نازارباەۆ تۇسىندا لەپىرە باستالعان لاتىنعا ءوتۋ باستاماسى قازىرگى پرەزيدەنت تۇسىندا قىزۋى قايتىپ، سالقىنداپ قالدى. مۇنى ساراپشىلار رەسەيدىڭ ۋكرايناعا اشقان سوعىسىنان كەيىنگى ساياسي امال دەپ سيپاتتايدى.
وسىدان 95 جىل بۇرىن ياعني 1928 جىلى 20 جەلتوقساندا قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق وعان دەيىن اراب گرافيكاسىندا قولدانىلىپ كەلگەن قازاق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. 10 جىلدان استام لاتىن ءالىپبيىن پايدالانعان قازاق ەلى 1940 جىلى كيريلليتساعا كوشەدى.
ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا كەزىندە 2017 جىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن قابىلداپ، اتالعان باعدارلامادا كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە كوشەتىنىمىز جاريالاندى. ءتىپتى 2020 جىلى 1 سىنىپ وقۋشىلارى لاتىن الىپبيىندە وقي باستايتىنى حابارلاندى.
ال پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تۇسىندا ۇلتتىق كەڭەستە، نەمەسە لاتىنعا ءوتۋ جونىندەگى جيىنداردا ايتىلعانى بولماسا، ءىستىڭ ناقتى شەشىمى ايتىلعان ەمەس. ءتىپتى سوڭعى كەزدە اۋىزعا دا الىنبايتىن بولدى. قازىرگى بيلىكتىڭ سىڭايىنا قاراعاندا، ازىرگە زەرتتەۋ جەلەۋىمەن ۋاقىتتى سوزا تۇرعان ءتيىمدى سياقتى كورىنەدى. بيىل ءساۋىر ايىندا پرەزيدەنت لاتىنعا وتۋدە «ورەسكەل قاتە جىبەردىك. عالىمدارىمىز باسقا ەلدەردىڭ وزىق تاجىريبەسىن مۇقيات زەرتتەپ، ۇتىمدى تۇستارىن پايدالانۋى كەرەك» دەپ تۇجىرعان.
سودان بەرى قوعام «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، باقىراق كوز» دەيتىندەي جاعدايدى باستان كەشىرىپ جاتىر.
شىنىندا سوڭعى كەزدەرى لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى نەگە كوتەرىلمەيتىن بولدى؟ راسىندا سولتۇستىكتەگى كورشىمىز قىسىم كورسەتىپ جاتىر ما؟
«توقاەۆتىڭ ساياساتى بولەكتەۋ»
ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرمۇرات باپي لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىنە گەوساياسي جاعداي ىقپال ەتكەنىن ايتادى.
- مۇنىڭ سەبەبى ءالىپبي، ءتىل، گەرب، ءانۇران دەگەن سياقتى ۇلتتىق مەملەكەتتىك ماسەلە. بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ساياسي شەشىم كەرەك. ال بىزدە ساياسي شەشىمدى قابىلدايتىن ەل پرەزيدەنتى. سوندىقتان ول كىسى گەوساياسي، اسىرەسە رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىسقا بايلانىستى جانە ەلدىڭ ىشىندەگى جاعدايدى تەڭسەلتپەۋ ءۇشىن ازىرگە پاۋزا ۇستاپ تۇرعان سياقتى. بىراق مەن بۇل ۇزاققا سوزىلمايدى دەپ ويلايمىن. لاتىن ءالىپبيى الداعى جىلداردان باستاپ جۇزەگە اسا باستايدى، – دەدى ول.
ماجىلىسمەنگە «كەيبىر دەپۋتاتتار جانە ءوزىڭىز ەكس-پرەزيدەنتتى كوپ سىنايسىزدار. بىراق نازارباەۆ 2025 جىلعا دەيىن لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەدى. قازىرگى پرەزيدەنت وسىنى جالعاستىرا ما؟» دەپ سۇراق قويدىق.
- نازارباەۆ كەزىندەگى الەمدەگى گەوساياسي جاعداي باسقا بولاتىن. قازىر ءبىزدىڭ ىرگەمىزدە سوعىس بولىپ جاتىر. ەلدەگى باسقا ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىن ەسەپتەي وتىرىپ جانە حالىقارالىق جاعدايدى بايقاستاپ قاراعاندا پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ساياساتى الدەقايدا بولەكتەۋ دەپ ويلايمىن. بايىپتى، سالماقتى. پرەزيدەنتتىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتاۋ كەزىندە «ءبىز ەلدەگى وزگەرىستەردى ءار قادام سايىن جاسايمىز» دەپ ايتتى. سول ايتقانداي كەلەسى قادامىن كۇتۋ كەرەك سياقتى. سەبەبى پرەزيدەنت حالىقارالىق جاعدايداعى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ديپلوماتيالىق تۇرعىدان شەشۋگە تىرسىپ جاتىر، – دەدى دەپۋتات ەرمۇرات باپي.
«رەسەي فاكتورى»
دەپۋتات گەوساياسي جاعدايدى ءجيى ەسكە العان سوڭ «قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىنە رەسەي كەدەرگى بولىپ وتىر ما؟» دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قويدىق.
- بۇل جەردە ءبىز رەسەي فاكتورىن قالايدا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ارامىزدا 7,5 مىڭ شەكارا بار ءارى حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرى ورىستار جانە ورىستىلدىلەر بولىپ وتىر. سوندىقتان بىزدە قالىپتاسقان مەنتاليتەت بار. وسىنىڭ ءبارى ەسەپتەلىپ وتىر دەپ ويلايمىن. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ويىمشا، ءدال قازىرگى كۇردەلى ەكونوميكالىق جانە الەمدىك ساياسي داعدارىس جاعدايىندا جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي اسىعاتىن ەشتەڭە جوق، - دەدى دەپۋتات.
- گەوساياسي جاعداي تۇراقتالىپ، كورشى ەلدەن كەلەتىن قىسىم تومەندەگەننەن كەيىن بيلىك قازىر ىستەي الماي وتىرعان ۇلتتىق ساياساتىن جالعاستىرا الا ما؟ جوق، الدە ول كەزدە باسقا سىلتاۋ ايتىلا ما؟
- جوق. مەنىڭ ويىمشا، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستىڭ ناتيجەسى ءبىزدىڭ ەۋرازيالىق قۇرىلىقتاعى گەوساياسي، ءتىپتى ساياسي كارتانى وزگەرتىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا كوپ نارسە وسى سوعىستىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى شەشىلەدى... مەنىڭ ويىمشا، ۋكراينانىڭ مۇددەسىندەگى جەڭىس بولۋ كەرەك. رەسەي جەڭىلىپ جايىنا كەلۋى كەرەك. ەگەر سوعىستىڭ ناتيجەسى وسى دەڭگەيدە بىتەتىن بولسا، وندا قازاقستان ءۇشىن ەۋرازيا كونتينگەنتىندەگى گەوساياسي جاعداي الدەقايدا تۇراقتالادى، - دەدى ول.
«عالىمدار ورتاق پىكىرگە كەلە المادى»
ءماجىلىس دەپۋتاتى ەدىل جاڭبىرشيننىڭ پىكىرى ەرمۇرات باپيدەن بولەك. ول ارىپتەسى سەكىلدى گەوساياسي جاعدايدى ەمەس، عالىمداردىڭ اراسىنداعى ارازدىقتى العا تارتتى.
- بىرىنشىدەن، ءتىل سالاسىنىڭ مامانى ەمەسپىن. بىراق ءوز ويىم بويىنشا، ماقالا وقىپ، ءتىل ماماندارىمەن كەزدەسكەندە ءبىزدىڭ عالىمدار ورتاق شەشىمگە كەلمەگەن سياقتى كورىنەدى. ءارتۇرلى نۇسقالار بار. مىسالى، ماڭعىستاۋدا قۋانتحان ۆانوۆ دەيتىن ازامات ءوزىنىڭ جوباسىن ماعان كورسەتتى جانە ول كىسىنىڭ جوباسى رەسمي نۇسقادان بولەكتەۋ. مەنىڭ ويىمشا، عالىمدار ورتاق شەشىمگە كەلمەگەن سياقتى.
جاڭبىرشين لاتىنعا ءوتۋ ماسەلەسىندە گەوساياسي جاعدايدى باستى ماسەلە رەتىندە تانىمايدى.
- بۇل جەردە ساياسي ماسەلە ەكىنشى پلانداعى زات سەكىلدى ماعان. مەنىڭشە بۇل ماسەلەدە عالىمداردىڭ اراسىندا ورتاق مامىلە جوق. ءبىرىنشى عالىمدارىمىز قايسى ىڭعايلى ەكەنىن انىقتاپ الۋ كەرەك. ءۇش-ءتورت نۇسقاسى بار عوي. ال بيلىككە كەلسەك، ءبىزدىڭ بيلىك ەشكىمنەن قورىقپايدى. سەبەبى ءبىز ءوزىمىز تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. ونىڭ ۇستىنە بىزدە كوپ جەردە لاتىن ءالىپبيى پايدالانىپ ءجۇر عوي، - دەدى ول.
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
