"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى تۇركولوگ عالىم ناپيل بازىلحانمەن سۇحباتتاستى. ناپيل بازىلحان مىرزا اڭگىمەسىندە قازىرگى تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ ءار قيلىلىعى مەن جاستاردىڭ قىزىعۋشىلىعى جايلى، سونىمەن قاتار، تاريحتا جاريالانۋسىز قالعان تىڭ دەرەكتەر جانە تاعى باسقا ماسەلەلەر تۋرالى اشىپ ايتتى.
- جاھاندانۋعا بايلانىستى قازىرگى زاماندا الەمدە قۇندىلىقتار، مادەنيەتارالىق بايلانىستار توعىسى بايقالادى. بۇل ۇدەرىس تۇركولوگياعا قانداي اسەرىن تيگىزىپ وتىر. وسى سالادا قانداي بەتبۇرىس بار دەپ ويلايسىز؟
- تۇركولوگيا ەڭ اۋەلى تۇرىك الەمىن كەشەندى زەرتتەيتىن ىرگەلى عىلىمي سالا. ونىڭ قالىپتاسقانىنا 200-دەي جىل بولدى. ەگەر ماحمۇد قاشعاريدىڭ 1072 جىلعى «تۇرىك تىلدەرىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىن» ەسكەرسەك، 1000 جىلداي بولدى دەگەن ءسوز. تۇرىك وركەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىندا الەمگە ۇلگى بولاتىنداي تاڭعاجايىپ قازىنالار بار، ايرىقشا قۇندىلىقتار بار. جاھاندانۋ، عالامدانۋ ۇردىسىندە وسى قازىنالارىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى تۇرىك الەمىندە جاپپاي ناسيحاتتاۋ، جاڭعىرتۋ، ءبىرتۇتاستاندىرۋ قاجەت. قازىر الىس بولسا دا، جاقىنداستىرا الاتىن ينتەرنەت بايلانىستارى ەرەكشە قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. اقپاراتتىق كەڭىستىگى مەن اقپارات الماسۋ مۇمكىندىگى كەڭەيدى. قازىرگى الەمدەگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءوزارا بايلانىستارىن دا نىعايتۋعا مول مۇمكىندىك تۋدى. ال، تۇركولوگيا عىلىمى كلاسسيكالىق باعىتتاردا دا، جاڭا پانارالىق باعىتتاردا دا ءورىس الىپ، وركەن جايىپ كەلەدى. اسىرەسە، عىلىمي اقپاراتتار الماسۋى جولدارى وڭتايلى بولدى، الۋان ءتۇرلى تۇركولوگيالىق سايت-پورتالدار عىلىمي زەرتتەۋلەرگە مول مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ءتىپتى، دۇنيەجۇزى تۇركولوگياسىنىڭ عىلىمي اقپاراتتىق پوتەتسيالى مولايدى دەگىمىز كەلەدى. جاڭا باعىتتاردىڭ ءبىرى، ايگىلى ءارى اتاقتى تۇركولوگتارمەن تىكەلەي قاتىناسا الاتىن ونلاين كونفەرەتسيا، ونلاين لەكتسيا، ونلاين سەمينار، ونلاين ساباقتار سەكىلدى ىستەر ۇيىمداستىرىلىپ كەلەدى. ولاردىڭ بەرەرى مول، تۇركولوگياداعى جاڭا بەتبۇرىستار دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
سونىمەن قاتار، دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرىندەگى عىلىمي مەكەمەلەردىڭ، اتاپ ايتقاندا، سيرەك قورلارىنا، مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىنە، مۋزەي قورلارىنا جول اشىلدى، مول مۇمكىندىكتەر پايدا بولدى، تۇركولوگياعا قاتىستى ءبىرسىپىرا تاريحي دەرەكتەر، ماتەريالدار جيناقتالدى، بۇل ماڭىزدى ىستەر ودان ارى دا جالعاسا بەرمەك. بۇل اسا ماڭىزدى زەرتتەۋلەردى بەلگىلى عالىمدار، اتاپ ايتقاندا، سەيىت قاسقاباسوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، بولات كومەكوۆ، مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا، اشىربەك مۋمينوۆ، ايمان دوسىمباەۆا، الەكساندر گاركاۆەتس، سەيسەنباي قۇداسوۆ، جۇلدىز تۋليباەۆا، نۇرسان ءالىمباي، الەكساندر روگوجينسكي، گاليا قامباربەكوۆا، ايبولات كۋشكۋمباەۆ، ايتجان نۇرمانوۆا، يۋلاي شاميلوگلۋ، كادىرالي كونكوباەۆ، احمەت تاشاگىل، گايبۋللا باباياروۆ، جەنگيز اليىلماز، نۋردين ۋسەەۆ سىندى تۇركولوگتار، شىعىستانۋشىلار، ارحەولوگتار، تاريحشىلار تابىستى دا ءساتتى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى، بىرقاتار ىرگەلى عىلىمي باسىلىمداردى دا جاريالادى.
- ءسىز تۇركولوگيا سالاسىنىڭ جەتەكشى ماماندارىنىڭ ءبىرىسىز. تۇركولوگ بولۋ ءۇشىن جاستار قانشا ءتىل مەڭگەرگەنى ءجون؟ ءوزىڭىز قانشا ءتىل، نەشە كونە جازۋدى بىلەسىز؟
- تۇركولوگيا، تۇرىك الەمى ەۆرازيالىق كەڭىستىگىن تولىق قامتيدى. ونىڭ سوناۋ ەجەلگى داۋىرلەردەن، ودان بەرى ساق، حۇننۇلاردان باستاپ تاريحي-مادەني بايلانىستارىن، قازىرگى كەزەڭدەردەگى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستارىن تەرەڭ بويلاي زەرتتەۋ قاجەت. ول ءۇشىن ەجەلگى، كونە، ورتاعاسىر - ءبارى دە ماڭىزدى. جاستاردى قاي ءداۋىر قىزىقتىرادى، سوعان بايلانىستى مىندەتتى تۇردە بەلگىلى ءبىر تىلدەر مەن جازۋ مادەنيەتىن مەڭگەرۋى شارت. ونسىز ءبىر عانا تىلمەن «جالعىز اتپەن شاۋىپ الىسقا بارا المايسىز»، ءتىپتى وزباق تۇگىل، جەتە المايسىز، عىلىمنىڭ دامۋ جولىندا...
تۇركولوگ بولام دەگەن جاستارعا مىنانى ايتقىم كەلەدى: عالىم بولام دەگەن جاستار ەڭ اۋەلى عىلىمعا ادال، پاك نيەت، تازا كوڭىلمەن كەلۋ كەرەك! «بيزنەس»، «پايدا تابام»، «داڭقتى-اتاقتى بولام» دەگەن ويدان ادا بولعان ابزال. ايتپەسە، ءبارى «بەكەر مال شاشپاق»، بوسقا ۋاقىت وتكىزبەك بولادى. شىن جۇرەك، پاك نيەتپەن عىلىمعا بەرىلمەگەن ادامدى «التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ»، مىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتسا دا ەشتەڭە شىقپايدى. جاستار وسىنى ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل – العىشارت، تۇڭعىش قادام. كەلەسى ءبىر ۇلكەن اۋىر، كۇردەلى ءارى اسا قاجەتتى ماسەلە – تىلدەردى مەڭگەرۋ. سول تىلدەردەگى عىلىمي ەڭبەكتەردى تولىق وقۋ. قانشا ءتىل مەڭگەرە الاسىز، سونشالىقتى ورىسىڭىز كەڭ، اۋقىمدى بولماق، زەرتتەۋلەرىڭىز دە سالماقتى بولادى. مىسالى، ءدال قازىر ساحا ءتىلىن، تىۆا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن ءبىر قازاق تۇركولوگ عالىمى جوق. بۇل ەجەلگى تۇرىك ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكالىق تابيعاتىن تانۋدا اسا قاجەتتى سالالاردىڭ ءبىرى عانا.
جاس تۇركولوگتارعا ەڭ وزەكتى ماسەلە بىرىنشىدە – قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋ كەرەك. ەكىنشىدە – پارسى، اراب، لاتىن، گرەك، سوعدى، قىتاي، موڭعول، مانجۇر، سلاۆيان سەكىلدى زەرتتەۋ سالاسىنا قاجەتتى تىلدەردى جاقسى تۇسىنەتىندەي مەڭگەرۋ كەرەك. ۇشىنشىدە – ەجەلگى، كونە، ورتاعاسىر جازۋلارىنان، ەكشەپ ايتساق، سوعدى جازۋىن، كونە تۇرىك بىتىك جازۋىن، ۇيعىر جازۋىن، اراب جازۋىن جازا الاتىنداي جاقسى مەڭگەرۋ كەرەك. مۇنسىز كەڭ ءورىستى بولا الماي، تۇركولوگيالىق زەرتتەۋلەر دامىماي، اقساپ جاتقاندىعى دا وسى. ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ماگيسترلاردىڭ، دوكتورانتتاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ كەمشىن ءھام وسال تۇسى دا ءدال وسى. «التىن ادام» كۇمىس توستاعانداعى جازۋدى وقۋىمىز كەرەك. ول جازۋ كونە تۇرىك بىتىك جازۋىنا قاتتى ۇقساس تا كەلەدى. سان-ساققا جۇگىرتپەي، تياناقتى ناقتى عىلىمي ساراپتاما قاجەت.
ءوز باسىمىز تۇرىك تىلدەرىن ەسەپتەمەگەندە، عىلىمي زەرتتەۋلەر ءۇشىن موڭعول، مانجۇر، جاپون تىلدەرىنىڭ تاريحي جازبا دەرەكتەرىن تولىق پايدالانا الامىز، نەمىس، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىندەگى عىلىمي ادەبيەتتەردى ەمىن-ەركىن قولدانا الاتىنداي دەڭگەيدەمىز. كەيبىر تىلدەردە عىلىمي ماقالا دا ەركىن جازامىز.
تۇركولوگيانىڭ سالاسى سان قىرلى عوي. نەگىزى قانداي باعىتتى تاڭدايسىز، سوعان بايلانىستى ءوز ءبىلىمىڭىزدى ۇدايى جەتىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك. تۇركولوگيانىڭ تامىرى تەرەڭ الىپ بايتەرەگى سوندا عانا جاپىراق جايىپ، گۇلدەنە، جەمىس-جيدەكتەرىمەن سالتانات قۇرا الادى.
- تۇركولوگيا مەن موڭعولتانۋ عىلىمىندا قاتار قالام تارتىپ كەلەسىز. ءپان ارالىق كەشەندى زەرتتەۋلەردىڭ ماڭىزى نەدە؟
- ءدال قازىرگى زامانداردا پانارالىق زەرتتەۋلەر توتەنشە جاڭالىقتاردى، ءبىز كۇتپەگەن سەلت ەتكىزەر ايعاقتاردى، مۇلدەم ەسكەرىلمەگەن زاڭدىلىقتاردى، قۇبىلىستاردى اشىپ وتىر. وتكەن عاسىرلارداعى رەسەي، كەڭەس وداعى تۇركولوگياسى تەك عانا لينگۆيستيكالىق باعىتتا بولدى، سولاي فيلولوگتاردى قالىپتاستىرعان ەدى. ولار رەسەي، كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگياسىنا قىزمەت ەتتى. تۇرىك حالىقتارىنا، تۇرىك الەمىنە قىزمەت ەتەتىن ماماندار ەندى عانا ەرەكشە قاجەتتىلىككە يە بولىپ، ۋاقىت تالاپ ەتىپ وتىر. ال، قازىر تۇرىك الەمى وركەنيەتىنىڭ سان قيلى، الۋان ءتۇرلى سالالارى مەن باعىتتارى مول. مىسالى، ەكونوميكالىق، ينتەگراتسيالىق، ساياسي، تاريحي، ديپلوماتيالىق، ەتنولينگۆيستيكالىق، ەتنومادەني، ەتنوگرافيالىق، ارحەولوگيالىق، انتروپولوگيالىق دەگەن سەكىلدى اسا مول، كوپتەگەن سالالار مەن تىڭ باعىتتار بار.
تۇركولوگيا مەن موڭعوليستيكا دا جەتىسپەي جاتاتىنى دا سالىستىرمالى زەرتتەۋلەر. ءبىر عانا مىسال ايتسام، تۇرىك-موڭعول فولكلورى، ميفولوگياسىنىڭ ورتاقتىعى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى اقەدىل تويشانۇلى اسا قىزىقتى تىڭ سالانى قالىپتاستىردى دەپ باتىل ايتام. ويتكەنى، ول ەكى ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن مامان بولعاندىقتان، جاڭالىقتار اۋقىمدى بولدى، شىنايى عىلىمي ناقتى جەتىستىكتەردى الدىمىزعا جايىپ سالىپ وتىر. تۇركولوگتار تۇرىك تىلدەرىن مەڭگەرەدى، موڭعولتانۋشىلار موڭعول تىلدەرىن مەڭگەرەدى، ال ءبىر-ءبىرىنىڭ تىلدەرىن مۇلدەم بىلمەيدى. وسىدان «ءبىر كوزدى ءدۇربى» سياقتى قارايدى، كوشپەلىلەر الەمىن، تۇرىكتەر مەن موڭعولدار بولمىسىن...
بۇل وسى كۇنگە دەيىن دۇنيەجۇزى تۇركولوگيا مەن موڭعوليستيكانىڭ كەمشىلىگى بولىپ كەلەدى. ال، ەكى ەمەس، بىرنەشە تىلدى مەڭگەرگەن گۋستاۆ يوحان رامستەدت، نيكولاس پوپپە، بيامبىن رينچەن، گووحۇۇگين ميجيددورج، بۇقاتۇلى بازىلحان سىندى ساناۋلى عانا عالىمدار الەمدىك دەڭگەيدە سالىستىرمالى زەرتتەۋدە جاڭا عىلىمي تەوريالىق تىڭ تۇجىرىمدار جاساي الدى. ولاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى تۇركولوگيا، موڭعوليستيكا، ءتىپتى، التايستيكا ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىقتار بولدى، بولا بەرمەك تە. سول سەبەپتەن، جوو-ندا تۇركولوگيا باعىتىندا وسى پانارالىق سالالارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. تۇرىك-موڭعول، تۇرىك-سوعدى، تۇرىك-پارسى، تۇرىك-اراب، تۇرىك-سلاۆيان، تۇرىك-ەۆروپا، تۇرىك-قىتاي بايلانىستارى دەگەندەي...
-ءسىز «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» عىلىمي اۋدارما جاسادىڭىز. بۇل ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى نەدە؟
-«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» – ەرەكشە تۋىندى. ەڭ قىزىقتىسى، ورتاعاسىرلىق موڭعول تىلىندە جازىلعاندىعى. ءبىز تاريحي-سالىستىرمالى قازاق تىلىندەگى عىلىمي اۋدارماسىن العاش رەت جاسادىق. تاريحي شىعارمانىڭ كونە موڭعول تىلىندەگى تۇپنۇسقالىق ترانسكريپتسياسى، عىلىمي سوزبە-ءسوز جانە ماعىنالىق اۋدارماسى، تۇسىندىرمەلەرى، سوزدىگى، كورسەتكىشتەرى تولىققاندى قامتىلدى. بۇل عىلىمي اۋدارمادا ورتاعاسىرلىق موڭعول ءتىلى مەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق، فونولوگيالىق جانە گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارىنىڭ سالىستىرمالى تالداۋلارى ەسكەرىلىپ اۋدارىلعان. سوندىقتان وقىرماندارعا، تۇركولوگتار مەن موڭعولتانۋشىلارعا عىلىمي پايداسى مول دەپ ويلايمىن.
- ءسىزدى موڭعولتانۋشى مامان، تۇركولوگيانى جەتكىلىكتى مەڭگەرمەگەن دەگەن دە بىرەن-ساران پىكىر ايتىلىپ قالادى. ماسەلەن، تۇركولوگ ق.سارتقوجاۇلى التىنبەك مەرسادىققا بەرگەن سۇحباتىندا (https://e-history.kz/kz/news/show/33615/) «حۇيستولگاي» ەسكەرتكىشىن ءسىز قاتە وقىپ، جاڭساق پىكىر ايتتى دەگەن وي ۇشقىنى بايقالادى. «وسى ەڭبەكتىڭ 30%-عا جۋىعىن قازاقستاندىق ءناپىل بازىلحان جازىپ بەرىپتى. .. ل. حۋرتسباتاردىڭ ەڭبەگىن «الەمدىك جاڭالىق» دەپ قورىتىندى جاساپ، «موڭعول ءتىلىنىڭ الەمدەگى العاشقى قۇجاتى» دەپ باعالاپتى. ن.بازىلحاننىڭ بۇل تۇجىرىمىنا وقىرمان قاۋىم مەن عالىمدار ءوز پىكىرلەرىن ايتاتىن بولار» دەگەن ەكەن. بۇعان نە دەيسىز؟
- اشىعىن ايتقاندا، ماعان جالا جاۋىپ، وتىرىكتى سوعىپ وتىر. وسى سۇحباتتى پايدالانىپ، ءبىراز ناقتى فاكتىلەردى سىزگە دە، كۇللى وقىرمانعا قاۋىمعا دا تىزبەكتەپ كەڭىرەك توقتالۋدى ءجون سانادىم. ولار مىنالار:
ءاۋ باستا، ق. سارتقوجاۇلىنىڭ «...جوللىع، «ž» (ج فونەمى ; ن.يادرينتسەۆ، ا.گەيكەل، ۆ.رادلوۆ...بۇلاردان كەيىن بىلگە قاعان، كۇلتەگىن ماتىندەرىمەن ارنايى قايتا جۇمىس جاساعان زەرتتەۋشىلەر بولعان جوق ; «...سوزىلىڭقى داۋىستى دىبىس شىعارعان......قووي، قوونتۇر، قۇۇل، ... كووك، كۇۇچ، كۇۇلتەگىن، كۇۇلى-چور... » ; ... بايىرعى تۇرىكتەردىڭ بوگۇ (تاڭىرلىك) ءدىنى... قۇران كارىمنىڭ 51-سۇرەسىنىڭ 49- اياتىندا «ءبىز ءار زاتتى جۇبىمەن جاراتتىق. مۇمكىن سىزدەر ويلانىپ كورەرسىزدەر...» دەپ كورسەتسە، تۇرىكتەر IX عاسىردا وزدەرىنىڭ دۇنيەتانىمىن iki jyltyz / ەكى نەگىز/ دەپ اتاپتى.... امال، بىلىك ...» سىندى عىلىمي دالەلسىز، دايەكسىز، قيسىنسىز، الەمدىك تۇركولوگيا تاريحىندا بۇرىڭ-سوڭدى بولماعان «جاڭالىقتارىن» ساراپتاۋعا، عىلىمي سىن كوتەرمەيتىن ماسەلەلەرگە ۋاقىتتى جوعالتپاۋدى ءجون سانادىق.
بىرىنشىدەن، س.حۋرتسبااتاردىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ 30 پايىزىن مەنى «جازىپ بەرىپتى» دەپ اشىقتان-اشىق ماعان جالا جاۋىپ وتىر. س.حۋرتسبااتاردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندەگى «كىرىسپەسىن» ءوز باسىم، موڭعول تىلىندە جازعاندىقتان، قالىڭ قازاق وقىرماندار ەشتەڭە بىلمەي قالادى دەپ ويلاعان سەكىلدى. ول كىرىسپەدە بۇكىل تاريحناماسى، ءماتىنى تۋرالى انىق-قانىق باياندالعان.
ەكىنشىدەن، «ءحۇيس تولگوي» عۇرىپتىق كەشەنى بىتىكتاسى ماتىنىنە كەلەتىن بولساق، زەرتتەۋ تاريحى بىلاي بولعان. ەڭ اۋەلى ءبىز، دويچ-نەمىس عالىمى سانسكريتولوگ ديتەر ماۋەگە ءوزىمىزدىڭ بارلىق ەستامپاج، فوتوسۋرەتتەر مەن سىزبالاردى جىبەرىپ، عالىمنان زەرتتەۋدى 2013 جىلى ينتەرنەت ارقىلى حات جازىپ وتىنگەن ەدىك. ودان كەيىن، ديتەر ماۋە، ماعان العاشقى وقىلىمىن 2014 جىلى جىبەرگەن بولاتىن. ال، گەرمانياداعى ايگىلى عالىم، دوكتور سولونگود حۋرتسبااتار ديتەر ماۋەدەن براحمي جازۋىن ابدەن ۇيرەنىپ، ءماتىندى ارنايى زەرتتەدى.
سوندا، ق.سارتقوجاۇلى موڭعوليادان العاش 1974 جىلى تابىلعان، موڭعوليا تاريح ينستيتۋتىنىڭ قورىندا سودان بەرى ساقتاۋلى تۇرعان، اتالمىش بىتىكتاستى، ءوزى قىزمەتتە بولعان تالاي جىلدار قاسىندا جۇرگەندە نازار اۋدارماي، 46 جىلدان كەيىن، كونە براحمي ءماتىندى قازىر عانا ۇيقىسىنان ويانعانداي «تۇرىكشە» وقي باستاعاندىعى – تاعى دا ونىڭ سەنساتسيا قۇمارلىق اۋەستىگى دەمەسكە باسقا امال جوق. اتالمىش براحمي جازۋلى ءماتىنى «كونە موڭعول ءتىل-ديالەكتىسىندە جازىلعان» دەپ زەرتتەگەن دويچ-نەمىس عالىمى، سانسكريتولوگ ديەتەر ماۋە، فرانتسۋز موڭعولتانۋشىسى الەكساندر ۆوۆين، گەرمانيا عالىمى موڭعولتانۋشى سولونگود حۋرتسبااتاردىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارى قالايشا ق.سارتقوجاۇلىنىڭ جورامال ەموتسياسىمەن وزگەرىلىپ، توڭكەرىلە قالماق؟! وسىنداي دا، ارحەولوگ ارىپتەستەرىمىز اراسىندا مۇنداي تۇڭعىشتىققا ۇيىرسەكتىكتى «ءبىرىنشى مايمىل بولماقشى ما؟» دەپ قالجىڭدايتىنى ەسكە تۇسەدى.
ۇشىنشىدەن، بۇل ق. سارتقوجاۇلى «تۇركولوگ» دەگەن مارتەبەلى اتاققا لايىق پا، ءوزى ؟ ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ عزي جەتەكشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجاۇلى «ەلىمىزدەگى الدىڭعى قاتارلى تۇركولوگ»، «تۇركولوگيا سالاسىندا ءىرى جاڭالىق اشۋشى», «تاريحشى، مەديەۆيست»، دەپ ءوزىن جارنامالاپ، ءاربىر ماقالاسى ارقىلى سەنساتسيا جاساپ، «كونە تۇرىكتەر تۋرالى 18 مونوگرافيا؟» جازعانىن ماقتانىش ەتىپ، داۋرىعىپ كەلەدى.
تورتىنشىدەن، موڭعولياداعى «شوروون بۋمباگار» كەشەنىن العاش ارحەولوگ ا.ەنحتور انىقتاعان ەدى. ال، ونى «مەن تاپتىم» دەپ شۋلاتىپ ءجۇر، قانشاما قارجى جۇمساعانىن ءبىر قۇداي بىلەر، ق.سارتقوجاۇلى، وسى كەشەن تۋرالى عىلىمي تياناقتى قورىتىندى جاساماق تۇگىل، سول كەشەننىڭ نە ەكەنىن دە تولىققاندى تۇسىنبەي، دۇرىستاپ ايتا الماي كەلەدى.
بەسىنشىدەن، كەلەسى ءبىر، ماسەلە بار. ول «التايدان تابىلعان - اتا دومبىرا» دەپ اسىعىس-ۇسىگىس جالعان «جاڭالىق اشىپ»، بۇكىل الەمدى شۋلاتىپ، جۇرتتى شاتاستىرىپ، قازاقستان بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدارىندا جاريا ەتكەن، كەزەكتى سەنساتسياسىندا ق.سارتقوجاۇلى بىلاي دەيدى: «....بۇل اسپاپ وسى جولدار اۆتورىنىڭ جاڭعىرتپاسى بويىنشا جاسالىپ، 2012 جىلدان بەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كونتسەرتتىك باعدارلامالارعا، وركەسترگە ەنگىزىلدى. استانا قالاسىنداعى قوبىز سارايىنىڭ ساپار ىسقاقوۆ باسشىلىق ەتەتىن «كوك تۇرىكتەر» ءانسامبلىنىڭ سازدى اسپاپتار قۇرامىنا كىرىپ، ەجەلگى كۇيلەردىڭ عاجايىپ اۋەندەرىمەن كورەرمەندەرىن رۋحاني بايلىقپەن سۋسىنداتىپ ءجۇر...».
ق.سارتقوجاۇلى «دومبىرا» دەپ جالعان پايىم جاساپ، جاريا ەتكەن كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ ارتەفاكتىسى، مويىنى يىلگەن «ادىرنا» ءپىشىندى كونە مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەندىگىن ارحەولوگتار، تۇركولوگتار، گەرمانيا بونن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كونسەرۆاتسياسى مەن جاڭعىرتپاسىن جاساعان زەرتتەۋشىلەر ەش كۇماندانبايدى. ءبىز دە سولاي ادىرنا ىسپەتتى دەپ سانايمىز.
التىنشىدان، ق.سارتقوجاۇلىنىڭ 2019 جىلعى «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى. ءۇش تومدىق» ءبىر عانا باسىلىمى تۋرالى قىسقاشا ساراپتامالىق پىكىرىمىزدى دە ايتا كەتەيىك. بۇل «اتلاس» دەگەن باسىلىمدا ق.سارتقوجاۇلى XIX-XXI عاسىردىڭ الەمدىك تۇركولوگياداعى ارحەولوگ، تۇركولوگ عالىمداردىڭ «تابان اقى، ماڭداي تەرى» ەڭبەكتەرىنەن ەمىن-ەركىن يەمدەنىپ، پلاگيات جاساعان. ناقتىلاپ ايتقاندا، موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى بيامبىن رينچەن (1905-1975), د.مايدار (1916-1991), ن.سەر-ودجاۆ (1923-1990), د.بايار (1946-2010), گ.مەنەس (1958-2010) سىندى ء(بارى دە و دۇنيەلىك بولعان) موڭعول ارحەولوگ عالىمداردىڭ جانە دە سوۆەت-موڭعوليا تاريحي-مادەني بىرلەسكەن ەكسپەديتسياسى (1969-1983) ۆ.ۆ.ۆولكوۆ، ۆ.ە. ۆويتوۆ، س.گ.كلياشتورنىي، يۋ.س.حۋدياكوۆ، ۆ.د.كۋبارەۆ سەكىلدى ء(بارى دە و دۇنيەلىك بولعان) سوۆەت وداعى عالىمدارىنىڭ دالالىق زەرتتەۋ عىلىمي ەسەپتەرىندەگى، جاريالانعان زەرتتەۋلەرىندەگى سىزبالاردى، فوتوسۋرەتتەردى ەشبىر اتتارىن اتاماي، سىلتەمە كورسەتپەي پايدالانعان.
ەندەشە قاراپايىم عىلىمي ەتيكانى اتتاپ وتكەن ق.سارتقوجاۇلىن كىم دەۋگە بولادى؟ اتالمىش فوتوسۋرەتتەردىڭ، سىزبالاردىڭ اۆتورلارى - تۇركولوگتاردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ، عالىمداردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ جانە ەكسپەديتسيالاردىڭ، عىلىمي مەكەمەلەرىنىڭ «نەلىكتەن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جازباعان؟؟؟».
مۇنىڭ بارلىعى - «پلاگيات»، ياعني «عىلىمي ۇرلىق»، «بوتەننىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسىن زاڭسىز پايدالانۋ، باسقا ادامدارعا ءوزى تۋرالى جالعان اقپارات بەرۋ، اۆتورلىق قۇقىقتى بۇزۋ» ەمەس پە؟!
وقىرماندارعا تۇسىنىكتى ءارى كورنەكتى بولسىن دەپ فوتوسۋرەتتەرىنىڭ سالىستىرماسى بەرىپ وتىرمىز:
ءبىرىنشى مىسال.
سۋرەت 10. 2002 جىلى استاناعا اكەلگەن باس ءمۇسىندى حايرحان سۇمىنىنداعى كەۋدە مۇسىنگە قيۋلاستىرعان فوتو (ق.سارتقوجاۇلى، 2002 جىل).
سۋرەت 10. ق. سارتقوجاۇلى كىتابىنداعى اۆتورى جازىلماعان سىزبا سۋرەت.
موڭعول ارحەولوگى دوۆدوين باياردىڭ سىزباسى (1997 جىل).
ەكىنشى مىسال.
سۋرەت 13. ۇستىننىڭ كت II كەسىندىلەرى. (تاعى دا ق. سارتقوجاۇلىنىڭ كىتابىندا اۆتورى جازىلماعان، بەلگىسىز؟).
 |
 |
كۇلتەگىن بىتىكتاسى. قاپتال تۇسى. كونە تۇرك ءماتىندى قارا تۋشپەن بوياپ فوتوسۋرەتكە تۇسىرگەن ءساتى.
فوتوسۋرەت اۆتورى س. داگۆاسامبۋ. 1958 ج.
كۇلتەگىن بىتىكتاسى. قاپتال تۇسى. موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بيامبىن رينچەن كونە تۇرىك ماتىندەردى تۋشپەن بوياپ تۇرعان ءساتى. فوتوسۋرەت اۆتورى س. داگۆاسامبۋ. 1958 ج.
ق.سارتقوجاۇلىنا قاتىستى وسىنداي جۇزدەگەن مىسال فاكتىلەر بار، ايعاقتار جەتكىلىكتى.
مۇنداي عىلىمي ەتيكاعا جات ارەكەتتەردەن قازىرگى الەمدىك تۇركولوگيادا ادا-كۇدە ەمەس. ونىڭ وتكەندەگى «كلاسسيكالىق تاريحى» تۋرالى اتاقتى التايست، موڭعولتانۋشى، تۇركولوگ نيكولاس پوپپە (1897-1991) ءوزىنىڭ «ەستەلىكتەر» اتتى ومىرباياندىق (Nikolaus Poppe, Reminiscences. Bellingham, 1983) كىتابىندا پلاگيات جاساعان «رەسەي-سوۆەت عالىمدارىنىڭ اتى-ءجونىن جازىپ وتىرىپ» ناقتى اشكەرەلەپ كورسەتكەن ەدى.
ءسويتىپ، «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى. ءۇش تومدىق» عىلىمي باسىلىمىنىڭ «فوتولارىنىڭ، سىزبالارىنىڭ اۆتورلارى كىمدەر؟ نەگە اۆتورلاردىڭ اتى-جوندەرى اتالماعان؟» دەگەن سۇراققا، عىلىمي ناقتى ءارى دالەلدى بۇلتارتپايتىن رەسمي جاۋاپتى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنا قالدىردىق!
قۇجاتتار قۇپياسى
- ءسىز شەتەلدەردە ارحيۆ قورىندا ۇدايى ىزدەنىستەر جاسايتىن بەينەتقور عالىم دەپ بىلەمىز. بۇل سۇحباتتا ءبىز بىلمەيتىن كەيبىر قۇجاتتاردى جاريا ەتسەڭىز؟
- ءبىز زەرتتەۋ جۇرگىزگەن رەسەي، قىتاي، گەرمانيا، موڭعوليا، تۇركيە سىندى مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆتەرىندە، عىلىمي مەكەمەلەرىندە، مۋزەي قورلارىندا تۇركولوگيا مەن تۇركولوگتارعا قاتىستى ۇشان-تەڭىز ماتەريالدار مەن قۇجاتتار ساقتاۋلى تۇر، ولاردى ۇزاق مەرزىمدى جوبالار نەگىزىندە زەرتتەۋىمىز قاجەت، بىرتىندەپ زەرتتەلىپ تە كەلەدى.
ورايى كەلگەن سوڭ قوسا ايتارىمىز، موڭعوليا تاريح ينستيتۋتى ارحيۆىندە دە زەرتتەۋدە بولدىق. ق.سارتقوجاۇلى، موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا ف.ع.ك. بازىلحان بۇقاتۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىندە «موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىنداعى كونە تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرى اتلاسى» اتتى عىلىمي جوبادا 1982-1983 جىلدارى قاتىسقاندىعىن قازىرگى كۇنى ابدەن ۇمىتىپ كەتكەن سىڭايلى.
ب.بازىلحانعا قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارى.
موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءارحيۆى. حزح № 1983.12.13.
ق.سارتقوجاۇلىنا قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارى. موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى تاريح ينستيتۋتىنىڭ ءارحيۆى. № 1989.
(قاراڭىز: ب.بازىلحان، ل.بولد، س.حارجاۋباي «بنماۋ-ىن نۋتاگ داح ەرتني تۇرەگ بيچگين دۋرسگالۋد» گەدەگ سەدەۆت اجيل. موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءارحيۆى. حزح № 1983.12.13. ; ب.بازىلحان كۇل تەگين، تەرحين بيچەەس. ۇگزۇي، ورشيل، ءومنوح ۇگ. «بنماۋ-ىن نۋتاگ داح ەرتني تۇرەگ بيچگين دۋرسگالۋد» گاربيچمەل- 100 حۋداس. گەرەلزۋراگ-10 شيرحەگ. ب.بازىلحانى حۋۆين ارحيۆ: 10-ر حاۆتاس: 1980-1990 ونۋد. ۋلاانبااتار حوتىن پروكۋرور، ءسۇحبااتارىن رايونى اردىن شۇۇحەد. داالت گارگاح تۋحاي. 25-حۋداس ەح باريمت. زوحيوگچين ەرح حامگاالاگداح يوستوي. «ۇنەن» سونينى سۋرۆالجلاگچ تس.داشدورج. «ۇنەن» 1985. XII.21. بيامبا. №306 (16296). تال 4.).
ق. سارتقوجاۇلىنىڭ جوعارىدا اتاعان ۇشتومدىق اتلاسىندا موڭعوليالىق كەيبىر اعا، كىشى بۋىن عالىمداردى بىلايشا سيپاتتايدى: «بازىلحان ب.- ءتىلشى، موڭعولتانۋشى (موڭعوليا). كۇلتەگىن باقاتاسىنداعى ءماتىننىڭ 1969 جىلى ترانسكريپتسياسىن جاساپ، اۋدارعان» (1-توم، 505 بەتتە). «تسەندين باتتۋلگا – تۇرىكتانۋشى (ۋلان-باتىر) موڭعول جەرىندەگى مايدا جازۋلاردى قايتا كوشىرىپ، قايتا وقۋعا ات سالىسقان» (1-توم، 509 بەتتە). بۇل ەكى اۋىز سويلەمنەن، نەنى تۇسىنەمىز، وسى ەكى زەرتتەۋشى تەك عانا «باقاتاسىنداعى ءماتىندى اۋدارعان، مايدا جازۋلاردى قايتا كوشىرىپ، قايتا وقۋعا ات سالىسقان» قىزمەتكەرلەر عانا ما ەكەن؟
ال، ب.بازىلحان، تس.باتتۋلگا جانە باسقا عالىمدار تۋرالى موڭعوليا تاريح ينستيتۋتى ارحيۆ دەرەكتەرى مۇلدەم باسقاشا سويلەيتىندىگىن سالىستىرىپ بايقاۋىڭىزعا بولادى.
اتاقتى تۇركولوگ، ساحا (ياكۋت) ءتىل بىلگىرى ەليزاۆەتا يۆانوۆنا ۋبرياتوۆا (1907-1990), ارحەولوگ ۆيتالي ۆاسيلەۆيچ ۆولكوۆ (1933-2000) جانە بازىلحان بۇقاتۇلى (1932-2012) موڭعوليادا 1963 جىلدىڭ 26 شىلدەسى - 12 تامىزى ارالىعىندا ارحانعاي ايماعى ءحوشوو-تسايدام القابىنداعى بىلگە قاعان، كۇلتەگىن بىتىكتاس ەسكەرتكىشتەرىنىڭ، بۋلگان ايماعى سايحان سۇمىنى «موگوين شينە ۋس»، ياعني ەل-ەتمىش بىلگە قاعان بىتىكتاس ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كونە تۇرىك ماتىندەرىن مۇقيات زەرتتەگەن ەدى، ولار ۆ.ۆ. رادلوۆ، س.ە. مالوۆتىڭ عىلىمي باسىلىمدارىنداعى تيپوگرافيالىق كەيبىر قاتەلىكتەرىن تەكسەرىپ، تولىقتاي وقىپ زەردەلەگەن بولاتىن.
بۇل جايىندا ق. سارتقوجاۇلىنىڭ ۇشتومدىق اتلاسىندا ءبىراۋىز ءسوز دە جوق، «ءلام ميم» دە جوق، ءتىپتى ب.بازىلحاننىڭ كونە تۇرىك بىتىك جازۋلارى تۋرالى مونوگرافياسى مەن ونداعان عىلىمي ەڭبەكتەرىن دە اتاپ كورسەتپەي كەلەدى. «ىشتارلىق، قىزعانشاقتىق پا، الدە باسقا ادامدارعا ءوزى تۋرالى جالعان اقپارات بەرۋ مە؟؟؟». دەرەكتەردى سالىستىرىپ، وقىرمان ءوزى قورىتىندى شىعارار...
-ءسىز مانج-تسين پاتشالىعى ءداۋىرىنىڭ دەرەكتەرى سالاسىندا دا زەرتتەۋ جاساپ، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا قىتايدىڭ ءبىرىنشى ارحيۆىنەن قازىنالار اكەلگەنىڭىزدى بىلەمىز. قىتايدا تۇركى تاريحى، سونىڭ ىشىندە قازاقتارعا قاتىستى قانداي ماڭىزدى دەرەكتەر ساقتالعان؟
-قازىرگى قحر-دا ەجەلگى زاماننان بەرى تۇرىكتەر، موڭعولدار، مانجۇرلار، تۇڭعىستار، تيبەتتەر، تاڭعىتتار، سوڭگۇتتەر سەكىلدى كوپتەگەن دالالىق كوشپەلى ءارى وتىرىقشى حالىقتار مەكەندەگەن. اسىرەسە، اسىرەسە تۇرىك قاعاندىعى داۋىرىنە قاتىستى تۇرىك بىتىك جازۋلى ەسكەرتكىشتەر، تاسمۇسىندەر، قورعاندار، قالالار سەكىلدى (كونە سيان قالاسىندا، ىشكى موڭعوليادا جانە باسقا جەرلەردە) كوپتەگەن مۇرالار بار. سونداي-اق، شىعىس تۇرىكستان اۋماعىندا ۇشان تەڭىز ەسكەرتكىشتەر شوعىرلانعان.
ال، قازاق حاندىعىنىڭ ابىلاي حان باستاعان حانداردىڭ، بيلەردىڭ، باتىرلاردىڭ، رۋ-تايپالىق قۇرىلىمداردىڭ، ەلشىلىك قىزمەتشىلەردىڭ سىندى الۋان ءتۇرلى مازمۇندى قازاقشا، ويراتشا، مانجۇرشا ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى تۇپنۇسقالارى، اۋدارمالارى، باياندامالارى، راپورتتارى سياقتى جازبا قۇجاتتارى قىتايدىڭ ءبىرىنشى ارحيۆىندە ساقتاۋلى. كوپشىلىگى مانجۇر تىلىندە مانجۇر جازۋىمەن جازىلعاندار. ولاردىڭ فاكسيميلەسى 2 توم باسىلىم بولىپ ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى مەن قىتايدىڭ ءبىرىنشى ءارحيۆى تاراپىنان جارىققا شىققان. وسى ورايدا اتالعان قۇجاتتاردى زەرتتەۋدە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن مەرۋەرت ابۋسەيتوۆا، باقىت ەجەنحان، ساعىنتاي سۇڭعاتاي (1967-2019) شىعىستانۋشى عالىمداردى ماقتانىشپەن اتاعانىمىز ابزال.
-ءسىز تۇركولوگيانى ارحەولوگيامەن ۇشتاستىرىپ، بىرقاتار عىلىمي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ كەلەسىز؟ بيىل جاز ماۋسىمىندا قانداي ەكسپەديتسياعا قاتىساسىز؟
-سوڭعى كەزدەرى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى، موڭعوليا عىلىم اكادەمياسى ارحەولوگيا ينستيتۋتى، موڭعوليا ۇلتتىق مۋزەيى سەكىلدى عىلىمي مەكەمەلەرىمەن بىرلەسكەن بىرقاتار جوبالاردى جۇزەگە اسىردى. اتاپ ايتقاندا، «شيۆەەت ۋلاان»، «ءحوشوو تسايدام»، «حاياگ حۋداگ»، «گۇنبۇرد» سەكىلدى كونە تۇرىك عۇرىپتىق كەشەندەرىندە 2016-جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە ارحەولوگيالىق قازبالاردى جۇرگىزىپ كەلەمىز، عىلىمي جاڭا ناتيجەلىلەرگە قول جەتكىزدىك، عىلىمي باسىلىمدارىمىز دا بار.
بيىل الەمدىك پاندەميا سالدارىنان توقتاپ قالعان ورتاق ءىسىمىزدى جاڭعىرتىپ، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان كەشەندەرىنە جاقىن جەردە ورنالاسقان بۇرىن-سوڭدى زەرتتەلمەگەن كونە تۇرىك «نومگون» عۇرىپتىق كەشەندەرىندە بىرلەسكەن ارحەولوگيالىق قازبالاردى جالعاستىرۋ ءۇشىن ءىس-ساپارعا اتتانىپ بارامىز.
كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ تۇرىك بىتىك جازۋلى ءماتىن جازىلعان ادىرنا ىسپەتتى مۋزىكالىق اسپابى
كونە تۇرىك بىتىك جازۋلى ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرەگەي نۇسقاسى - قايىن اعاشىنان ويىلىپ جاسالىنعان «اتباستى، ادىرنا» ىسپەتتى مۋزىكالىق اسپاپتاعى ءماتىن بولىپ تۇر. ول اسپاپ موڭعوليانىڭ حوۆد ايماعى، مانحان سۇمىنى جارگالانت حايرحان تاۋى "نۇحەن حاد" دەگەن جارتاستاعى جەرلەۋ ورنىنان 2008 جىلى تابىلعان بولاتىن.
جارگالانت حايرحان تاۋى "نۇحەن حاد" جارتاس جەرلەۋ ورنىنداعى جاۋىنگەر ەردىڭ ەر توقىمى، قارۋ جاراقتارى، مۋزىكالىق اسپابى جانە باسقا بۇيىمدارىنىڭ ارحەولوگيالىق، كونسەرۆاتسيالىق، رەكونسترۋكتسيالىق زەرتتەۋلەرىن موڭعول عالىمدارى تس.ءتوربات، د.ءباتسۇح، ت.باتبايار جانە نەمىس عالىمدارى Jan Bemmann, Thomas O. Höllmann, Peter Zieme, Susanna Schulz جۇرگىزدى. ال، موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن گەرمانيا بونن قالاسىنداعى راين فريدريح ۆيلحەلم ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى كەلىسىم بويىنشا اتالمىش تابىلىمداردى قالپىنا كەلتىرۋ، تۇمشالاۋ-كونسەرۆاتسيالىق جۇمىستارى تامامدالىپ، ارنايى كورمەلەر 2012 جىلى بونن قالاسىندا ("Steppen krieger – Reiternomanden des 7.–14. Jahrhunderts aus der Mongolei"), 2014 جىلى ۇلانباتىر قالاسىندا ("تالىن دايچدىن ءوۆ سوەل" ) ۇيىمداستىرىلدى، قازىر اتالمىش تابىلىمدار موڭعوليا ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر.
كونە اسپاپتىڭ سىرى مەن شىنى
-سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت! جورىتقاندا جولىڭىز بولسىن!
سۇحباتتاسقان ارمان اۋباكىر،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
