21 ماۋسىم كۇنى الماتى وبلىسى، كەگەن اۋدانىنا قاراستى قارقارا جايلاۋىندا ءداستۇرلى “قىمىزمۇرىندىق–2025” مادەني شاراسى مەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتكەن «جولان جۇيرىگى» ات بايگەسى ءوتتى. شاراعا ونعا جۋىق ەلدەن 10 مىڭنان استام ادام جينالدى.
كوشپەندىلەردىڭ ءومىر سالتى مەن ءتول مادەنيەتىن كورىپ، سەزىنگىسى كەلەتىندەر ءۇشىن بۇل كۇن – ەرەكشە اسەرگە تولى بولدى. قارقارا جايلاۋى ناعىز كوشپەندىلەر استاناسىنا اينالدى. جايلاۋ تورىنە 50-گە جۋىق كيىز ءۇي تىگىلىپ، ۇلتتىق كيىمدەگى قىز-كەلىنشەكتەر قىمىز ساپىرىپ، قوناقتاردى سالت-داستۇرگە ساي قارسى الدى.
قىمىزمۇرىندىق — ءداستۇردىڭ ورالۋى
قىمىزمۇرىندىق - بيەنى بايلاپ، ماۋسىمداعى العاشقى پىسكەن قىمىزدى اۋىل-ايماققا ۇسىنۋ ءداستۇرى. قارقاراداعى قىمىزمۇرىندىق سونى جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ۇلتتىق بىرلىك پەن مادەني مۇرانى دارىپتەۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىنە اينالدى.
شارا اياسىندا جايلاۋعا كەلگەن حالىققا 1000 ليتر قىمىز تەگىن تاراتىلدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار دايىنداعان بال تاتىعان سۋسىن جۇرتتى ءتانتى ەتتى. قىمىزبەن بىرگە ۇلتتىق تاعامدار ۇسىنىلىپ، ەتنوگرافيالىق كورمەلەر ۇيىمداستىرىلدى.
ۇلتتىق مەرەكە اياسىندا جايلاۋ تورىندە وتكەن ءىس-شاراعا كەلگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى جاناربەك ءاشىمجان تاندانىسىن جاسىرا المادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قىمىزمۇرىندىق تەك مادەني مۇرانى ۇلىقتاۋ ەمەس، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق يممۋنيتەتتى ساقتاۋ مەن تۋريستىك الەۋەتتى ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى.
“تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قىمىزمۇرىندىق ءداستۇرى ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى ايماقتارىندا قايتا جاڭعىرىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە قارقارا جايلاۋىندا جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە ۇيىمداستىرىلىپ كەلە جاتىر. ءبىز بۇل يگى ءىستىڭ باستاۋ العان ساتىنەن باستاپ كۋاسى بولىپ كەلەمىز. بۇل تەك كەگەن اۋدانى نە الماتى وبلىسى عانا ءۇشىن ەمەس، رەسپۋبليكا كولەمىندە ماڭىزدى، كوپ قىرلى شارا.
بيىلعى قىمىزمۇرىندىققا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن تاريحشىلار، عالىمدار، ونەر يەلەرى، بالۋاندار، اتبەگىلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى باس قوسىپ، وسى قارقارا جايلاۋىندا مەرەكەنى اتاپ ءوتتى. قارقارا – قازاقتىڭ ەڭ ۇلى، ەڭ بايتاق جايلاۋلارىنىڭ ءبىرى. بۇل وڭىردە وتەتىن بۇل شارا جىلدان-جىلعا اۋقىمىن كەڭەيتىپ، ۇلكەن ۇلتتىق جارمەڭكەگە اينالىپ كەلەدى”، – دەدى جاناربەك ءاشىمجان.
«بۇل – قازاقتىڭ بولمىسى»
سونىمەن قاتار، ول بۇل مەرەكەنىڭ يدەولوگيالىق ماڭىزىن دا ەرەكشە اتاپ ءوتتى. جاھاندانۋ زامانىندا ۇلت رەتىندە ساقتالۋدىڭ باستى جولى – ءداستۇر مەن تاريحي جادى ەكەنىن ايتتى.
”قازىر وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، جاھاندانۋ داۋىرىندە ءارتۇرلى بوتەن يدەولوگيالار، جات پيعىلدار ءبىزدىڭ سانامىزعا، تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە ەنىپ جاتىر. مۇنداي جاعدايدا ۇرپاعىمىزدى ۇلتتىق تاربيە ارقىلى، اتا-بابادان جەتكەن سالت-ءداستۇر ارقىلى تاربيەلەۋ ماڭىزدى. ءبىز قىمىزمۇرىندىق ارقىلى بالۋان كۇرەستىرەمىز، قۇس سالدىرامىز، ات باپتايمىز، جىلقى وسىرەمىز، قوي باعامىز – بۇل قازاقتىڭ بولمىسى.
بۇگىنگى جارمەڭكەدە سونىڭ ءبارى كورىنىس تاپتى. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، بۇل شارا تەك مادەني ءىس-شارا عانا ەمەس، ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىراتىن، ءارى بولاشاقتا ەكونوميكامىزدىڭ ءبىر تىرەگىنە اينالاتىن ۇلكەن جوبا. بۇل — حالقىمىزدىڭ ءوز تاريحىنا، ءوز تامىرىنا قايتا ورالۋىنىڭ، ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋىنىڭ كورىنىسى. مۇنداي باستامالار — ناعىز يدەولوگيانىڭ التىن دىڭگەگى”، - دەدى دەپۋتات.
«قىمىزمۇرىندىقتى ۇلتتىق برەندتكە اينالدىرۋ كەرەك»
شاراعا العاش كەلگەن كاسىپكەر سىرىمبەك تاۋ دا ءوز اسەرىمەن ءبولىستى.
“قىمىزمۇرىندىققا العاش رەت كەلۋىم. بۇرىن-سوڭدى ەستىگەنىم بولماسا، قاتىسپاپپىن. ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن تانىستارىم ايتىپ جۇرەتىن. وسى جولى ارنايى سەمەيدەن كەلدىم.
اشىعىن ايتسام، قىمىزمۇرىندىق ءداستۇرى تۋرالى بۇرىن ونشا بىلمەيدى ەكەم. قىمىزدى ءىشتىم، جاقسى كورەمىن، بىراق بۇل ءداستۇردىڭ ءمان-ماڭىزى تەرەڭ ەكەنىن ەندى عانا ءتۇسىنىپ جاتىرمىن. اعالارىمىز ايتىپ بەرگەن سوڭ بارىپ ءمان بەرىپ، باعاسىنا جەتتىم. وسىنداي كەڭ دالادا، ۇلكەن كولەمدە ۇلتتىق ءداستۇرىمىز ۇلىقتالىپ جاتقانىنا قۋانىشتىمىن. بۇل – ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۇندىلىق. قاتەلەسپەسەم، قىمىزمۇرىندىق ءدال وسىلاي كەڭ كولەمدە تەك وسى وڭىردە وتەتىن سياقتى”، – دەدى ول.
سونىمەن قاتار ول قىمىزمۇرىندىقتى ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋدى ۇسىندى.
“مەنىڭ ويىمشا، ءبىز قىمىزدى نەعۇرلىم كەڭىنەن ناسيحاتتاساق، ول سوعۇرلىم قازاقتىڭ ءتول ءونىمى رەتىندە تانىلا تۇسەدى. قىمىز تەك قازاققا عانا تيەسىلى ەمەس، ونى باسقا دا حالىقتار ىشەدى. بىراق ءبىز سول ارقىلى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق برەندىمىز رەتىندە دارىپتەۋىمىز كەرەك.
قىمىزمۇرىندىقتى تەك بايگە، كۇرەسپەن شەكتەمەي، ۇلكەن دەڭگەيگە شىعارعان ءجون. مىسالى، "بۇركىتشىلەر تويى" سياقتى حالىقارالىق ءىس-شارالارعا قانشاما تۋريست كەلەدى. سول سياقتى قىمىزمۇرىندىقتى دا الەمدىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىپ، شەتەلدىك تانىمال تۇلعالاردى شاقىرساق، تۋريزمگە دە ۇلكەن ۇلەس قوسار ەدىك. قىمىزدىڭ "كوكەسى" وسى كەزدە، وسى وڭىردە دەپ كورسەتەتىندەي ەتۋىمىز قاجەت”، – دەپ پىكىر ءبىلدىردى سىرىمبەك تاۋ.
قولونەر شەبەرلەرى دە بۇل كۇندى بوس وتكىزگەن جوق. جارمەڭكەدە كۇمىستەن جاسالعان اشەكەيلەر، كيىزدەن، تەرىدەن تىگىلگەن بۇيىمدار ساتىلىمعا شىقتى. تۋريستەر مەن قوناقتار بۇيىمداردىڭ قولمەن جاسالعان ساپاسىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
قىمىزمۇرىندىق بارىسىندا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى بويىنشا سايىستار ءوتتى. قارا تاس كوتەرۋ، اربا سۇيرەۋ، قوي كوتەرۋ سياقتى قازاقتىڭ ەجەلگى كۇش سىناسۋ ويىندارى كورەرمەننىڭ ىقىلاسىنا بولەندى. 85 كەلىدەن اساتىن قويدى كوتەرۋ جارىسىندا قايرات پەن شەبەرلىك سىنعا ءتۇستى.
سونىمەن قاتار، دالا تەاترى قويىلىپ، كوشپەندىلەر ومىرىنەن كورىنىستەر ساحنالاندى. باتىرلار مەن اڭشىلار، سال-سەرىلەر مەن ابىزداردىڭ بەينەسىن سومداعان ارتىستەر قارقارانى اشىق اسپان استىنداعى تەاتر الاڭىنا اينالدىردى.
“جولان جۇيرىگى” — تۇلپارلار دوداسى
شارانىڭ شارىقتاۋ شەگى — رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان “جولان جۇيرىگى” ات بايگەسى بولدى. بۇل جارىسقا قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىنەن جانە قىرعىزستاننان كەلگەن 150-گە جۋىق جۇيرىك قاتىستى.
الامان بايگەدە (31 شاقىرىم) جامبىل وبلىسىنان كەلگەن ايدار نۇرمۇحامەتوۆتىڭ "ايبالتا" اتتى سايگۇلىگى مارەگە ءبىرىنشى كەلىپ، Changan كروسسوۆەرىن*جەڭىپ الدى. شاباندوزى — مەيىر داۋلەتباي.
ەكىنشى بولىپ مارە سىزىعىن كەسكەن — قىرعىزستاندىق شاباندوز ماناس زاميربەكوۆ تىزگىندەگەن "قاراگەر". بۇل ات يەسى شاابيدەن توقتوسارتوۆقا 2,5 ميلليون تەڭگە تابىس اكەلدى.
ءۇشىنشى ورىن — "وتىرار" اتتى تۇلپارعا بۇيىردى. شاباندوز ارىستانبەك اڭسار، ات يەسى — بالقاش اۋدانىنان كەلگەن ساپارعالي ساتپاەۆ. جۇلدە قورى – 1 ميلليون تەڭگە.
ال توپ بايگەدە (18 شاقىرىم) تالعار اۋدانىنان كەلگەن "قالقامان" اتتى تۇلپار توپ جاردى. شاباندوزى — امانگەلدى نۇريسلام، يەسى — ماعاۋيا قازبەكوۆ. جۇلدە رەتىندە Changan كولىگى تابىستالدى.
سونداي-اق، "مامايقارا" اتتى تۇلپارمەن قاراساي اۋدانىنان كەلگەن مەرەي عاريپۋللين مەن ات يەسى سەكەناي بوبەكباەۆ 1 ميلليون تەڭگە جۇلدە جەڭىپ الدى. رايىمبەكتەن كەلگەن رايان تىلەۋباي "مەردەس" اتىمەن شاۋىپ، 700 مىڭ تەڭگەنى ەنشىلەدى.
قۇنان بايگەدە (9 شاقىرىم) قىرعىزستاندىق ارسەن بولوتبەكوۆ پەن ونىڭ "روكي" اتتى تۇلپارى 2 ميلليون تەڭگە جۇلدەنى يەلەندى. الماتى قالاسىنان كەلگەن ايباتىر سەيتبوتقالوۆ پەن ات يەسى ەرتاي قۇرمانعاليەۆ 1 ميلليون تەڭگە جۇلدە ۇتىپ الدى.
«بۇل – توي ەمەس، ماعىنالى جيىن»
شارا سوڭىندا كەگەن اۋدانىنىڭ اكىمى نۇرباقىت تەڭىزباەۆ بارلىق قاتىسۋشىلار مەن قولداۋ بىلدىرگەن ازاماتتارعا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
«جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەيدى حالقىمىز. بۇل – ۇلكەن شارا دا سونداي بىرىگۋدىڭ ناتيجەسى. ءىس-شارا مارات ەلەۋسۇلىنىڭ قولداۋىمەن جانە حالىققا سالت-ءداستۇردى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلدى. بۇل – تەك قانا توي ەمەس، شىن مانىندە ماعىنالى جيىن. سالت-داستۇرمەن جالعاسقان اۋىل شارۋاشىلىق كورمەلەرى، قولونەر شەبەرلەرى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ، مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاۋ، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن قولداۋ باعىتىندا ۇلكەن مەرەكەلىك شارا ءوتتى”، – دەدى ول.
اكىمنىڭ ايتۋىنشا، شارا بيۋدجەتى تەك مەملەكەت ەسەبىنەن ەمەس، اۋدان اكىمدەرى مەن كاسىپكەرلەردىڭ دەمەۋشىلىگى ارقىلى جۇزەگە اسقان. ال مادەني جانە سپورتتىق باعدارلامالار ءۇشىن ارنايى باسقارمالار تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلگەن.
“بيىلعى ەرەكشەلىك – جىل وتكەن سايىن شارانىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ كەلەدى. قولونەر شەبەرلەرىنىڭ، ەتنومادەني ورتالىقتاردىڭ، ۇلتتىق ويىنداردىڭ سانى ارتتى. ءتۋريزمدى ناسيحاتتاپ جاتقان كاسىپكەرلەردىڭ دە ەڭبەگى كورىنىپ تۇر. بۇل – قىمىزمۇرىندىقتىڭ تەك توي ەمەس، يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق، مادەني جوباعا اينالعانىنىڭ دالەلى”، – دەپ اتاپ ءوتتى اكىم.
كەلەر جىلعا ارنالعان جوسپار دا – اۋقىمدى. كەگەن تابيعاتى مەن جايلاۋىنىڭ مۇمكىندىگى مول ەكەنىن ايتقان اكىم الداعى ۋاقىتتا قارقارا مەن جىلقى اۋىلى، تۇيىق وزەنى ماڭىنداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ داميتىنىن اتاپ ءوتتى.
“قىمىزمۇرىندىق كەلەسى جىلى بۇدان دا كەڭ كولەمدە وتەدى دەپ سەنەمىز. بۇل جولعى ۇيىمداستىرىلعان شارا – سونىڭ باستاۋى، العىشارتى. ءبىز تەك قايىڭدى مەن كولسايمەن شەكتەلمەيمىز. رايىمبەك جەرىنىڭ ءاربىر تاسى مەن سايى – تاريح پەن تابيعاتتىڭ سىيى. ءبىز سونى كورسەتۋىمىز كەرەك. ال بۇل شارا – سونىڭ جارقىن كورىنىسى”، – دەدى اۋدان اكىمى.
قارقارا جايلاۋىندا وتكەن بۇل اۋقىمدى شارا – ۇلتتىق رۋحتىڭ، تاريحي جادىمىزدىڭ جانە مادەني مۇرامىزدىڭ ءبىر ارنادا توعىسقان كورىنىسى. قىمىزمۇرىندىق پەن ات جارىسىن تاماشالاعان مىڭداعان ادامنىڭ كوڭىلىندە كوشپەندىلەر مادەنيەتىنە دەگەن قۇرمەت پەن ماقتانىش سەزىمى قالدى. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل شارا الداعى ۋاقىتتا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ەتنوفەستيۆالگە اينالۋى مۇمكىن