گالياكباروۆا گۋزال گازينۋروۆنا
«ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى» كەاق
باسقارما حاتشىسى-عالىم حاتشى،
كونستيتۋتسيالىق جانە ازاماتتىق قۇقىق كافەدراسى دوتسەنتى مىندەتىن اتقارۋشى
قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىمىنىڭ 95 جىلدىعىنا ارنالادى.
وتكەن جىل وتاندىق جوعارى ءبىلىم ءۇشىن مەرەيتويلىق جىل بولدى دەسەك ارتىق ايتپاعانىمىز.
بىرىنشىدەن، 2023 جىلى ەلىمىزدە العاشقى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ اشىلعانىنا 95 جىل تولعانى تۋرالى ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز بىلمەسپىز. دەگەنمەن، 1928 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلىپ، كەيىن قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى بولىپ وزگەردى. سول كەزدەن باستاپ قازاقستاندىق جوعارى ءبىلىمنىڭ دامۋ تاريحى باستالدى دەسەك تە بولادى.
ەكىنشىدەن، ءبىر جىل بۇرىن مىڭداعان قازاقستاندىقتارعا شەتەلدىك ءبىلىم الۋعا جانە ەلدىڭ وركەندەۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسۋعا مۇمكىندىك بەرگەن بىرەگەي «بولاشاق» حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ ستيپەندياسىنىڭ 30 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ ءوتتى. بۇل باعىتتا مەملەكەتىمىزدىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا ءوزىمنىڭ تىكەلەي كوزىم جەتتى، ويتكەنى وسىنداي مەرەكەلەرگە تولى جىلى مەن «بولاشاق» حالىقارالىق ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى اتانىپ، «500 عالىم» باعدارلاماسى اياسىندا QS رەيتينگىسىندە 64 ورىنداعى اقش-تىڭ بەدەلدى مەملەكەتتىك زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىرى ۋربان-شامپەيندەگى يللينويس ۋنيۆەرسيتەتىندە (University of Illinois at Urbana-Champaign) عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم.
سونىمەن، اقش-تىڭ الدىڭعى قاتارلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ قابىرعاسىندا ءبىلىم الا وتىرىپ، امەريكاندىق جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى رەتتەۋدىڭ تاجىريبەسىن قازاقستاندا ەنگىزۋ ماقساتىندا ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى.
قازاقستاننىڭ جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قۇقىقتىق رەتتەۋ تۇرعىسىنان قانداي ەرەكشەلىكتەرمەن ايقىندالادى دەگەن سۇراققا جاۋاپتان باستاساق.
ازيا-تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنىڭ قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋىن ەسكەرە وتىرىپ، جاقىن ارادا پلانەتا حالقىنىڭ كوپشىلىگى جوعارى ءبىلىمدى بولادى دەپ بولجانۋدا. بۇل جوعارى بىلىمگە دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋىن بىلدىرەدى. ناتيجەسىندە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر سانى 2012 جىلى الەم حالقىنىڭ 4 %-نان 2040 جىلعا قاراي 10 %-نا دەيىن وسەدى دەپ بولجامدالۋدا[1]. سونداي-اق، ءححى عاسىرداعى جوعارى ءبىلىم تۋرالى دۇنيەجۇزىلىك دەكلاراتسيانىڭ (World Declaration on Higher Education for the Twenty-first Century) مالىمەتتەرىندە ادامزاتتىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ تۇبەگەيلى جاڭارۋى قاجەت دەلىنگەن[2].
قازاقستاندا 1991 جىلدان باستاپ ءبىلىم بەرۋ، اسىرەسە جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ينستيتۋتسيونالدىق دامۋ مەن قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ بىرنەشە كەزەڭدەرىنەن ءوتتى. اتاپ ايتقاندا، 1993 جىلدان باستاپ بارلىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم بەرۋ ەرەكشەلىكتەرىن قايتا قاراستىرۋ باستالدى. ماسەلەن، اتالعان جىلدان باستاپ «جوعارى ءبىلىم تۋرالى» قر زاڭى قولدانىستا بولىپ، 1999 جىلى كۇشىن جويدى. 1996-1997 جىلدار ارالىعىندا جوعارى ءبىلىم بەرۋدى باسقارۋ مەن قارجىلاندىرۋدى ورتالىقسىزداندىرۋ باستالدى، بۇل مەنشىك نىسانى بويىنشا وقۋ ورىندارىن ءارتاراپتاندىرۋىنا اكەلدى. 1999 جىلى «ءبىلىم تۋرالى» قر زاڭى قابىلدانىپ، كەيىن 2007 جىلى قازىرگى قولدانىستاعى «ءبىلىم تۋرالى» قر زاڭى ءوز كۇشىنە ەنگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، 2011 جىلعى 18 اقپانداعى «عىلىم تۋرالى» قر زاڭى قابىلداندى.
جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن باستاپ قۇقىقتىق رەتتەۋ تۇرعىسىنان ۇزدىكسىز دامىپ كەلەدى. سونداي-اق، 2010 جىلى قازاقستان بولون دەكلاراتسياسىنا رەسمي تۇردە قوسىلىپ، ەۋروپالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ ايماعىنىڭ 47-ءشى مۇشەسى جانە ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە تانىلعان العاشقى ورتالىق ازيا مەملەكەتى اتاندى.
قازىرگى كەزگە دەيىن كوپتەگەن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار قۇجاتتار دا قولدانىستا بولعان. دەگەنمەن، قۇقىقتىق اكتىلەر مەن ستراتەگيالىق قۇجاتتاردى قابىلداۋ تاريحى مەن كەزەڭدىلىگىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلمەي، قولدانىستاعى نورماتيۆتىك زاڭناماعا نازار اۋدارساق.
قر «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنا سايكەس، جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ جانە ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ ۇزدىكسىزدىگى جانە ساباقتاستىعى ءپرينتسيپى نەگىزدەلگەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جەتى دەڭگەيىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 30-بابىنا سايكەس، ازاماتتىڭ مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورنىندا كونكۋرستىق نەگىزدە تەگىن جوعارى ءبىلىم الۋعا قۇقىعى بار. جەكە مەنشىك وقۋ ورىندارىندا اقىلى ءبىلىم الۋ زاڭمەن بەلگىلەنگەن نەگىزدەر مەن ءتارتىپ بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى. مەملەكەت ءبىلىم بەرۋدىڭ جالپىعا مىندەتتى ستاندارتتارىن بەلگىلەيدى. كەز كەلگەن وقۋ ورنىنىڭ قىزمەتى وسى ستاندارتتارعا ساي كەلۋى كەرەك دەلىنگەن اتا زاڭىمىزدا.
قر پرەزيدەنتىنىڭ 2014 جىلعى 17 قاڭتارداعى «قازاقستان جولى - 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا «جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردى اكادەميالىق جانە باسقارۋشىلىق اۆتونومياعا بىرتىندەپ كوشىرۋگە جوسپارلى تۇردە كىرىسۋ قاجەت» دەلىنگەن.
وسى سوڭعى جىلدارعا دەيىن قازاقستاندا جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن قىزمەتى مەملەكەتتىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ (بۇدان ءارى – جوو) ىشكى پروتسەسسىن قاداعالاۋمەن ەرەكشەلەنگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ارينە، بۇل ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىن جوسپارلاۋ مەن باسقارۋدىڭ سوتسياليستىك فورماسىنىڭ جاڭعىرىعى بولسا كەرەك. بىراق، قازىرگى ۋاقىتتا جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار ەلدىڭ جاڭا تاسىلدەردى، ونىڭ ىشىندە وزىق الەمدىك ۇردىستەرگە نەگىزدەلگەن ەرەكشەلىكتەردى ەنگىزۋگە بەيىلدىلىگىن كورسەتەدى. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى مامانداردى دايارلاۋ ساپاسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قر ۇكىمەتى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سانىن قىسقارتۋعا جانە ولاردى ليتسەنزيالاۋعا قويىلاتىن بىلىكتىلىك تالاپتارىن كۇشەيتۋگە، سونداي-اق اكادەميالىق ەركىندىكتى ارتتىرۋعا باعدار الدى. بۇل رەتتە، ەلىمىزدىڭ باستى مىندەتى قوعامىمىزدى قولجەتىمدى جانە ساپالى بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ، جاڭا ۇرپاقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن ارتتىرۋ، ونىڭ الەمنىڭ تەز وزگەرىپ جاتقان ۇردىستەرىنە بەيىمدەلۋ قابىلەتىن كۇشەيتۋ بولىپ تابىلادى.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندىق جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە رەفورمالار ءالى دە ىسكە اسىرىلۋدا. ماسەلەن، 2022 جىلى ەلىمىزدىڭ تاريحىندا العاشقى رەت جاڭا عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى قۇرىلدى. سونىمەن قاتار، جەتەكشى الەمدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارى اشىلا باستادى; ەڭبەك نارىعىنداعى وزگەرىستەردى بولجاۋ جانە مامانداردى دايارلاۋ باعىتتارىن انىقتاۋ ءۇشىن جاڭا كاسىپتەر اتلاسى ەڭگىزىلدى; جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اكادەميالىق دەربەستىگى جانە ت.ب. قارقىن دامۋدا. 2017-2022 جىلدارداعى مەنشىك تۇرلەرى بويىنشا جوو قۇرىلىمى جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ترانسفورماتسيالاۋ ناتيجەلەرىن كورسەتەدى. وسىلايشا، قر ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، وسى سالاداعى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ۇلەسى 2017 جىلدان باستاپ 38,5 %-دان 25,9 %-عا دەيىن تومەندەدى، بۇل 47-دەن 30 جوعارى وقۋ ورنىنا دەيىن قىسقاردى دەگەنىمىز.
كوپتەگەن ساراپشىلار قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى قازىرگى ساياساتىنىڭ ەلەۋلى بولىگى اكادەميالىق ەركىندىكتى قولداۋ بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ وتۋدە. بۇل دەگەنىمىز، وسى باعىتتا ستۋدەنتتەر مەن پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرامنىڭ جوو-نىڭ ومىرىنە قاتىسۋىن كەڭەيتۋ بويىنشا قادامدار جاسالعانى: ستۋدەنتتەردى اكادەميالىق قولداۋ بولىمشەلەرى مەن وقىتۋشىلار كوميتەتتەرى قۇرىلدى جانە ولار وقۋ ورنى ءۇشىن ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداۋ پروتسەسىنە تىكەلەي، مىسالى عىلىمي كەڭەستىڭ مۇشەسى بولا وتىرىپ، قاتىسا الادى. سونىمەن قاتار، 2021 جىلدان باستاپ قازاقستاندىق جوو (اسكەري جانە ارناۋلى جوو-دارىن قوسپاعاندا) مەملەكەتتىك ۇلگىدەگى ديپلومداردىڭ ورنىنا ءوز ديپلومدارىن بەرە باستادى. قر ۇكىمەتىنىڭ ويىنشا، بۇل شارا جوو-نىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ ساپاسى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك دارەجەسىن ارتتىرادى، وقۋ ورىندارى اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى ىنتالاندىرادى، ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىن جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن ەڭبەك نارىعىنىڭ جاعدايلارىنا بەيىمدەيدى. تاعى ءبىر جاڭالىق – وقىتۋشىلاردىڭ ەسەپ بەرۋ فورمالارىنىڭ ازايتىلۋى.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قازاقستاندا قر ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جوعارى ءبىلىمدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى (بۇدان ءارى – تۇجىرىمداما) بەكىتىلدى. اتالعان تۇجىرىمداماعا سايكەس، بۇگىندە ەلىمىزدىڭ 118 جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىندا 609 مىڭ ادام، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ تاپسىرىسى بويىنشا 228 مىڭ ادام وقيدى. جوعارى بىلىممەن جالپى قامتۋ (ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىنگى بەس جىلدىق توبىنداعى حالىقتىڭ جالپى سانىنان جوعارى ءبىلىم الۋشىلاردىڭ %-ى) 62 %-دى قۇرايدى، بۇل كوپتەگەن ەلدەردەن ەداۋىر تومەن (رەسەي – 82 %، وڭتۇستىك كورەيا – 94 %، يرلانديا – 78 %، بەلارۋس – 81 %). جالپى العاندا، مەملەكەتتىڭ 2022 جىلى ءبىلىم بەرۋگە جۇمساعان شىعىستارى 2010 جىلعى دەڭگەيگە قاراعاندا ەكى ەسەگە جۋىق ۇلعايىپ، 4,5 ترلن تەڭگەنى قۇرادى.
تۇجىرىمدامادا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ باسىمدىقتارىنىڭ قاتارىندا جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىمنىڭ قولجەتىمدىلىگى، جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى مەن تسيفرلىق ارحيتەكتۋراسىن دامىتۋ، جانە ونى ينتەرناتسيونالداندىرۋ دا بار. قاۋىپ-قاتەرلەر اراسىندا قازاقستاندىق عىلىمنىڭ الەمدىك رەيتينگتەردەگى پوزيتسيالارىنىڭ قۇلدىراۋى، «اقىل ويدىڭ جىلىستاۋىنىڭ» ارتا ءتۇسۋى جانە جاس وقىتۋشىلار مەن وزگە دە سالالارداعى عىلىمي كادرلاردىڭ كەتۋى دەلىنگەن.
قازاقستاندىق جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى رەفورمالاۋ ءالى جالعاساتىنى ءسوزسىز، سوندىقتان ءبىلىم بەرۋ زاڭناماسىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى وسى سالاداعى، ونىڭ ىشىندە قۇقىقتىق رەتتەۋ ماسەلەسىندەگى شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەسى مەن جەتىستىكتەرىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى.
وسىعان وراي، اقش-تاعى جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋ جانە رەفورمالاۋ تاجىريبەسى ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. اقش الەمگە نوبەل سىيلىعىنىڭ ەڭ كوپ لاۋرەاتتارىن ۇسىنعان جالعىز ەل ەكەنى بارىمىزگە ءمالىم. اقش-تاعى اكادەميالىق سالا ىرگەلى عىلىمدى دامىتۋعا جانە جاڭا ازىرلەمەلەردى جاپپاي پراكتيكالىق ەنگىزۋگە باعىتتالعان. امەريكاندىق ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىم العان تۇلەك الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىندە تەز جۇمىسقا تۇرا الادى. بۇنىڭ سىرى نەدە، اقش-تاعى جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم نەسىمەن تارتىمدى جانە ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
باستاپقىدا اقش-تا مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق رەتتەۋ سالاسىنا تىكەلەي قاتىسى جوق دەپ قاراستىرىلعان جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم ۋاقىت وتە كەلە قوعامدىق جانە قۇقىقتىق تۇرعىدان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماڭىزدى بولا باستادى. اقش جوعارى مەكتەبى ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشە ەلەمەنتىن قۇرايدى. ارينە، اقش-تىڭ جوعارى مەكتەبىندە دە كۇردەلى پروبلەمالار مەن بىرقاتار كەمشىلىكتەر بار، بىراق ءدال وسى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ سەگمەنتىن امەريكاندىقتاردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، جالپى حالىقارالىق قاۋىمداستىق فلاگمان رەتىندە تانيدى. سوڭعى ەلۋ جىلداعى امەريكاندىق جوعارى ءبىلىم اقش-تىڭ تەك قوعامدىق ءومىرىنىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق مادەنيەت، ەكونوميكا، اقپارات، ساياسي قاتىناستار سالالارىندا دا ەڭ سەرپىندى جانە تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقان باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
قازىرگى كۇندە اقش شەتەلدە جوعارى ءبىلىم العىسى كەلەتىن ستۋدەنتتەر ءۇشىن ەڭ جاقسى تاڭداۋ بولىپ كەلەدى. اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتى مەن ءبىلىم جانە مادەنيەت بيۋروسى (Institute of International Education and the U.S. Department of State's Bureau of Educational and Cultural Affairs) جاريالاعان 2023 جىلعى ەسەپكە سايكەس، 2022-2023 جىلدارى جاڭا شەتەلدىك ستۋدەنتتەردى قابىلداۋ 14 %-عا ءوستى، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 80 %-عا ارتقانى[3].
اقش-تىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى «اتلانتيكالىق» نەمەسە «ليبەرالدى» مودەل دەپ اتالادى. اتلانتيكالىق مودەلدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ءتان كونتينەنتتىك مودەلدەن ايىرماشىلىعى جەكە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ۇلكەن ءرولى، جوعارى ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ۇلكەن دەربەستىگى، جوعارى ءبىلىم بەرۋدى مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ جاناما (ەڭ الدىمەن قارجىلىق) ادىستەرىنىڭ ۇستەمدىگىمەن سيپاتتالادى. الايدا، ەكى مودەلدىڭ دە ءوزارا اسەرىن اتاپ وتكەن ءجون، ويتكەنى كونتينەتتىك مودەلى قازىرگى امەريكاندىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قالىپتاسۋىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى، ال امەريكاندىق جۇيە ءوز كەزەگىندە ەۋروپالىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتۋىن جالعاستىرۋدا.
اقش-تىڭ جوعارى مەكتەبى، ءتىپتى ەڭ دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا، اۋقىمى جاعىنان دا ەرەكشەلەنەدى. ماسەلەن، اقش جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءبىلىم الۋشىعا جىل سايىنعى ورتاشا شىعىندار جاعىنان كوش باستاپ تۇر. امەريكاندىق جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءبىر ستۋدەنتكە نەگىزگى جانە قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ قىزمەتتەرىنە شامامەن 27 مىڭ دوللار جۇمسايدى. بۇل كورسەتكىشكە وقۋ اقىسى، اكىمشىلىك جانە جاتاقحانا مەن اسحانا سياقتى قولداۋ قىزمەتتەرى كىرەدى. ءبىر ستۋدەنتكە تاعى 3 مىڭ دوللار عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستارعا جۇمسالادى. باتىس ەۋروپاداعى كىشكەنتاي ليۋكسەمبۋرگ قانا اقش-قا قاراعاندا ءبىر ستۋدەنتكە كوپ اقشا جۇمسايدى. ءۇشىنشى ورىندا – ۇلىبريتانيا، وندا ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىر ستۋدەنتكە 21 مىڭ دوللار جۇمسايدى.
ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىندە ءبىر وقۋشىعا جۇمسالاتىن جالپى شىعىستار جالپى ىشكى ءونىمنىڭ (بۇدان ءارى – ءجىو) جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا دەڭگەيىنىڭ 27 %-ن قۇرايدى. باكالاۆرلاردى، ماگيسترلەردى جانە دوكتورلاردى دايارلاۋعا بۇل كورسەتكىش ايتارلىقتاي جوعارى جانە جان باسىنا شاققانداعى ءجىو-ءنىڭ 40 %-ىن قۇرايدى. شۆەتسيادا، ۇلىبريتانيادا جانە اقش-تا ءبىر ستۋدەنتكە جۇمسالاتىن شىعىندار جان باسىنا شاققانداعى ءجىو-ءنىڭ 50 %-دان استامىن قۇرايدى.
سونىمەن، امەريكاندىق جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قانداي ەرەكشەلىكتەرگە يە؟
امەريكاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى كوپ دەڭگەيلى قۇرىلىمعا يە جانە باسقا ەلدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىنەن ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. «ورتا بىلىمنەن كەيىنگى ءبىلىم» تەرمينى اقش-تا كوبىرەك قولدانىلادى، ويتكەنى بۇل تەرمين ۋنيۆەرسيتەتتەر، كلاسسيكالىق ءتورت جىلدىق كوللەدجدەر، ەكى جىلدىق (قازاقستاندىق ورتا كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋدىڭ انالوگى) كوللەدجدەردى دە قامتيدى. بۇل دەگەنىمىز، اقش-تاعى جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ءىس جۇزىندە جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ورتا ارنايى وقۋ ورىندارىنىڭ قاتىسى بار. سوندىقتان امەريكاندىق ستاتيستيكا، ەۋروپالىق ستاندارتتارعا سايكەس، XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ارنايى بىلىممەن قامتاماسىز ەتەتىن ەكى جىلدىق وقۋ ورىندارىن جانە جوعارى ءبىلىم بەرەتىن ءتورت جىلدىق وقۋ ورىندارىن جوو-داردىڭ جالپى سانىنان اجىراتا باستادى [28].
سونداي-اق، بىزدەگىدەي، اقش-تا جوعارى ءبىلىم ەكى نەگىزگى سەكتوردان تۇرادى: مەملەكەتتىك جانە جەكە. ۇلتتىق ءبىلىم ستاتيستيكاسى ورتالىعىنىڭ (National Center for Education Statistics) سوڭعى مالىمەتتەرىنە سايكەس، اقش-تا باكالاۆر جانە ماگيستر دارەجەلەرىن بەرەتىن 5916 ۋنيۆەرسيتەت بار (ونىڭ ىشىندە جەكە – 4024, مەملەكەتتىك – 1892). سونىمەن قاتار، جۇمىسقا ورنالاسۋعا نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتتە وقۋدى جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن 4931 ەكى جانە ءتورت جىلدىق كوللەدجدەر دە تاعى بار[4]. اقش-تا بەس جىل ىشىندە (2017-2022 جج.) جەكەمەنشىك جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قىسقارۋ ءۇردىسى بايقالاتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
اقش-تا مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارى مەملەكەتتىك قارجى نەگىزىندە قۇرىلادى جانە ولاردى قامقورشىلار كەڭەستەرى (رەگەنتتەر كەڭەستەرى) باسقارادى، ولاردى ادەتتە شتات گۋبەرناتورلارى تاعايىندايدى نەمەسە شتات حالقى سايلايدى. جەكە وقۋ ورىندارى جەكە قارجى قاراجاتى نەگىزىندە قۇرىلادى جانە ولاردىڭ قۇرىلتايشىلارى تاعايىندايتىن قامقورشىلار كەڭەستەرى باسقارادى. ءوز كەزەگىندە، جەكە ۋنيۆەرسيتەتتەر ءبىلىم بەرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان كوممەرتسيالىق ەمەس جانە قۇرىلتايشىلار ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنەن قارجىلىق پايدا الۋ ماقساتىندا قۇرعان كوممەرتسيالىق بولىپ بولىنەدى. بۇل تەندەنتسيا قازاقستانعا دا ءتان.
1787 جىلعى اقش كونستيتۋتسياسىندا، ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزعا قاراعاندا، جوعارى بىلىمگە قاتىستى ارنايى ەرەجەلەر جوق. دەگەنمەن، اقش كونستيتۋتسياسىنىڭ بىرقاتار ەرەجەلەرى مەن وعان ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر فەدەرالدى زاڭناما مەن امەريكاندىق جوعارعى سوتتىڭ وسى سالاداعى قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسىن ودان ءارى دامىتۋعا نەگىز بولدى.
سولتۇستىك امەريكا مەملەكەتتىلىگىنىڭ دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى شتاتتاردىڭ تىكەلەي قۇزىرىندا بولدى جانە اقش ازامات سوعىسىنان كەيىن عانا مورريلل زاڭى (Morrill Act) قابىلداندى. بۇل زاڭ شتاتتارعا ءتيىستى فەدەرالدى جەر گرانتتارىن ازىرلەۋ نەمەسە ساتۋ ارقىلى قارجىلاندىرىلاتىن مەملەكەتتىك كوللەدجدەر قۇرۋعا مۇمكىندىك بەردى. سونىمەن قاتار، اتالعان زاڭ فەدەرالدى زاڭناما مەن قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىنىڭ جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەۋدەگى ءرولىن ارتتىرۋدىڭ جاڭا، تۇراقتى تەندەنتسياسىن بەلگىلەدى. بۇل تەندەنتسيا وتكەن عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارىندا، بىرقاتار ارنايى زاڭدار قابىلدانعان كەزدە شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى اقش-تاعى جوعارى ءبىلىم بەرۋدى قارجىلاندىرۋ، رەتتەۋ جانە اككرەديتتەۋدىڭ جالپى پرينتسيپتەرىن بەلگىلەگەن 1965 جىلعى جوعارى ءبىلىم تۋرالى زاڭ بولدى. بۇل زاڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ قاتىناستارىن فەدەرالدى رەتتەۋدىڭ، وسى سالادا فەدەرالدى قۇقىقتىق ستاندارتتاردى قالىپتاستىرۋدىڭ جانە ءبىلىم دەپارتامەنتىنىڭ شتاتتاردىڭ مەملەكەتتىك بيلىگى مەن جەكە جوعارى ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىنا قاتىستى فەدەرالدى قاداعالاۋ مەن باقىلاۋ جۇيەسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالدى.
جوعارى ءبىلىم بەرۋدى رەتتەيتىن باسقا دا ماڭىزدى فەدەرالدى زاڭدار – ناسىلىنە، جىنىسىنا، دىنىنە، ۇلتىنا نەمەسە مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى كەمسىتۋشىلىككە تىيىم سالاتىن 1964 جىلعى ازاماتتىق قۇقىقتار زاڭى (Civil Rights Act of 1964); مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا ءبىلىم الۋعا قول جەتكىزۋگە كەپىلدىك بەرەتىن 1973 جىلعى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا ءبىلىم بەرۋ تۋرالى زاڭى (Individuals with Disabilities Education Act of 1973); ەڭبەكاقى تولەۋ سالاسىنداعى ايەلدەردى كەمسىتۋگە تىيىم سالاتىن 1972 جىلعى تەڭ تولەم تۋرالى زاڭى (Equal Pay Act of 1972).
فەدەرالدىق ءبىلىم تۋرالى زاڭناما اقش كودەكسىنىڭ (United States Code) 20-بولىمىندە كورسەتىلگەن. دەگەنمەن، جوعارى ءبىلىم بەرۋدى قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى باسقا بولىمدەردە دە رەتتەلەدى، اتاپ ايتقاندا، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ، يمميگرانتتاردىڭ قۇقىقتىق جاعدايى، جۇمىسقا قابىلداۋدى كەمسىتپەۋ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پەداگوگيكالىق جانە اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەك قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ، وقۋشىلار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ سالىق رەجيمىنە، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى قىلمىسقا قىلمىستىق-قۇقىقتىق قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى.
جوعارى ءبىلىم بەرۋدى قۇقىقتىق رەتتەۋ جۇيەسىندە پرەزيدەنتتىك زاڭ شىعارۋ اكتىلەرى دە ماڭىزدى بولىپ كەلەدى. پرەزيدەنتتىك اكىمشىلىكتىڭ ءبىلىم بەرۋ ساياساتىنىڭ جالپى باعىتتارى وداقتىڭ جاعدايى تۋرالى جولداۋلاردا ايقىندالادى، ال تىكەلەي قۇقىقتىق رەتتەۋ پرەزيدەنتتىڭ اتقارۋشى بۇيرىقتارىندا جۇزەگە اسىرىلادى. جوعارى ءبىلىم بەرۋدەگى فەدەرالدى قۇقىقتىڭ رەتتەۋدە اقش-تىڭ جوعارعى سوتىنىڭ پرەتسەدەنتتىك شەشىمدەرى دە ماڭىزدى بولىپ كەلەدى.
فەدەرالدىق دەڭگەيدەگى جوعارى ءبىلىم بەرۋدى قۇقىقتىق رەتتەۋ سالاسىنداعى ايتارلىقتاي ساندىق جانە ساپالىق وزگەرىستەرگە قاراماستان، فەدەرالدى زاڭناما مەن وسى سالاداعى قۇقىق قولدانۋ تاجىريبەسى جەتكىلىكتى تۇردە جۇيەلەنبەگەن جانە قاراما-قايشى بولىپ كەلەدى، بۇل زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىكتەگى ساياسي كۇشتەردىڭ ءوز پىكىرىندە بولۋىندا جانە اقش جوعارعى سوتى سۋديالارىنىڭ كونسەرۆاتيۆتى جانە ليبەرالدى كوزقاراستارىنىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى.
جوعارى ءبىلىم بەرۋدەگى فەدەرالدى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ زاڭ شىعارۋ بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا قاراماستان، جوعارى مەكتەپتى قۇقىقتىق رەتتەۋ ماسەلەلەرىنىڭ كوپشىلىگى شتاتتاردىڭ قۇزىرەتىنە جاتادى. كوپتەگەن شتاتتاردىڭ قۇرىلتاي اكتىلەرىندە، اقش كونستيتۋتسياسىنا قاراعاندا، جوعارى ءبىلىم ماسەلەلەرىنە ارنالعان ارنايى ەرەجەلەر بار، اتاپ ايتقاندا، ءبىلىم بەرۋدىڭ الەۋمەتتىك جانە ساياسي ماڭىزدىلىعى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىن باسقارۋ جۇيەسى، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن كوللەدجدەردى قارجىلاندىرۋ شارتتارى، سونداي-اق ءدىن مەن جوعارى ءبىلىم اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرى تۋرالى. ماسەلەن، ۆاشينگتون شتاتىنىڭ كونستيتۋتسياسى شتات شەكاراسىندا تۇراتىن بارلىق بالالاردى ناسىلىنە، تۇسىنە، كاستاسىنا نەمەسە جىنىسىنا قاراي ەرەكشەلەنبەستەن نەمەسە قالاۋسىز تاربيەلەۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى جاعداي جاساۋعا كەپىلدىك بەرەدى. باتىس ۆيردجينيا شتاتىنىڭ كونستيتۋتسياسى زاعيپ، مىلقاۋ جانە پسيحيكالىق ناۋقاستاردىڭ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرىنە ەرەكشە جاعداي جاسايدى، ال نيۋ-مەكسيكو شتاتىنىڭ كونستيتۋتسياسى يسپان تىلىندە سويلەيتىن حالىقتىڭ ءبىلىم بەرۋ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەدى.
اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ اكادەميالىق ەركىندىگى تۋرالى تاجىريبەسى دە قىزىقتى، ويتكەنى ولاردىڭ اكادەميالىق ەركىندىگى جوعارى، ال فەدەرالدى ورگانداردىڭ ءرولى بىلىمگە قول جەتىمدىلىكتى كەڭەيتۋمەن، عىلىمي زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋمەن جانە اككرەديتتەۋ اگەنتتىكتەرىن تانۋ ماسەلەلەرىمەن شەكتەلەدى. جەكە ۋنيۆەرسيتەتتەر مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەرگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ اۆتونومياعا يە، بىراق ولار كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمدار رەتىندە جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەگەن قاتاڭ ەرەجە بار. اكادەميالىق ەركىندىكتى ناسيحاتتاۋدا امەريكاندىق ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ دا (American Association of University Professors) ءرولى ماڭىزدى. بۇل اقش-تاعى پروفەسسورلار مەن باسقا دا عالىمداردان تۇراتىن 1915 جىلى ارتۋر و. لاۆدجوي مەن دجون ديۋي نەگىزىن قالاعان ءبىلىم ساپاسى مەن اكادەميالىق ەركىندىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ستاندارتتار مەن پروتسەدۋرالاردى ازىرلەۋ ارقىلى امەريكاندىق جوعارى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەتىن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىم. ۇيىمنىڭ ميسسياسى – اكادەميالىق ەركىندىك پەن بىرلەسكەن باسقارۋدى ىلگەرىلەتۋ، جوعارى ءبىلىم بەرۋدىڭ نەگىزگى كاسىبي قۇندىلىقتارى مەن ستاندارتتارىن انىقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە جوعارى ءبىلىمنىڭ جالپى يگىلىككە قوسقان ۇلەسىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى.
جوعارىدا ايتىلعانداردى قورتىندىلاي وتىرىپ، قازاقستان مەن اقش ءارتۇرلى گەوساياسي كەڭىستىكتەردە بولعانىنا قاراماستان، ەكى ەل دە جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى رەتتەۋ ماسەلەسىندە بەلسەندى دەگەن ويعا كەلۋگە بولادى. بۇل رەتتە سالىستىرمالى تالداۋ قازاقستان مەن اقش-تاعى جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ ۇقساستىقتارى دا، ايىرماشىلىقتارى دا بار ەكەنىن كورسەتتى. بۇل ايىرماشىلىقتار ەكى ەلدەگى تاريحي، مادەني جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى. دەگەنمەن، ۇقساستىقتار تۋرالى ايتاتىن بولساق، مىنانى اتاپ وتۋگە بولادى:
- ەكى جۇيە دە ءارتۇرلى قىزمەت سالالارى ءۇشىن بىلىكتى ماماندار دايارلاۋعا باعىتتالعان;
- ەكى جۇيەدە دە مەملەكەتتىك جانە جەكە ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى بار;
- ەكى جۇيەدە دە جوعارى جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن قۇقىقتىق رەتتەۋ ماسەلەلەرىندە ءارتۇرلى زاڭنامالىق اكتىلەر بار.
ايىرماشىلىقتارعا قاتىستى مىنالاردى اتاپ وتۋگە بولادى:
- قر كونستيتۋتسياسىندا ازاماتتىڭ مەملەكەتتىك جوعارى وقۋ ورنىندا كونكۋرستىق نەگىزدە تەگىن جوعارى ءبىلىم الۋ قۇقىعى بەكىتىلگەن، ال اقش-تىڭ نەگىزگى زاڭىندا شتات كونستيتۋتسيالارىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، جوعارى ءبىلىم تۋرالى ارنايى ەرەجەلەر جوق.
- اقش-تا جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اكادەميالىق ەركىندىگى ناقتى پراكتيكالىق ىسكە اسىرۋ دەڭگەيىندە قاتتى دامىعان، كورپوراتيۆتىك باسقارۋداعى قامقورشىلار كەڭەسىنىڭ ءرولى جوعارى اتاپ وتىلەدى.
- امەريكاندىق ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورلارىنىڭ قاۋىمداستىعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ورتاق كۇش-جىگەرىمەن اكادەميالىق ەركىندىكتى ىلگەرىلەتۋ مۇمكىندىگىنىڭ جارقىن مىسالى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا وسىنداي ۇيىم قۇرۋ ءبىلىم ساپاسى مەن اكادەميالىق ەركىندىكتى قامتاماسىز ەتەتىن جوعارى ءبىلىمنىڭ ىرگەلى كاسىبي قۇندىلىقتارى مەن ستاندارتتارىن انىقتاۋعا كومەكتەسەر ەدى.
امەريكاندىق وقۋ ورىندارىندا ماتەريالدى مەحانيكالىق جاتتاۋ قۇپتالمايدى. وقىتۋشىلار وقۋ پاندەرىنە قىزىعۋشىلىقتى ىنتالاندىرۋعا جانە ستۋدەنتتەردىڭ اناليتيكالىق ويلاۋىن دامىتۋعا تىرىسادى. اقش-تاعى ءبىلىم بەرۋ پروتسەسى ۇلكەن يكەمدىلىكپەن، «ناقتى» اكادەميالىق ەركىندىكپەن سيپاتتالادى. وقۋشىلارعا جەكە وقۋ باعدارلاماسىن قالىپتاستىرۋدا بەلگىلى ءبىر ەركىندىك بەرىلەدى.
قازىرگى كەزەڭدە ءبىلىم الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرگە سايكەس وزگەرىپ جاتقان پروگرەستىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى رەتىندە قاراستىرىلۋدا. وسىعان وراي، بۇل پروتسەستە ءوزىمىزدىڭ ءرولىمىزدى ايقىنداۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ءبىلىم بەرۋدىڭ ەرەكشە مودەلىن قۇرا وتىرىپ، ونى ساقتاپ قالۋعا تىرىسايىق.
