تاۋلى قاراباقتا تولىق جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن يلحام اليەۆتىڭ بەسىنشى مەرزىمگە قايتا سايلانعان 2024 جىلى ونداعان ازەربايجاندىق بەلسەندى مەن جۋرناليست تۇرمەگە قامالدى. بىراق بۇل تەك باستاماسى عانا. كءوپ ادام تۇسىنىكسىز سەبەپتەرمەن ەلدەن شىعۋدان قاعىلدى.
بۇل تۋرالى ۆۆس ارناسى ارنايى توقتالعان.
22 قاراشا كۇنى تاڭەرتەڭ ازەر گاسيملي باكۋدەگى اۋەجايدان بەرلينگە ۇشپاق بولاتىن. گەرمانيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتى رەتىندە بۇرىنعى بارىس-كەلىسىندە كەدەرگى بولمعان. بىراق سول كۇنى شەكارا قىزمەتكەرى ونىڭ قۇجاتىن قايتارىپ، ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالىنعانىن ايتىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە بارۋدى ۇسىنعان.
«مەن سول ساتتە الدىمەن تىيىم سالادى، كەيىن قاماۋعا الادى دەپ ويلادىم»، - دەيدى ازەر تاڭ قالماعانىن جەتكىزىپ.
ايتا كەتسەك، 49 جاستاعى ازەر گاسيملي – ازەربايجاندا تانىمال وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر. ول «رەسپۋبليكالىق التەرناتيۆا» پارتياسىنىڭ باسقارما مۇشەسى بولعان. بىراق 2019 جىلى پارتيانىڭ باسشىلىعى بيلىككە جاقىنداعاننان كەيىن كەتىپ قالعان. سول كەزدە ول ساياسي مەنەدجمەنت ينستيتۋتىن اشىپ، ساياسي عىلىمدار مەن دەموكراتيا تۋرالى دارىستەر وقيتىن.
ول بيلىكتى ءجيى سىنايتىن. «ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭدى» ساياسي ۇيىمدارعا ارنالعان «داموكل قىلىشى» دەپ اتاعان. سەبەبى بۇل زاڭ مەملەكەتكە ولاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا تىركەۋدەن ايىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن.
ال 2024 جىلى وعان باسقا ونداعان ازەربايجاندىقتار سەكىلدى ەكىنشى رەت ەلدەن شىعۋعا شەكتەۋ قويدى.
«ساياسي قىسىم قۇرالى»
ازەربايجاننان شىعۋعا تىيىم سالىنۋدا ارداگەر اتانعاننىڭ ءبىرى — «حالىق فرونتى» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ءالي كەرىملي. ونىڭ ايتۋىنشا، ول 18 جىل بويى شەتەلگە شىعا الماي ءجۇر.
ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالۋ تاجىريبەسى 2014 جىلى ازەربايجاندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن ايتارلىقتاي قيىنداتاتىن زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن كەڭىنەن تارالا باستاعان. حالىقارالىق دونورلار ەلدەن كەتىپ، تانىمال جۋرناليستەر، قوعامدىق قايراتكەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋشىلار قارجىلىق قىلمىستارعا بايلانىستى ايىپتالىپ، تۇرمەگە قامالدى نەمەسە ولارعا ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالىندى.
ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە اركىم وزىنە شىعۋعا تىيىم سالىنعانىن تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ۆەبسايت بار، بىراق ءىس جۇزىندە ونى انىقتاۋ وڭاي ەمەس.
التى جىل بۇرىن جۋرناليست اينۇر ەلگيۋنەش ۆۆس-گە 2015 جىلى شەكارادان شىعۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى مالىمەت الۋ ءۇشىن قاي ورگانعا بارۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنۋگە تىرىسقان ەدى.
«مەن مەملەكەتتىك شەكارا قىزمەتىنە جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جۇگىندىم، ولار بۇل ءبىزدىڭ قۇزىرەتىمىز ەمەس دەپ جاۋاپ بەردى. كەيىن ەكى رەت پروكۋراتۋراعا سۇراۋ سالعاندا عانا ولار بۇل ماسەلەگە قۇزىرلى ەكەنىن مويىندادى»، - دەيدى جۋرناليست.
ونىڭ ايتۋىنشا، وعان ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالۋدىڭ سەبەبى — قىلمىستىق ءىس بويىنشا كۋاگەر رەتىندە تىركەلگەنى ايتىلعان.
ال باق قۇقىقتارىن قورعاۋشى زاڭگەر راشيد گادجيلىنىڭ ايتۋىنشا، كۋاگەرگە ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالاتىن زاڭ جوق.
ميگراتسيالىق زاڭناماعا سايكەس، ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالىناتىن تەك كۇدىكتىلەر، ايىپتالۋشىلار جانە سوتتالعاندار عانا، سونىمەن قاتار شارتتى جازامەن نەمەسە شارتتى تۇردە بوساتىلعاندار دا ەلدەن شىعۋعا شەكتەلەدى.
«ەگەر كۋاگەر تەرگەۋ ءۇشىن قاجەت بولسا، تەرگەۋشى نەمەسە سوت ونى شاقىرىپ، كۋالىك الادى. ال كۋاگەرگە ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالىناتىن بولسا، بۇل سوت شەشىمىمەن عانا جۇزەگە اسادى»، - دەپ جالعاستىرادى زاڭگەر.
سونىمەن قاتار، بۇل شەشىمگە زاڭدى تۇردە شاعىمدانۋعا بولادى.
«ال ول شەشىم تۋرالى بىلمەگەن ادام قالاي شاعىم تۇسىرەدى؟ بەلگىلى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بۇل قۇرالدى جۋرناليستەرگە، قوعامدىق جانە ساياسي بەلسەندىلەرگە ساياسي قىسىم قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدا»، - دەيدى گادجيلى.
ازەر گاسيملي مەن اينۇر ەلگيۋنەش 2016 جىلى ەۋروپالىق ادام قۇقىقتارى سوتىنا (ەاقس) توپتىق تالاپ ارىز بەرىپ، جەڭىپ شىققان. ءبىر جىلدان كەيىن ەاقس كۋاگەرلەرگە ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالۋدى زاڭسىز دەپ تانىپ، تالاپكەرلەرگە وتەماقى تاعايىندادى. سوندا ازەربايجان بيلىگى ەلدەن شىعۋعا سالىنعان تىيىمدى الىپ تاستادى.
بىراق 2024 جىلى جاعداي قايتالانىپ وتىر: ازەردى شەكارادا كەرى قايتارعان سول كۇنى ول ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە تۇسىنىكتەمە الۋ ءۇشىن جۇگىندى. بىراق جاۋاپ الا الماعان. سوندىقتان ول مينيسترلىككە ءوزى بارىپ سۇرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، وندا ونى سۇراقتارعا الىپ، ول قىلمىستىق ءىس بويىنشا كۋاگەر رەتىندە تىركەلگەنىن حابارلاعان.
«ولار مەنەن جاريالاماۋ تۋرالى قولحات الدى، بىراق مەن تەك ايتا الاتىن نارسە — مەنىڭ بۇل ىسكە ەشقانداي قاتىسىم جوق»، - دەدى ازەر.
«ازەربايجان جىل وتكەن سايىن جابىلا تۇسۋدە»
اشىق دەرەككوزدەردە 2023 جىلدىڭ قاراشاسىنان باستاپ كەم دەگەندە 23 ادامنىڭ ازەربايجاننان شىعۋىنا تىيىم سالىنعانى بەلگىلى بولعان. دەگەنمەن، بەلسەندىلەردىڭ ايتۋىنشا، شىنىندا ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالىنعانداردىڭ سانى الدەقايدا كوپ. سەبەبى بۇل تۋرالى كوبى اشىق ايتپايدى، ويتكەنى ولار ىشكى ىستەر مينيسترلىگىمەن «ءتيىمدى» كەلىسىمگە كەلۋگە ۇمىتتەنەدى.
«بىرەۋلەر ادۆوكاتتارى ارقىلى ساۋدالاسىپ، «ماعان بەس كۇنگە شىعۋعا رۇقسات بەرىڭىز، بارىپ كەلەمىن» دەيدى، ال باسقا بىرەۋلەر ءىس جۇزىندە ەشتەڭەگە قاتىسپاعانىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. بارلىعى تىنىش ءجۇرىپ جاتىر»، - دەيدى وسى تاقىرىپتا اشىق سويلەۋدەن قورقىپ، اتى-ءجونىن جاريالاماۋدى سۇراعان، جاعدايدى جاقسى بىلەتىن ادام.
«مەن وسىنداي ادامداردى بىلەمىن، ولار ۇندەمەيدى، سەبەبى جۇمىستان شىعىپ قالۋدان قورقادى. كەيبىرەۋلەرى تۋرالى ولاردىڭ تەك ادۆوكاتتارى مەن جاقىندارى عانا بىلەدى»، - دەيدى سۇحبات بەرۋشى.
جۇيەنىڭ بۇلىڭعىرلىعىنان، ەلدەن شىعا الاسىڭ با، جوق پا، انىقتاۋ قيىن. ازەربايجاننىڭ شەكارالارى پاندەميا كەزىندە جابىلعاندىقتان، ەلدەن شىعا الاتىنىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن تەك ۇشاق بيلەتىن ساتىپ الۋ ارقىلى عانا انىقتاۋعا بولاتىن. بىراق ەلدىڭ ءبارى ۇشاقپەن ۇشاتىن جاعدايدا ەمەس.
جۋرناليست ايتيان فارحادوۆا دا بۇل ماسەلە بويىنشا اشىق ايتىلىپ جاتقاننان الدەقايدا كوپ ادامنىڭ ەلدەن شىعۋىنا تىيىم سالىنعان دەپ ەسەپتەيدى. ول بەس جىل بۇرىن ازەربايجاننان گرۋزياعا كەتكەن، بىراق قايتا ورالۋعا قورقادى. سەبەبى وعان ەلدەن شىعۋعا قايتا تىيىم سالىنۋى عاجاپ ەمەس.
«ءبىز ءوزىمىز دە بىلمەيمىز، بىزگە شىعىپ كەتۋگە تىيىم سالىنعان با، جوق پا جانە ءبىز مۇنى تەكسەرە المايمىز»، - دەيدى ول.
«شىندىعىندا، قانشا ادام ساياسي سەبەپتەرمەن ەلدەن شىعا المايتىنىن ەسەپتەۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ازەربايجان – جابىق ەل جانە جىل وتكەن سايىن ودان سايىن جابىلا تۇسۋدە. ال ادامدار، اسىرەسە ايماقتاردا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى تۋرالى شاعىمدانۋدان قورقادى»، - دەيدى قۇقىق قورعاۋشى اريف يۋنۋس.
ازەربايجاننىڭ «ساياسي تۇتقىندارعا ەركىندىك ءۇشىن» وداعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ەلدە قازىر 300-دەن استام ساياسي تۇتقىن بار. بۇل – يلحام اليەۆ بيلىككە كەلگەن 21 جىلدا تىركەلگەن ەڭ جوعارعى كورسەتكىش.
كۋاگەر ايىپتالۋشىعا اينالادى
«ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالىنعان» ستاتۋسقا يە ەكەنىن كەيىننەن بىلەتىن ادامدار قامالۋى دا مۇمكىن.
«كۋاگەر ءوز سوزىندە ابايسىزدىق جاساپ، ايىپتالۋشىعا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبارى بىلەدى»، - دەيدى قۇقىق قورعاۋشى ەلدار زەينالوۆ.
ازەر گاسيملي ەلدەن شىعۋعا تىيىم سالۋ تاجىريبەسىن شەتەلگە شىققان جاعدايدا وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ رەجيمدى قاتتى سىناۋىنان قورقاتىندىعىمەن تۇسىندىرەدى.
قازان ايىندا فرانتسيادا ازەربايجاننىڭ ساياسي ەميگرانتى ءارى ازەربايجان بيلىگىن سىناۋشى ۆيدجي يسكاندەرلي قايتىس بولدى. بەلگىسىز بىرەۋلەر وعان 20-دان استام پىشاق جاراقاتىن سالعان. بۇعان دەيىن، كوكتەمدە ازەربايجان پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتى زاحيد وردجۇ يلحام اليەۆتىڭ قارسىلاستارىن «زاڭدى نىسان رەتىندە بەيتاراپتاندىرۋ» كەرەك ەكەنىن ايتىپ، يسكاندەرليدى «تەررورشى» دەپ اتاعان بولاتىن.
ازەر گاسيملي ازەربايجان بيلىگىنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە باتىس ەلدەرىنىڭ دە ارەكەتسىزدىگىن ادىلەتسىز دەپ سانايدى.
«ماعان وتە وكىنىشتى، امەريكالىقتار مەن ەۋروپالىقتار كۇندە تەلەارنالاردان باتىس قۇندىلىقتارىن سىناپ، تاڭنان كەشكە دەيىن ءتىل تيگىزەتىندەرگە ۆيزا بەرەدى. ولار بيلەت ساتىپ الا الادى، ال ەشكىم ولاردى جازالامايدى»، - دەيدى ول.
ازەربايجاندا قىلمىستىق ءىس بويىنشا كۋاگەردەن ايىپتالۋشىعا اينالۋ تىپتەن وڭاي.
«2014 جىلى شەتەلگە شىعۋعا تىرىسقاندا ءبىزدى اۋەجايدا توقتاتتى. شەكارا قىزمەتكەرلەرى ۇزاق ۋاقىت تەلەفون ارقىلى تەكسەرىپ، شىعا الامىز با، جوق پا دەپ انىقتاعان. التى رەت قۇجاتتاردى الىپ، قايتا قايتارعان. ال التىنشى رەتتە ءبىزدى ۇشاقتان شىعارىپ جىبەردى»، - دەيدى قۇقىق قورعاۋشى اريف يۋنۋس.
سول جىلى اريف پەن ونىڭ ايەلى لەيلانى ەكونوميكالىق قىلمىستار بويىنشا قاماۋعا الىپ، 2015 جىلدىڭ سوڭىندا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بوساتقان.
ازەرمەن دە سونداي وقيعا قايتالاندى. 8 جەلتوقسان كۇنى، سۇحباتتان كەيىن بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، ونى ۇلىن سپورتتىق سەكتسياسىنان الىپ كەتۋگە بارا جاتقاندا ۇستاپ اكەتكەن.
ازەر گاسيمليعا كۇش قولدانۋ ارقىلى اقشا تالاپ ەتۋ بويىنشا ايىپ تاعىلدى، وعان ون جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى بەرىلۋى مۇمكىن. ال قۇقىق قورعاۋشىلار ونى ”ساياسي تۇتقىن“ دەپ سانايدى.
