قحر، ىشكى موڭعوليا پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى، PhD دوكتورى ۇرعىمىل حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن شەتەلدىك جاس عالىمداردىڭ ءبىرى. ۇرعىمىل حانىم «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا قازاق – مونعول مادەنيەتىن سالىستىرمالى سارالاۋعا قاتىستى ويلارىمەن ءبولىستى.
- ۇرىعمۇل حانىم، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتۋىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
– مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنداعى ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. وندا حان، قازاق، ۇيعىر، حۋەي، موڭعول جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇلتتار بىرگە تۇرادى. سوندىقتان مەنىڭ تۋعان جەرىمدەگى موڭعولداردىڭ كوپشىلىگى قازاقشا سويلەيدى. بىراق مەن قازاق ءتىلىن وتە كەش ۇيرەندىم، باستاۋىش مەكتەپتە موڭعول تىلىندە وقىدىم. ورتا مەكتەپتەن كەيىن شىڭجاڭنان شىعىپ، ىشكى موڭعولياعا كەلدىم. دەگەنمەن، جاس كەزىمدە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە مۇمكىندىگىم بولماسا دا، قازاق ماعان تابيعي تانىس سياقتى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن زەرتتەۋگە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، مەن ىشكى موڭعوليا ۋنيۆەرسيتەتىندە ەتنولوگيا بويىنشا PhD دوكتورانتۋرادا وقىپ جۇرگەندە دالالىق جۇمىسىمدى وتكىزۋ ورنى رەتىندە قازاقستاندى تاڭدادىم.
نەگىزى، قازاقستانعا كەلگەن العاشقى ايلاردا مەن قازاق ءتىلىن بىلمەدىم، رەسەيدە ورىس ءتىلىن ۇيرەنگەندىكتەن، ۇنەمى ورىسشا سويلەسەتىنمىن. ءبىر عاجابى، قازاق تىلىنە جاقىندىعىم ماعان ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قازاق ءتىلى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە قازاق ءتىلىن تەز ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك بەردى. سونىمەن قاتار، كۇندە قايتا-قايتا قازاق جاڭالىقتارى مەن تەلەديدارىن تىڭداۋ، قازاقتارمەن قازاق تىلىندە سويلەسۋ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن ۇيرەنۋ بارىسىندا مەن قازاق تىلىندە تىڭداۋ قابىلەتىمدى جەتىلدىرىپ قانا قويماي، قازاق تىلىندە ماقالالار جازا باستادىم. بىراق سالىستىرمالى تۇردە قازاق تىلىندە ەندى ەركىن سويلەي باستاعاندايمىن. تۇتاستاي العاندا، بۇگىندە مەن قازاقتارمەن ەش كەدەرگىسىز ارالاسا الامىن، مەنى موڭعول ەمەس، قازاق دەپ سانايدى.
- قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن زەرتتەپ ءجۇر ەكەنسىز. قازاق جانە موڭعول داستۇرلەرىندە قانداي ۇقساستىقتار بار ەكەن؟
– بارشامىزعا بەلگىلى، قازاقتار مەن موڭعولدار دا ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى كوشپەلى حالىقتار. سوندىقتان ەكەۋىنىڭ مادەنيەتى مەن داستۇرلەرى ۇقساس. جاقىندا قازاقستانداعى ءبىر جۋرنالدا «قىتايدىڭ ءىلى وزەنى الابىنداعى مادەني ارالۋاندىلىعىن ەتنيكالىق الماسۋ جانە ينتەگراتسيا تۇرعىسىنان زەرتتەۋ» اتتى ماقالامدى جاريالايمىن. ماقالادا وسى ماسەلەنىڭ كوپتەگەن اسپەكتىلەرى قامتىلادى.
بۇل ىلە القابىنداعى قازاقتار مەن موڭعولداردىڭ ناقتى ءبىر مىسالى عانا. كەڭىرەك ماعىنادا قازاقتار مەن موڭعولدار كەلەسى اسپەكتىلەرى بويىنشا ۇقساس. بىرىنشىدەن، فيزيكالىق انتروپولوگيا تۇرعىسىنان قازاقتاردىڭ تاريحى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى ۇلىسىمەن تىعىز بايلانىستى جانە ءبارىمىزدىڭ فيزيكالىق ەرەكشەلىكتەرىمىز ۇقساس بولسا، ەكىنشىدەن، لينگۆيستيكالىق انتروپولوگيا تۇرعىسىنان تۇركى جانە موڭعول تىلىندە سويلەيتىندەر التاي تىلدەرىنىڭ سەمياسىنا جاتاتىن، كەيبىر ورتاق ورىس تىلىندەگى سوزدەرمەن جانە باسقا دا شەتەل سوزدەرىمەن قوسىلىپ، قازاق جانە موڭعول تىلدەرىنە ورتاق سوزدەر كوپ، ۇشىنشىدەن، ءدىني انتروپولوگيا تۇرعىسىنان بۋدديزم مەن يسلامعا دەيىن كوشپەلى حالىقتار تابيعاتقا سەنگەن. تابىنۋ جانە شاماندىق، سوندىقتان ءبارىمىز اسپاننان، جەردەن، سۋدان جانە وتتان قورقامىز، قاسقىرلاردى قۇرمەتتەيمىز جانە تابيعاتتىڭ كەك الۋىنان قورقامىز...; سايىپ كەلگەندە، مادەني انتروپولوگيا تۇرعىسىنان العاندا، بارىمىزدە كوشپەلىلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دانالىعى بار. مىسالى، ازىق-تۇلىكتىڭ ءبارى مالىمىزدان، ءبىز ەت جەپ، ءسۇت ىشكەندى جاقسى كورەمىز، بارلىق مالدىڭ ءجۇنىن تۇرمىستىق زاتتار جاساۋعا پايدالانامىز، ال كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتارىمىز بەن ىدىس-اياقتارىمىز اعاشتان، سۇيەكتەن، تەرىدەن، ت.ب.
- ۇرعىمىل ءوزىڭىز تۇراتىن قىتايدىڭ ىشكى موڭعوليا اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ استاناسى حوح-حوت قالاسى تۋرالى ايتساڭىز؟
– حوححوت قىتايدىڭ سولتۇستىك شەكارالاس اۋداندارىنداعى ماڭىزدى ورتالىق قالا بولىپ تابىلادى. موڭعول تىلىندە «حوح» كوك، ال «حوت» قالا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، سوندىقتان حوححوت «كوك قالا» دەپ اتالادى. حوححوتتىڭ تاريحى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 3000 جىلداردان باستالادى. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، حوححوت سيننۋ، سيانبي، كيدان، موڭعول جانە باسقا دا ەتنيكالىق توپتاردىڭ قونىسى بولعان. تاڭ اۋلەتىندە حوححوت تۇرىكتەر ءۇشىن ارەكەت ەتۋ ايماعى بولدى. مين اۋلەتى كەزىندە وسىندا شىڭعىس حاننىڭ 17-ءشى نەمەرەسى الاتان حان گۋيحۋا قالاسىن سالدى. كەيىن تسين اۋلەتى حوححوتتا سۋيۋان قالاسىن سالدى. تسين پاتشالىعىنىڭ سوڭىندا گۋيحۋا مەن سۋيۋان قوسىلىپ، گۋيسۋي دەپ اتالىپ، ول 1954 جىلعا دەيىن قولدانىلعان. 1954 جىلى ول حوححوت قالاسى بولىپ وزگەرتىلىپ، ىشكى موڭعوليا اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ استاناسى بولدى.
حوححوت قالاسىنىڭ ۇزاق مادەني جانە تاريحي ءداستۇرى بار، ولاردىڭ اراسىندا موڭعول كوشپەلى مادەني ءداستۇرى جاقسى ساقتالعان جانە كورىنىس تاپقان. حوححوتتا موڭعول تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي ورتالىقتار، سونداي-اق موڭعول مادەني جانە ونەر مەكەمەلەرى بار. مىسالى، حوححوت از ۇلتتاردىڭ مادەني قىزمەتى ورتالىعى، ىشكى موڭعوليا كىتاپحاناسى، ىشكى موڭعوليا مۇراجايى جانە ت.ب. قىتايداعى ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى.
سۇحبات جۇرگىزگەن:
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىن قۇرۋشى ارمان اۋباكىر
