1992 جىلى ماۋسىم ايىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەلتاڭبا، رامىزدەرى قابىلداندى. قازاقستان سوندا ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان سوڭ دا جارتى جىل سوۆەتتىك تۋ، رامىزدەردى قولداندى. بىراق تاياۋ ۋاقىتتا ەلتاڭبانى الماستىرۋ جايىندا ايتىلا باستادى. وسىعان وراي جازۋشى، بۇگىندە تۇركيادا تۇراتىن مۇحتار ماعاۋيننىڭ ماقالاسىن ۇسىنامىز. ماقالا جازۋشىنىڭ magauin.com جەكە سايتىنان الىنىپ جاريالانىپ وتىر.
قازاقستاننىڭ وتىز جىلدان بەرى تۇرعان مەملەكەتتىك گەربى، ياعني ءبىزدىڭ نەگىزگى ەلتاڭبامىز وزگەرمەك. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ تىكەلەي جارلىققا پاراپار نۇسقاۋ بەردى.
قانداي قاجەتتىلىك؟
جالپى جۇرتقا تۇسىنىكسىز ەكەن. نيۋتوننىڭ «بۇكىلəلەمدىك تارتىلىس زاڭى» دا جالپىعا ۇعىنىقسىز. ۇعىنىقسىز عانا ەمەس، كوپشىلىك جۇرتقا بەيمəلىم. وزىمىزگە تاقاپ كەلسەك، ابايدىڭ ولەڭدەرىن دە كورىنگەن كىسى تۇسىنە بەرمەيدى. الايدا، ابايدى ءبىرجولا مانسۇق قىلايىق دەگەن ۇران ەستىمەدىك. نيۋتوننىڭ اتىنداعى əيگىلى زاڭدى وزگەرتۋ تۋرالى ءسوز دە جوق.
ءبىزدىڭ ەلتاڭبا ساۋاتتى، ساۋاتسىز ءبىراز ادامعا تۇسىنىكسىز عانا ەمەس، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، باياعى سوۆەتتىك گەربتىڭ كولەڭكەسى سياقتى كورىنبەك. ويتكەنى... ءبىتىمى شەڭبەرشە كەيىپتى. سوۆەتكە ەشقانداي قاتىسى جوق قانشاما جۇرتتىڭ وسى ەلليپس، نەمەسە دوڭگەلەكشە تاعى قانشاما ەلتاڭباسى بار... دەسە دە، ۇقسايدى. ەڭ باستىسى – جوعارىدا، قاق توبەدە بەس قۇيرىقتى جۇلدىز تۇر...
ەندەشە... امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىندا... ءبىر ەمەس، ەلۋ جۇلدىز بار. ال تۇركيا جۇمحۇرياتىنىڭ تۋىندا، ءبىر ءوزى جۇزگە تارتار، قاسقايعان جالعىز جۇلدىز. امەريكانىڭ الا تۋىندا جىپىرلاعان كوپ كورىنبەيدى، تۇرىكتىڭ قان-قىزىل تۋىندا جəنە جالعىزسىراپ تۇرعان جوق. تاعى قانشاما ەلدىڭ تۋىنداعى جəنە قانشاما جۇلدىز. ەشكىم ەشقايسىن سوۆەتتىك جۇلدىزبەن شەندەستىرىپ كورمەگەن. انىعى – ءبىزدىڭ جۇلدىز دا əلەمدىك سىپاتتاعى تاڭبا. ياعني، باستاپقى ءسوزدى كەيىنگى قوستاۋشىلار ماقۇلداپ دəيەكتەمەك سىنىققا سىلتاۋ.
ەندى، بۇگىنگى قولدانىستاعى ەلتاڭبامىزدىڭ سىن-سىپاتى تۋرالى جالپىلاما ءسوز الدىندا، وتكەنگە ازعانا شەگىنىس.
قازاق قاۋىمىن تالىقتىرعان تəۋەلسىزدىك – سوۆەتتىك جىرتقىش يمپەريا تاراپ كەتكەننەن سوڭ، بارلىق جۇرتتىڭ ارتىندا كەلگەنى ماعلۇم. ءبىزدىڭ ازاتكەر حالقىمىزدىڭ كەرەناۋ جايباسارلىعى ەمەس. سول ءبىر تۇستا قازاق ەلىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ وتىرعان نازارباەۆتىڭ، كەيىندە جازىلىپ جۇرگەندەي، تارتىنشاق ساقتىعى دا ەمەس، كوپە-كورنەۋ ۇلتتىق وپاسىزدىعىنىڭ نəتيجەسى. توقتاۋسىز ىدىراپ بارا جاتقان سوۆەتتىك قىزىل يمپەريانىڭ تىم قۇرسا ءبىر بولىگىن بۇدان ءəرى ۇستاپ قالۋ ءۇشىن مىيسىز مەكايىل – قايتكەندە توپاس شوۆينيست گورباچەۆتىڭ ءوز قولىمەن وتىرعىزعان ساتەلليت رەزيدەنتى نازارباەۆتىڭ سانالى تۇردەگى، كۇيكى ەسەپ-قيسابىنىڭ ناقتى كورىنىسى بولاتىن.
حوش. ءتۇن – تۇرىلمەيىن دەسە دە، تاڭ اتتى. بۇتكىل قازاق حالقى ءبىر جارىم عاسىر بويى اڭساعان، رياسىز تىلەگەن تəۋەلسىزدىك ەندى شەت جۇرت شىلاۋىنداعى بيلەۋشى اگەنتتىڭ قىرسىعىنا قاراماستان، جارياعا شىقتى. دە-يۋرە، شارتتى تۇردە بولسا دا.
امال جوق، تۇركيا مەن يراننان باستاپ، امەريكا قۇراما شتاتتارى، بۇتكىل دۇنيە ءجۇزى تانىعان جاڭا ەلدىڭ مەملەكەتتىك جاڭا قۇرىلىمىن قالىپتاۋمەن قاتار، دەربەستىك كورىنىسى – اتاۋلى رəمىزدەرىن دە بەلگىلەۋ شارت ەدى. ءسويتىپ، وسى، اسا قاجەتتى سىرتقى بەلگىلەردى ايقىنداۋ ءۇشىن، ءورىسى كەڭ، بىلگىر سانالعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىر توبى تارتىلعان، وكىمەتتىك ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. شاماسى وتىزعا تارتا الپاۋىت.
Əۋەلگى كەزەكتە تۋ مەن گەرب، بۇدان سوڭ مەملەكەتتىك گيمن جوباسى ماقۇلدانىپ، پارلامەنت بەكىمىنە ۇسىنىلۋعا ءتيىس ەكەن.
سونىمەن، ىشىندە ءبىز دە بار، ايقىنداۋشى، تۇتاس ءبىر توپ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىك. جۇمىس بولعاندا، العاشقى نۇسقالاردى تالقىلاۋ جəنە ەڭ ءتəۋىرىن ىرىكتەۋ. بۇل – جاپپاي تەڭدىك، ياعني ۇل مەن قۇلدىڭ دəرەجەسى بىردەي، ەشكىمنىڭ ءسوزىن ەشكىم قاپەرىنە المايتىن، اتاۋلى وتىز كىسى قىرىق جاققا تارتقان، بەرەكەسىز، الاقۇيىن زاماننىڭ باستاۋى ەكەن. ءبىر جارىم، əلدە ەكى اي مەجەسىندە جەتى-سەگىز رەت جينالدىق.
العاشقى كۇننەن باستاپ-اق بار شارۋا تەرىسكە اينالعان.
ەڭ الدىمەن – مەملەكەتتىك تۋ جوباسىن قابىلداۋ كەرەك ەدى. ارعى قازاق ەسكىلىگىنەن جəنە اتاۋلى رəمىزدەر جونىنەن ءبىرشاما حاباردار بولعاندىقتان، مەن əۋەلگى ءبىر كەزەكتە ناقتى ۇسىنىس ءتۇسىرىپ ەدىم. تəۋەلسىزدىك تۋى قانداي بولۋى كەرەك؟ ەڭ الدىمەن ءوڭ-تۇسىنە كەلىسىپ الايىق. سودان سوڭ وسى تۋ بەتىندە بەكىتىلەتىن ءرəسىم جونىنە. مەنىڭ ۇسىنىسىم – بۇرناعى قازاق سسر-نىڭ تۋى تىم ءوڭدى جəنە كورنەكى ەدى، قايتكەندە بۇگىنگى تəۋەلسىز قازاقستاننىڭ العاشقى نۇسقاسى، ەڭ باستىسى – ەلدىڭ مەنشىكتى شەكارا ايماعى ناقتى بەلگىلەنگەن كەزدەگى ءوز تۋىمىز، əرينە، سول قالپىندا جارامسىز، دەسە دە، كەرى اينالدىرساق، قىزىلدىڭ ورنىنا – كوك، كوكتىڭ ورنىنا قىزىل، əرينە، باسقاشا ولشەممەن، قايتكەندە، ءبىزدىڭ ەركىن بايراعىمىز – قىزىل مەن كوكتىڭ ءوزارا استاسۋى نەگىزىندە قالىپتانۋى ءلəزىم... بۇل سوزگە جالپى جۇرت ورە تۇرەگەلدى. قىزىل – ول سوۆەتتىك سيمۆول، اۋلاق، دەستى. مەن: تəۋەلسىز تۇركيانىڭ بايراعى – تۇگەلدەي قىزىل، اۆستريا، پولشا، تاعى قانشاما جۇرتتىڭ مەملەكەتتىك تۋى – قىزىل ارالاس، قىزىل ءتۇس – جالاۋدىڭ ءتۇسىن اشادى، جəنە ەسكىلىكتى قازاق تۋلارىنىڭ ءبىر پاراسى قىزىل ءتۇستى بولعان، دەدىم. ەشكىم قابىلدامادى. سونىمەن، وتكەن سوۆەتتىك زامان قالدىعى رەتىندە قىزىل تۇستەن قۇتىلدىق. وسىعان وراي، جاڭا تۋىمىزدىڭ ءتۇسى دە ايقىندالماعان.
بۇدان سوڭ، تۋ بەتىندەگى تاڭبا تۋرالى ايتقان ەدىم. باياعى تۇرىك قاعاناتتارى زامانىندا كورىنىس بەرگەن، التىن وردا تۇسىندا ءبىرجولا ورنىققان، قازاق حاندىعى دəۋىرىندە ودان ءəرى جالعاسقان، əلەمگە əيگىلى تورەتاڭبا بار. Əرقيلى كەيىپتى، الايدا نەگىزى ورتاق، باسى بىرىككەن ءۇش تارماق. ارىداعى قازاق تۋى ساقتالماعان، بىراق التىن وردا زامانىنداعى تاريحي دوكۋمەنتتەردە جاپپاي كورىنىس بەرەدى، بۇدان سوڭعى قازاق حاندارىنىڭ قۇلپىتاستارىندا قاز-قالپىندا تۇر، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك، ەڭ نەگىزگى تاڭبامىز، سودىقتان دا تورە-تاڭبا اتالعان، تورەلەردىڭ، ياعني حان تۇقىمىنىڭ بەلگىسى ەمەس، ۇلتتىق، ياعني ەڭ باستى، تاڭبالاردىڭ تورەسى – تورە-تاڭبا اتانعان، دەدىك. بۇرناعى تاريحتى مويىندامايتىن، ەندى تۇگەلدەي دەموكرات شىققان جالپى جۇرت جاپپاي قارسى بولدى، ءتىپتى، ابىلاي حان əۋلەتى شوتا ۋəليحانوۆتىڭ ءوزى ماقۇلداي المادى، انىعى – ءوز اتالارىنا تارتىپ وتىر دەگەن ايىپتان قورىقتى. سونىمەن، قازاقتىڭ ارعى بابالار زامانىنان كەلە جاتقان، كەمى ون بەس عاسىرلىق تاريحى بار تورەتاڭبا دا مانسۇق بولدى.
ءسوز اياعىن سوزا بەرمەيىن، مەملەكەتتىك رəمىزدەردىڭ قىم-قۋىت تالقىسى مەن قيسىنسىز قابىلى تۋرالى بۇدان كوپ بۇرىن، ارنايى جازسام كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، əۋەلگى ءبىر نۇسقاسى وتپەي قالعان بۇگىنگى تۋىمىز پارلامەنت تالقىسىندا توتەسىنەن قابىلداندى. ايتا كەتۋ كەرەك، مىنا ءبىز قارسى بولعان، əدەتتەگىشە اتاۋلى كوميسسيا كوپشىلىك داۋىسپەن ماقۇلداپ، ۇسىنعان، تۇركي-يسلامدىق اي مەن قازاقى شاڭىراق تاڭبالى نۇسقاسى دا ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن. ال اقىر ءتۇبى بۇگىنگە جەتكەن كوك بايراعىمىزدىڭ بەتىندە قانشاما شيماي – تەك قازاقستاننىڭ تولىق كارتاسى عانا كىرىكپەي تۇر ەدى. ونى دا كەزىندە جازعانبىز.
ال مەملەكەتتىك گيمننىڭ ءجونى باسقاشا شەشىلدى. مەن اتاۋلى كوميسسيا مۇشەلىگىنەن باس تارتقام. ءبىز قاتىسساق تا دəپ وسىلاي شەشىلەر ەدى. وتكەندەگىدەن دە سوراقى جاعداي. قازاقستان گيمنى، جاڭاشا تەرمينولوگيا بويىنشا əنۇران، ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش وكىلىنىڭ قاتىسۋىمەن عانا جازىلۋعا ءتيىس دەيتىن سوراقى نۇسقاۋ ءتۇسىپتى. ءبىزدىڭ دəمەلى اقىندارىمىز ۇشەۋ-ۇشەۋدەن بىرىگە باستاپتى. اقىرى نە بولعانى ماعلۇم. ءتورتىنشى ءجۇز ەسەبىندە əيەل زاتى كىرىگىپ، ەڭ جوعارعى بيلىك تارابىنان ماقۇل تاپتى. ءسوزى دە قوراش، سۇرەڭسىز. سول ءتورت اقىننىڭ قايسى بولسا دا، جەكەلەي جازسا، بۇدان əلدەقايدا ارتىق شىعار ەدى. كوپ ۇزاماي، وسىنىڭ ءوزى جوققا اينالدى. جاماندىعىنان عانا ەمەس. بۇل كەزدە از-ماز جان بىتكەن وپپوزيتسيا ءəربىر جيىندا «مەنىڭ قازاقستانىم» دەيتىن əۋەندى شىرقاپ ايتادى; سونىڭ əسەرى مە، باسقا ءبىر كەسەل مە، اتاۋلى تويلار مەن مەرەكەلى وتىرىستاردا، تاعى دا وسى كورىنىس. ياعني، دۇنيە تەرىسكە اۋىپ بارا جاتىر ەكەن. ياعني، قاتەردىڭ الدىن الۋ كەرەك. ءسويتىپ، «مەنىڭ قازاقستانىم» گيمنگە، كەشىرىڭىز، əنۇرانعا اينالىپ شىعا بەردى. شىنىندا دا əن. كəدىمگى əن. تارتىمدى، ءتəپتəۋىر. الايدا، ۇلتتىق گيمننىڭ سارىنى باسقاشا بولسا كەرەك-ءتى.
سونىمەن، مەملەكەتتىك ەڭ باستى ەكى ءرəمىز – تۋ پەن گيمن، شىن مəنىسىندە ءوزىنىڭ اتى مەن زاتىنا سəيكەسپەيتىن، تىم ءəلسىز، ءəلسىز بولماسا دا شالاعاي شىقتى. وزگەرتسەك، ەڭ الدىمەن وسى ەكەۋىن جاڭارتۋ قاجەت ەدى.
ال ەرتەڭگى كۇنى مۇلدە تەرىسكە اينالماق «ەلتاڭبا»، ياعني مەملەكەتتىك گەرب – وسى ءۇش نىساننىڭ ىشىندەگى وزىعى بولاتىن. جəنە ناعىز ۇلتتىق سىپاتتاعى. جəنە ەجەلگى تاريح پەن بۇگىنگى كۇن بەرىك جالعاستىق تاپقان.
قاناتتى، ءمۇيىزدى قوس ارعىماق. بۇل – كونە عۇن، ەجەلگى تۇرىك زامانىنان كەلە جاتقان، əسپەتتى، ءرəسىمدى نىسان. قاناتتى تۇلپار، ءمۇيىزدى تۇلپار. قادىم عاسىرلاردان تارتىلعان، ەتەنە تاريح تاڭباسى جəنە ەشكىمگە ۇقسامايتىن، تازا ۇلتتىق سيمۆول.
ەندى، قازاقتىڭ قازاقتىعىن əيگىلەيتىن، əۋليە رəمىزدەن باس تارتۋىمىز كەرەك ەكەن!..
وسى ورايدا، ەل استاناسى قارا-وتكەلدەگى اق وردا – پرەزيدەنت سارايىنىڭ ۇشار توبەسىندە بەكىگەن... تاعى ءبىر ۇلتتىق بەلگىمىز جوققا اينالىپتى. ورنىندا – شانشىلىپ، فۋتبول دوبى تۇر. ءتəرىزى، دوپ ەمەس، جەر شارىنىڭ بەلگىسى. بار əلەمدى ءبىز ۇستاپ تۇر ەكەنبىز. باستاپقى نۇسقادا جايىلعان قوس قاناتىنىڭ ەكى شالعايى ىشكە قايىرىلعان بۇركىت ەدى عوي. تۇرىك قاعاناتىنا تəن ءرəمىز بولاتىن! كۇل-تەگىن ءتəجىنىڭ ماڭدايىندا تۇر. كەيىنگى بار ايىرما – بارەلەف بەدەرىندەگى بۇركىتتىڭ باسى – تۇپا-تۋرا ەمەس، وڭ جاققا بۇرىلا بىتكەن. كورنەكىلىك ءۇشىن. كىم دە بولسا، قازاق تاريحىنىڭ بىلگىرى، جəنە ۇلتتىق ساناسى جوعارى، əلدەبىر ءمۇسىنشىنىڭ وزعىن تانىمى مەن ۇتىرلى ەڭبەگى. ەندى قازىرگى كۇندە پرەزيدەنت سارايى وسى، ۇلتتىق سىپاتتاعى جالعىز بەلگىسىنەن ايرىلىپتى. كەلەسى كەزەكتە – ەڭ نەگىزگى تاڭبامىز – مەملەكەتتىك گەرب تە ۇلتتىق تۇرعىسىنان ءبىرجولا اۋلاقتاماق.
قاي جاعىنان العاندا دا، قيىن دەمەيىك، كۇردەلى احۋالدا تۇرعان قازاق رەسپۋبليكاسىندا وڭدايتىن، تۇزەيتىن، جەتىلدىرەتىن باسقاداي ءبىر قامقارەكەت قالماعان سياقتى. سىپايىلاپ ايتقاندا، ەرىككەننىڭ ءىسى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق سىپاتىمىزعا ولشەۋسىز زيان كەلتىرەتىن قيسىنسىز جاعدايات.
12-13.ءىV.2024, كەمەر، تۇركيا
