتىلىعى ەڭ الدىمەن مەملەكەتىمىزدە تۇراتىن ادامدار ءۇشىن قىمبات”، دەپ قوستى زاڭگەر.
قازىرگى قوعامداعى قۇقىقتىق مادەنيەت دەڭگەيىن قالاي ولشەۋگە بولادى؟
«كەز-كەلگەن قوعامدا قۇقىقتىق مادەنيەت ءۇش دەڭگەيدە كورىنىس تابادى:
1)قاراپايىم;
2)كاسىبي;
3)تەوريالىق.
قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قاراپايىم دەڭگەيى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمەن شەكتەلەدى جانە تەوريالىق جالپىلاۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلمەيدى. بۇل دەڭگەيدەگى تۇلعالار تەك جەكە باسىن قورعاي الاتىن زاڭداردى بىلۋمەن شەكتەلەدى، سۋبەكتيۆتى قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرادى.
قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ كاسىبي دەڭگەيى زاڭگەرلىك قىزمەتپەن اينالىساتىن ادامدارعا ءتان. بۇل دەڭگەي زاڭدى ءبىلۋدىڭ، قۇقىقتىق ماسەلەلەردى، قۇقىقتىق قىزمەتتىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىن ءتۇسىنۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىمەن سيپاتتالادى.
تەوريالىق قۇقىقتىق مادەنيەت تەك قۇقىق تۋرالى ءبىلىمنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ تەرەڭ قاسيەتتەرى مەن قۇندىلىقتارىن، ارەكەت ەتۋ مەحانيزمىن، زاڭنىڭ تيىمدىلىگىنە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردى جانە ءتۇسىنۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتيدى.
قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەت دامىتۋ ءۇشىن ونىڭ ءۇش دەڭگەيى دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. دەسە دە، كاسىبي قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ ەرەكشە مانگە يە ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون”، دەدى مۇحامەديار نۇرعاليۇلى.
«زاڭ الدىندا ءبارى جاۋاپتى»
زاڭگەردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى جاسالعان قىلمىستىڭ 70%-ى الاياقتىق. ياعني، بۇل ادام قۇقىعىنا زيانىن تيگىزۋ.
“قۇقىعى تاپتالعان ادام زاڭعا جۇگىنە الادى. دەگەنمەن، مىنانى ەسكەرگەن جوق. ازاماتتىق كودەكس بويىشا، ارادا قانداي دا ءبىر كەلىسىم بولىپ، قۇقىعى قورعالعان بولسا، ازاماتتىق تارتىپپەن سوتقا جۇگىنۋىنە بولادى. الايدا، سوتقا بىردەن جۇگىنۋگە كەلمەيدى. سەبەبى، ازاماتتىق كودەكستىڭ 148-149 باپتارىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس، ءبىرىنشى ءوزارا كەلىسىم جۇرگىزۋ كەرەك. سوسىن بارىپ سوتقا ارىزدانۋعا مۇمكىندىگى بار.
ال ەگەر ارادا ەشقانداي كەلىسىم بولماي، سەنىمىنە كىرىپ، ءوزىنىڭ ويلاعان ارام پيعىلىن جۇزەگە اسىراتىن بولسا، وندا وعان قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك بار. ارىز جازۋ كەرەك، ونى قۇزىرلى ورگاندارعا جازادى. ايىپپۇل سالىنۋدان بولەك، قىلمىستىڭ اۋىرلىعىنا قاراي 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قولدانىلادى. زاڭ الدىندا ءبارى جاۋاپتى”، دەپ قورىتىندىلادى زاڭگەر.
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
