Тұңғыш рет. 95 жыл бұрын Қазақстан латын әліппесіне өту туралы шешім қабылдады

2638
Adyrna.kz Telegram

1928 жылы 20 желтоқсанда Қазақ Орталық Атқару Комитеті қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру туралы қаулы қабылдап, «Яналиф» (Жаңа әліп) әліпбиі арнайы әзірленді.

Қазақ тілінің латын әліпбиіне көшу тарихын қарастырғанда латын әліпбиіне көшу үдерісі мен жаңа графика нұсқаларына ғана емес, араб әліпбиінен бас тартудың себептеріне де ерекше назар аудару керек.

Қазақтар революцияға дейін «төте жазу», яғни араб графикасын қолданған.

Большевиктер билігінің орнауымен бұрынғы Ресей империясының территориясын мекендеген басқа халықтарға қатысты саясат та өзгерді. Жаңа басшылық түркі халықтарының графикалық жүйелерін жаңа біртұтас әліпбиге ауыстырудың болашағын көрді. Латын әліпбиінің «революция әліпбиі» деп аталуы бекер емес.

Кеңінен таралған латындандыру тек тілдік мақсатқа сай емес, сонымен бірге саяси салдары да болды. Кеңес үкіметі патшалықтың орыстандыру саясатына қарама-қарсы латын әліпбиі арқылы жаңа дүниетаным құруға, тілді сақтай отырып, графикасын өзгертуге, дүниенің тілдік бейнесін өзгертуге ұмтылды.

Сонымен қатар, Кеңес Одағы аумағындағы кейбір халықтардың ресми жазу жүйесі мүлде болмаған, мұсылмандар араб тілінде жазған, бұл да большевиктік идеологияға сәйкес келмейтін. Араб графикасы оның қасиетті қызметтерімен, Құранмен, большевиктердің атеистік сенімдеріне қайшы келетін діни догмалармен тығыз байланысты болды.

Латынға көшу тек мұсылман және буддис халықтарында ғана емес, Кеңес одағында да кирилицадан ауысу көзделді. Бұл жобаны орыс филологы Н.Ф.Яковлев жүргізді. Оның пікірінше, орыс әліпбиі жазудың кириллица түрін сақтап қалған елдер мен Қазан төңкерісінен кейін латын әліпбиіне көшкен шығыс халықтарын екіге бөлді, сонымен қатар кириллица Батыс Еуропа елдерімен интеграцияға кедергі болды.

Латын графикасына көшу бастамасын түркі халықтары да оң қабылдады. Бұл бауырлас түркі халықтарының бірігуіне ықпал ете алар еді. Латын әліпбиіне көшуді жақтайтын қозғалыс 1923 жылы күшейе бастады.

1928 жылы 20 желтоқсанда Қазақ Орталық Атқару Комитеті қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру туралы қаулы қабылдады. Осы мақсатта латын таңбалары негізінде «Яналиф» (Жаңа әліп) әліпбиі арнайы әзірленді. Журналистика латын әліпбиімен шығарыла бастады; Балалар жазудың жаңа түрін тез меңгеру үшін мектепте латын графикасы қолданылды. Бұл графика диакритиканың көмегімен кейбір дыбыстарды білдіру формаларының жетіспеушілігі мәселесін шешті, яғни латын әліпбиінде прецеденттері жоқ жаңа бірегей таңбалар жасалды.

Бірақ қазақ тіліндегі латын жазуы ұзақ өмір сүрмеді. Көп ұзамай үкімет латын әліпбиіне көшу ең сәтті идея емес деген қорытындыға келіп, үлгі болған Түркиямен қарым-қатынас нашарлады. 1940 жылы Кеңес одағы елдері латын әліпбиінен кириллицаға көшті.

 

Пікірлер