"Tärbie - tal besıkten". Masaru İbuka

9788
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2021/11/574.jpg
Izgılık pen danalyqqa toly «Tärbie - tal besıkten» (Kindergarten is too late! Masaru Ibuka) kıtaby balany näreste kezınen tärbieleudıŋ qyr-syry jönınde baiandaidy. Avtordyŋ negızgı ideiasy mynandai: «Balalar öte qabılettı keledı, tez qabyldaidy, jyldam üirenedı. Eŋ bastysy der kezınde dūrys närselerge üiretıp otyrsaŋyz bolǧany».  

Qorşaǧan ortanyŋ balaǧa äserı orasan zor

  Mosarttyŋ üş jasynda konsert bergenın, Djon Stiuart Milldıŋ sol jasta latyn tılındegı klassikalyq ädebiettı oqyǧanyn estıgende taŋǧalmaimyz. «Olar erekşe qabıletpen jaratylǧan» dep oilaimyz. Jalpy alǧanda, bızdıŋ qoǧam «Adam danyşpan bolyp tuady» [1] degen pıkırdı berık ūstanady. Masaru İbuka būl pıkırmen kelıspeidı. Onyŋ oiynşa, adamdardyŋ barlyǧy bırdei qabıletpen düniege keledı. Kımnıŋ qandai adam bolatyny negızınen, ortasy men tärbiesıne bailanysty.
Avtor qasqyrlar asyrap ösırgen ekı qyz Amala men Kamalany mysalǧa keltıredı. Olardy 1920 jyly Kalkuttanyŋ oŋtüstık-batysyndaǧy üŋgırdıŋ bırınen erlı-zaiypty missionerler tauyp alǧan edı. Balalardy adamşa ömır süruge beiımdep, qanşa tyryssa da, eŋbekterı eş ketken. Kıtaptyŋ ön boiyna arqau bolǧan negızgı ideia – balaǧa ösken ortasy men üş jasqa deiın berılgen tärbie äserınıŋ orasan zor ekendıgı.
Üş jasqa deiıngı uaqyt nege maŋyzdy sanalady? Sebebı adam miy üş jasqa deiın erekşe qarqynmen damidy.[2] Būl kezeŋde miymyzdyŋ şamamen 70-80 paiyzy qalyptasady. Odan keiın balanyŋ miyn jetıldıru qiynǧa soǧady. Alaida balaŋyzdy uaqytynda, iaǧni säbi kezınde dūrystap tärbieleseŋız, qorşaǧan älemdı tanuyna kömektesseŋız, onyŋ danyşpan bolyp şyǧuy äbden mümkın! Masaru İbukanyŋ pıkırınşe, bala tärbiesıne qatysty bızdıŋ tüsınık-paiymymyz taiaz, olqylyqtar jeterlık. Bılgenımızden bılmeitınımız köp. Sondyqtan avtor osy kıtapty jazuǧa bel buypty. Balasynyŋ tärbiesı men damuyna tıkelei özı aralasyp, bırşama qiyndyqtardy sättı eŋsergen bılıktı injener Masaru İbuka bala tärbiesıne [3] qatysty bıraz mäselelerdı zerttei kele, aşqan jaŋalyǧyn jazady. «Tärbie - tal besıkten» kıtaby böbegın taŋǧajaiyp mümkındıkter älemıne [4] jetelegısı keletın ärbır ata-anaǧa arnalady.  

Balanyŋ aqyl-oiy üş jasqa deiıngı körgen-bılgenımen damidy

  Joǧaryda aitylǧandai, adamnyŋ qabıletı men mınezı – tuabıttı qasiet emes, ömırınıŋ alǧaşqy kezeŋınde qalyptasady. Adamǧa aqyl-oi, qabılet ata-babasynan mūraǧa berıle me? Älde ony bılım men tärbie arqyly qalyptastyruǧa bola ma? Adam damuyna būl ekeuınıŋ qaisysy köbırek yqpal etedı? Ǧalymdar ejelden osy saualǧa jauap ızdep, ekıge bölınıp aitysyp keledı.   Japoniia ǧalymdary būl sūraqqa nükte qoiu üşın bır ata-anadan tuǧanymen, taǧdyrdyŋ tälkegımen ekı otbasynda tärbielengen bırneşe egız balany zerttegen. Osy ǧylymi-zertteuler türlı ortada ösken egızderdıŋ mınez-qūlqy da, ädet-daǧdysy da ärtürlı bolatynyn däleldep şyqty.
Mi fiziologiiasyna qatysty zertteuler [5] men balalar psihologiiasy turaly eŋbekterge süiengen avtor «Balanyŋ aqyl-oi qabıletınıŋ qalyptasuy onyŋ üş jasqa deiıngı tanymyna bailanysty» degen qorytyndyǧa keldı. Sebebı adam miy üş jasqa deiın jaŋa dünienı jaqsy qabyldap, tez sıŋırıp alady eken. Balaǧa berılgen teoriialyq bılım emes, onyŋ bastan ötkergen jeke täjıribesı qorşaǧan ortany tanyp-bıluıne negız bolady. Mäselen, «Ystyq su qolyŋdy küidıredı» degen söz – emosiialyq boiauy joq jai aqparat qana. Şyn mänınde ystyq suǧa qol tigızgen kezde ǧana balanyŋ miynda jaŋa tanym qalyptasady jäne būdan keiın qalai äreket etu kerektıgın bıletın bolady.
Basqaşa aitqanda, bala ömırdı qorşaǧan ortasy arqyly tanyp-bıledı, täjıribe jinaidy. Sol arqyly onyŋ ädet-daǧdylary men sezım-tüisıgı damyp, közqarasy qalyptasady. Bırde-bır säbi danyşpan nemese topas bolyp düniege kelmeidı. Avtordyŋ aituynşa, balanyŋ miy üş jasqa deiın jetıledı. Eger üş jasqa deiın balanyŋ tanymyn arttyra alsaq, bala aqyldy bolady. Sondyqtan bala tärbiesın üş jasqa deiın, iaǧni balabaqşaǧa barmai tūryp, bastap ketken jön.  

Balanyŋ aqyl-oiyn qanşalyqty erte damytsaq,

onyŋ äleuetı men qabıletı sonşalyqty şeksız bolmaq

  «Balany erte bastan tärbieleu kerek» dep ösiet etken Masaru İbuka öz tūjyrymyn qyzyqty derek-däiekpen däleldeidı. Adam balasy basqa sütqorektılerge qaraǧanda düniege älsız bolyp keledı. Bala tuǧan kezde mülde därmensız, tek jylau men emudı ǧana bıledı. Alaida avtordyŋ oiynşa, adam balasynyŋ tanym äleuetı men mümkındıgı şeksız. Zoolog mamandar mūndai erekşelıktı adam fiziologiiasynan ızdeidı. Mysaly, it, maimyl nemese jylqy tölderımen salystyrǧanda, jaŋa tuǧan şaqalaq olardan 10-11 aiǧa kenje damyp düniege keledı. Rasynda, januarlardyŋ köbı tua sala qūldyraŋdap jügırıp ketedı. Al säbidıŋ täi-täi basuyna bır jyldai uaqyt kerek.
Öz tänın tolyqqandy igerudı [6] öse kele üirenetını sekıldı, adam balasy mi qyzmetın paidalanudy da bırte-bırte meŋgeredı. Kez kelgen januardyŋ miy tuǧan sätıne deiın tolyq qalyptasyp ülgerse, säbi miy taza paraq [7] sekıldı. Balanyŋ qanşalyqty qabılettı boluy osy paraqqa ne jazylatynyna bailanysty. Osy tūrǧydan alǧanda, bala äleuetınıŋ mümkındıgı şyndyǧynda şeksız. Avtor eresek adamǧa qaraǧanda säbi miynyŋ aqparatty qabyldau qabıletı erekşe joǧary ekenın aitady. Balanyŋ miy – sorǧyş siiaqty. Bılımdı tez sıŋıredı. Sondyqtan «basyn qatyram» dep eş oilamaŋyz. Eger balanyŋ miy aqparatqa «tolsa», ony özı sezedı de, jaŋa aqparatty [8] qabyldamai qoiady. Sol sebeptı ata-anany balasyna köp närse üiretıp, miyn aşytyp almauy emes, kerısınşe balanyŋ tolyqqandy damuyna [9] qajet daǧdyny jetkılıktı bere almaǧany mazalauy tiıs.
Damudyŋ negızı – būl aqparatty qabyldau, iaǧni estu, köru, sezınu, sosyn estıgen, körgen, sezıngen närselerdıŋ oişa beinesın [10] jasau, olardy este saqtau. Būl – midyŋ basty qabıletı. [11] Balanyŋ aqyl-oiynyŋ jetıluı osy qabıletke tıkelei bailanysty. Negızınde oilau, [12] tüisınu, şyǧarmaşylyq sekıldı kürdelı qabıletter üş jastan keiın damidy. Alaida ol qabıletter üş jasqa deiın qalyptasqan ırgetastyŋ  üstıne qalanady. Eger üş jasqa deiın osy ırgetas berık qūiylmasa, balaǧa basqa dünienı üiretu qiynǧa soǧady. Būl naşar qalanǧan ırgetasqa zäulım sarai saluǧa tyrysqanmen bırdei.  

Balaŋyzǧa qorşaǧan ortany sezınuge mümkındık berıŋız

  Sonymen, ata-ananyŋ qolynda balasynyŋ aqyl-oiyn damytuǧa negız qalyptastyru üşın maŋyzy zor üş jyl bar. Ol ırgetas qorşaǧan ortamen qarym-qatynas jasau barysynda qalyptasady. Ata-analar osy üderıstı baǧyttap otyruy[13] jäne de onyŋ qolaily ärı jaily boluyn qamtamasyz etuı tiıs. Bır qaraǧanda bärı qisyndy häm tüsınıktı siiaqty. Bıraq avtordyŋ aituynşa, däl osy arada ülken mäsele bar. Bala üşın nenıŋ oŋai, nenıŋ qiyn ekenın anyqtaudy köbınese ülkender öz moinyna alady.[14] Mäselen, olar şyn mänınde paidaly kıtapty balasyna tym qiyn körıp, jaratpai tastauy mümkın. Sondai-aq, klassikalyq muzykany öz därejesınde baǧalauǧa «balanyŋ qabıletı jetpeidı» dep oilauy mümkın. Avtordyŋ pıkırınşe, būnyŋ bärı – tübırımen qate tüsınıkter. Eresek adam öz bılımı men täjıribesınıŋ biıgınen qarap, nenıŋ «jeŋıl» jäne nenıŋ «qiyn» ekenın öz tüsınıgınıŋ tarazysyna salady.[15] Alaida näreste üşın barlyq närse – taŋsyq,[16] bar dünie – taŋǧajaiyp!
Avtor «Sony» kompaniiasyna qarasty käsıporyndardyŋ bırınıŋ janynan aşylǧan balabaqşany tılge tiek etedı. Ol jerde balalardyŋ muzykalyq talǧamyn[17] anyqtau üşın zertteu jürgızılıptı. Zertteudıŋ nätijesı taŋǧaldyrǧan.  Baldyrǧandar eŋ ǧajap muzyka dep Bethovennıŋ «Besınşı simfoniiasyn» taŋdaǧan! Ekınşı oryndy taŋnan keşke deiın teledidar arqyly berıletın tanymal änder ielense, eŋ soŋǧy oryn qarabaiyr ärı bırsaryndy [18] balalar änderıne būiyrypty.
Osylaişa «klassikalyq muzyka balalarǧa tym auyr» degen pıkırdıŋ qate ekenı däleldengen. Sezınu-tüisınu arqyly tuyndaǧan tūjyrym oqu arqyly kelgen bılımge täueldı emes. Kerısınşe, bılım – tüisıkke tūsau, sezımge kedergı [19] boluy mümkın. Keide aiqyn türde tüisınıp tūrsaq ta, jalaŋ bılım bızge dūrys şeşım qabyldauǧa mümkındık bermeidı. Endeşe balapannyŋ myna älemdı sezım-tüisıgı arqyly tanyp-bıluıne mümkındık tuǧyzyŋyz. Balaŋyz üşın nenıŋ oŋai, nenıŋ qiyn ekenın özıŋız şeşpeŋız. Balanyŋ tanym qabıletın tömen baǧalap, maŋyzdy dünielerdı qiyn sanau arqyly sız, ony özıŋız şektep, äleuetın älsıretıp [20] alasyz.  

Är qabılettıŋ öz damu merzımı bar

  Näreste öte jyldam  ösedı. Baldyrǧan öz ortasynan kün saiyn bır närse üirenıp otyrady. Bıraq ata-analar köbıne mūny baiqai bermeidı. Avtor aty älemge äigılı şveisariialyq ǧalym, damu psihologiiasynyŋ bılıktı mamany, professor Jan Piajenıŋ zertteuıne jügınedı. Ol özınıŋ üş balasynyŋ qalai erjetkenın baqylap, «Ösu satylary» teoriiasyn [21] oilap şyǧardy. Būl teoriia qorşaǧan orta men tärbienıŋ balanyŋ damu satylaryna tigızetın äserı men maŋyzyn anyqtap berdı. Piajenıŋ aituynşa, jaŋa tuǧan näreste auzyna tüskennıŋ bärın soryp, eme beredı. Al tuǧanyna 20 kün bolǧannan keiın ol süttıŋ dämın anyq aiyra alady ärı tabandy türde tek süttı talap ete bastaidy. Üş ailyq säbi közıne körıngen zatqa qyzyǧyp, mysaly, besık beldeuıne ılıngen oiynşyqqa ūmtylyp, ony ūstap köruge tyrysady. Jasy bır jarymǧa kelgen büldırşın qalaǧan zatyna qoly jetpese, ony taiaqpen tüsırıp aluǧa bolatynyn bıledı.
Bala ekı jasqa tolǧan soŋ, özınşe tüsınse de, sözderdı abstrakt maǧynasymen [22] säikestendıruge tyrysady. Mysaly, «er kısı» degen sözdı tek äkesımen bailanystyrsa, «demalys» sözın saiabaqtaǧy otbasylyq seruen dep tüsınedı. Sondyqtan ata-analar balalarynyŋ qorşaǧan ortany tanuyna jäne tüisıne-sezıne bıluıne jaǧdai jasap, dūrys damuyna der kezınde järdem bere bıluı kerek.
Ata-analar balasyna qai uaqytta ne kerek ekenın, oǧan ne qyzyq ekenın jıtı baqylap jüruı tiıs. Öitkenı balanyŋ qasynda eŋ köp bolatyn jäne onyŋ qabıletın bırınşı bolyp baiqaityn adam – äke-şeşesı. Balanyŋ şet tılın üirenuıne nemese basqa da daǧdylarynyŋ qalyptasuyna der kezınde den qoiǧan jön. Är närsenıŋ öz uaqytymen boluy öte maŋyzdy. Mäselen, jürıp jürgen büldırşınge konki tebudı üiretu oŋai emes. Alaida mūny säbi täi-täi basqannan bastap üiretse nemese jürıp kete salysymen köp uaqyt ötkızbei üiretse, ol bala mänerlep syrǧanaudyŋ has şeberıne ainaluy  mümkın.  

Säbidıŋ tūlǧa retınde qalyptasuy

sızdıŋ qarym-qatynasyŋyzǧa bailanysty

  Joǧaryda aitylǧandai, bala damuynyŋ basty faktory  – ösken ortasynan alǧan äserı. Al bala üşın «orta» degenımız – äuelı  ata-anasy! Ärine, bırınşı kezekte – anasy! Jylaǧan säbiın qolyna alǧan jas ana ädette jasy ülken kısılerdıŋ synyna ūşyrap jatady. Täjıribelı äielder: «Büite berseŋ, bala boiynda jylau arqyly qalaǧanyn oryndatatyn ädet [23] qalyptasady», – dep eskertedı. Şynymen solai ma? Avtor būl tūjyrymmen mülde kelıspeidı. Şarasyz şarana üşın jylau – özıne qaratudyŋ bırden-bır täsılı. [24] Jaisyz jaǧdaiǧa tüsken säbi jylau arqyly sızdı özımen söilesuge şaqyrady. Sondai kezderı balaǧa köŋıl bölmeu – qarym-qatynastan ǧana emes, sondai-aq onyŋ tolyqqandy damuynan bas tartu [25] degen söz.
Närestenı qolǧa alyp, qūşaqqa basu – balanyŋ qorşaǧan älemmen, eŋ äuelı anasymen qarym-qatynas jasaudy üirenuı üşın asa qajet. Sondyqtan avtor balamen bırge ūiyqtauǧa keŋes beredı. Äsırese künı boiy ärtürlı şaruadan qoly timeitın jūmysbasty analar būǧan basa män beruı kerek. Ūiyqtar aldynda balany erkeletu, qūşaqtau, söilesu kündızgı kemşılıktıŋ ornyn toltyrady. Ärine, äkenıŋ orny bır bölek. Mūny esten äste şyǧaruǧa bolmaidy. Bala tärbiesımen tek anasy ainalysatyn, äkesı asyrauşynyŋ ǧana mındetın atqaratyn otbasynda atpal azamattyŋ erjetuı qiyn.
Uaqyttyŋ jetıspeuı [26] nemese «Jūmystan keiın şarşap tūrmyn» degen siiaqty bıtpeitın syltaular äke men bala arasyndaǧy tyǧyz qarym-qatynasqa eş kedergı bolmauy tiıs. Osylaişa äke-şeşesı bırdei köŋıl bölıp, bala tärbiesıne bırge atsalysqan jaǧdaida ǧana säbidıŋ tolyqqandy damuyna jol aşylyp, aqyl-oiy tez jetıledı. Alaida äsıre qamqor keibır ata-analar balany şoljaŋdatyp alady. Mysaly, kei otbasynda ata-analar balasyn tym äspettep, aitqanyn ekı etpei, şekten tys erkeletıp jıberedı. «Balanyŋ tılımen söilesemız» dep, sözderdı būrmalap aityp, şüldırlep jürıp, büldırıp alady. Mūndai ata-analar balalaryna «jaqsylyq jasaimyn» dep jürıp, qiianat jasap qoiǧanyn baiqamai qalady. Äsıre erkeletu balanyŋ damuyn tejeidı. Säbi özınıŋ «myqtylyǧyna» senıp, aldamşy senım qalyptasuy mümkın. Söitıp, alǧa talpynudy doǧarady. Masaru İbuka ata-analarǧa balalarymen kışkene kezınen bastap «ülken adamşa» teŋ söilesuge keŋes beredı. Al balamen teŋ därejede äŋgımelesu degenımız – onyŋ deŋgeiıne tömendeu emes, kerısınşe onyŋ sızdıŋ därejeŋızge jetuıne järdem beru. Sondai-aq, ata-ananyŋ özara qarym-qatynasy da öte maŋyzdy. Ata-anasynyŋ sözge kelıp, renjısıp jatqanyn närestenıŋ közqarasynan-aq oŋai baiqauǧa bolady:  säbidıŋ bet älpetınde [27] mazasyzdyq pen uaiymnyŋ köleŋkesı tūrady. Eger ata-analar öz oilary men sezımderın aqylǧa salyp [28] talqylap, ärqaisysy öz pıkırın negızdep,[29] tuyndaǧan mäselenı baiyppen şeşetın bolsa, bala da osy ūstanymdy boiyna sıŋıredı. Ūiada ne körse ūşqanda sony ıledı. Būl mäselege qatysty arnaiy baǧdarlama men oqşau oqudyŋ qajetı joq. Balanyŋ qalyptasuyna ata-anasynyŋ önegesı, olardyŋ ıs-äreketı, özara qarym-qatynasy men säbige degen yqylas-nietı tıkelei äser etedı. Äkege qarap ūl, şeşege qarap qyz ösedı.

Sözge kelse de, tıptı töbelesse de,

balaŋyzdyŋ basqa baldyrǧandarmen aralas-qūralas jürgenı jaqsy

  Avtor kıtaptyŋ özektı ideiasyn tarqata kele, säbidı qorşaǧan ortanyŋ qūramdas bölıkterıne [30] tiısınşe köŋıl bölu qajettıgın alǧa tartady. Adamnyŋ künı adammen. Sondyqtan tek äke-şeşesı nemese bırge tuǧan bauyrlarymen ǧana emes, basqa balalarmen de aralasu, oinau balanyŋ kökjiegın keŋıte tüsedı.  Mūndai daǧdy baldyrǧannyŋ aqyl-oiyna oŋ äser etıp, onyŋ boiyna köpşıldık qasietın darytady, bäsekelestık tüisıgın [31] jetıldırıp, jeŋımpaz boluǧa talpyndyrady. Masaru İbuka qazırgı zamanda adamdardyŋ bır-bırımen sirek kezdesetınıne nalidy. Öitkenı būl jaǧdai balalardyŋ aqyl-oiynyŋ damuyna kerı äserın tigızude. Eresekter osyny eskeruge tiıs. Balalarynyŋ bolaşaǧyn oilaityn ata-ana özderınıŋ dostarymen jäne aǧaiyn-tuǧandarymen jiı basqosyp tūrǧany abzal.
«Jai aralasyp oinaumen qatar balalardyŋ özara talasyp-tartysyp, janjaldasyp tūrǧany da paidaly», – deidı avtor osyǧan orai. «Būl olardyŋ ömırdı tereŋırek tüsınuıne qajet. Sebebı bala basqalarmen bırge oinau arqyly köpşılıkpen aralasudy, talasu arqyly top bolyp bırıgudı üirenedı. Balalar özderınşe oi qorytyp, öz erejelerımen oinaityn bolǧandyqtan, olardyŋ şaruasyna köp aralaspai-aq qoiǧan dūrys. Balalardyŋ qarym-qatynasyna eresekterdıŋ logikasyn [32] aralastyru orynsyz bolady. Eger baldyrǧandar arasynda tuyndaǧan tüsınıspeuşılıkke eresek adamnyŋ közımen qarap «Janjaldasuǧa bolmaidy, talasqan adam – jaman adam» degen sekıldı pıkırıŋızdı tyqpalasaŋyz, onda balaŋyz tūiyq ärı yzaqor bolyp ösedı».
Būdan şyǧatyn qorytyndy – balany jeke bastamaşyldyq [33] pen öz oiyn däleldeuge üiretetın bolǧandyqtan talas-tartystyŋ da paidasy bar.  

 Balany maqtau – yntalandyrudyŋ eŋ tiımdı täsılı

  Balanyŋ alǧaşqy üş jyldaǧy damu üderısı – ekı baǧytty kölık jolyna ūqsaidy. Säbi qorşaǧan ortadan täjıribe jinaqtau üşın oǧan kerı bailanys [34] kerek. Kerı bailanys degenımız – būl eŋ aldymen ata-anasynyŋ balaǧa köŋıl böluı. Bala tärbiesınde ata-analardyŋ aldynan şyǧatyn ekı taŋdau bar:  balany maqtau nemese jazalau. Bır qaraǧanda, bas qatyratyn eşteŋe joq sekıldı. Dūrys ıstese – maqtaisyz, būrys ıstese – jazalaisyz. Tıptı qolpaştai [35] bergennen görı jazalau [36] äserlı, tiımdı täsıl siiaqty körınedı. Alaida jazalau kerı nätije berıp, bala baǧynudan bas tartuy mümkın.[37] Sondyqtan jazalaǧan nemese maqtaǧan kezde de öte abai bolu qajet.
Masaru İbuka özımız künde körıp jürgen qarapaiym jaitty mysal retınde keltıredı. Anasynyŋ susyn qūiylǧan kesenı qolyna alyp, üstelge bettegenın körgen säbi, şyryn toly kelesı kesenı ala salyp, soŋynan tompaŋdai jöneledı. Öitkenı bala anasyna ūqsauǧa, ıstegenın qaitalauǧa tyrysady. Osy ananyŋ ornynda bolsaŋyz, ne ıster edıŋız? Ärine balanyŋ qolyndaǧy kesenı bırden alyp alar edıŋız. Tögıp alsa, jaŋa kılemıŋızdı büldıredı ǧoi! Būlai ısteu – mülde qate. Mūnyŋ saldaryn keiın köresız. Ūlyŋyz erjetkende, qyzyŋyz boijetkende «Maǧan kömektespeidı» dep renjitın bolasyz. Öitkenı meselı qaitqan bala anasyna kömektesudı doǧarady. Sondyqtan säbiıŋızdıŋ şamasy jetpeitın närsenı ısteiın dep jatqanyn körseŋız, ony maqtap, yntalandyryp qoiyŋyz. Jaŋaǧy mysalǧa kelsek,  kesedegı şyryndy azaityp, qolyna qaita bergenıŋız dūrys.
Esıŋızde bolsyn: balaŋyzǧa bır närsenı ısteuge tyiym salsaŋyz, sol üşın ūryssaŋyz, onyŋ äreketke degen ūmtylysyn [38] basyp, bastamaşyl, ızdengış qasietın tūqyrtyp, özıne, öz küşıne degen senımdılıgın azaityp alasyz. Ärine kei jaǧdaida balaǧa «täit» dep te otyru kerek. Ondaida eger balaŋyzǧa balama retınde basqa närse ūsyna almasaŋyz, eŋ qūryǧanda, nege olai ısteuge bolmaitynyn tüsındırıŋız. Balaŋyz älı kışkentai bolǧandyqtan ne aitqanyŋyzdy ūqpasa da, dauysyŋyzdaǧy būiryq rai oǧan äser etedı.  

Bala tärbiesıne qatysty qaǧidalar

  Masaru İbukanyŋ būl kıtaby naqty ıs-äreketke şaqyratyndyqtan, bala tärbiesıne qatysty ata-analardyŋ rölın, [39] maqsatyn aiqyndaityn bırneşe qaǧidalardy qalyptastyrdy. Ata-analar myna dünielerge ülken män beruı tiıs:
  1. Balaŋyzdy ärdaiym jasampaz äreketke baulyp otyryŋyz. Balany yntalandyrudyŋ eŋ jaqsy täsılı – qyzyǧuşylyq tudyru ekenın ūmytpaŋyz.
Onyŋ därısterıne qatysqan üş jasar büldırşınderdıŋ özı skripka tartudy üirenıp ketkennen keiın doktor Şinichi Suzukidıŋ ataǧy aspandap şyǧa keldı. Öitkenı japon elınde skripka tarta bılu daryndylyq pen tabystylyqtyŋ körsetkışı bolyp sanalady. Sol sebeptı ata-analar öz balalaryn kışkene kezınen osy önerge bauluǧa tyrysady. Alaida balaǧa muzykany mäjbürlep üiretudıŋ soŋy sorǧalaǧan köz jasy men jek köruge ǧana jetkızedı.
Doktor Suzuki ūsynǧan ädıstıŋ tiımdılıgın körgen ata-analar, qarsy bolǧanyna qaramastan, balalaryn sol kısıge süirelep aparǧan körınedı. Doktor Suzuki bastapqy kezde balalarǧa qalaǧandaryn ısteuge mümkındık beredı, tek skripkaǧa jolatpai qoiady. Bıraz uaqyt ötkennen keiın tynyştalǧan jas şäkırtter basqa balalardyŋ önerın tamaşalai bastaidy. Ekı-üş ai ötken soŋ, jaŋa kelgen säbilerdıŋ keibırı estıp jürgen äuenderın esıne jaqsylap saqtap alady da, özınıŋ de skripka tartqysy kele bastaidy. Mūǧalım skripka ūstauǧa bırden rūqsat bermeidı. Balanyŋ şydamy [40] äbden tausylatyn sätıne deiın kütedı. «Şegıne jettı» degen uaqytta ǧana balaǧa därıs ötedı. Är balanyŋ daiyndyq kezeŋı – ärtürlı. Eŋ ūzaǧy – 6 ai.
Bala üşın özı qyzyqqan dünie – dūrys, qyzyq emes närse – dūrys emes bolyp körınedı.
  1. Sondai-aq, avtordyŋ oiynşa, balanyŋ boiyna mınez darytu, [41] tabandylyqty sıŋıru öte maŋyzdy.
Ärine bala bala bolyp qaluy kerek. Asyr salyp oinap, är närsege qyzyǧyp, qolmen ūstap körgısı kelıp, sergek jüru – balaǧa tän qasiet. Bıraq sergektık pen tynyş otyra almau ekı bölek dünie. Bır närsege zeiın qoiuǧa şamasy kelmeitın adam uaqyty men küş-qairatyn bosqa şyǧyndaidy. Al öz boiynda zeiının şoǧyrlandyru [42] qabıletın damytqan jannyŋ özıne degen senımdılıgı de arta tüsedı. Būl qabılettı damytu üşın muzykalyq aspaptarda oinaudy üiretu, öleŋ-jyr jattatumen [43] qatar, balany jaqsy ortada ösırudıŋ de maŋyzy zor. Bala boiyndaǧy qabıletterdı näreste kezınen jetıldıru onyŋ köşbasşylyq qyrlaryn aşa tüsedı, al bır närsede jetıstıkke jetu basqa bastamalarǧa degen ūmtylysty arttyrady.
  1. Baldyrǧannyŋ şyǧarmaşylyq qabıletın damytuǧa ülken män beru kerek.
Balapanyŋyz balşyqtan zat jasap jatsa, qaǧazdy qiqalap kesıp nemese ärtürlı oiynşyqtardy qūrastyryp otyrsa, onda osyndai şyǧarmaşylyq jūmysty [44] talap etetın qyzyq oiyndarǧa sız de qosylyp, balaŋyzben bırge oinauǧa tyrysyŋyz.
Masaru İbuka: «Eger balaŋyzǧa suret salu üşın käduılgı, standartty qaǧazdy berseŋız, onda eş erekşelıgı joq köptıŋ bırın tärbielep jatyrsyz», – deidı. Üstınde jürıp şimaqtaityn ülken qaǧazdy edenge jaiyp,  qiialyna erık berıŋız, özın körsetuge şeksız mümkındık [45] tudyryŋyz.
Osy sebeptı balaŋyzǧa köp oiynşyq aludyŋ da qajetı joq. Oiynşyqtyŋ köptıgı şyǧarmaşylyq qabılettı qūrtady. Baldyrǧannyŋ qiialyn şekteidı. Sebebı oiynşyq şyǧaruşylar bala üşın oilap, oiynşyqtyŋ tür-türın şyǧaryp qoiǧan. Joǧaryda aitylǧan qaǧidattardy basşylyqqa alu ata-analarǧa öz mınez-qūlqyn tüzetıp, retteuge ärı bala üşın asa maŋyzdy alǧaşqy üş jyldaǧy tärbienıŋ negızgı basymdyqtaryn anyqtauǧa [46] järdem beredı.  

Eger sız balaŋyzǧa özıŋızdıŋ menşıgıŋız siiaqty qarap,

üstınen ükım aitsaŋyz, ol ömır boiy öz küşıne senbei, kümändanyp ötedı

  Masaru İbukanyŋ kıtaby, onyŋ bala tärbiesıne qatysty özındık oilary tek mamandardyŋ arasynda ǧana emes, qarapaiym adamdardyŋ da ülken qoldauyna ie boldy.
Avtordyŋ ideialary ǧylymi-zertteulerdıŋ nätijesınde jäne ata-analardyŋ täjıribesı arqyly san märte däleldengen. Ökınışke orai, köptegen ata-analar öz balalaryna «aitqanymdy oryndatyp, qalaǧanymdy ıstete alamyn» degen jalǧan oidyŋ jetegınde jüredı. Balalaryn menşıkteu [47] – jiı kezdesetın jaǧdai. Mūndaida balanyŋ öz qalauy eskerılmeidı. Eger bala jas kezınen osy ūstanymdy boiyna sıŋırıp alsa, onda ol özıne, öz qairaty men aqylyna ömır boiy kümändanyp ötetın bolady.
Avtor oqyrmandaryn balalarynyŋ bolaşaǧyna qatysty ata-ana jauapkerşılıgın [48] sezınuge şaqyrady. Būl jerdegı mäsele ata-ananyŋ qalauy emes, öz taǧdyry, arman-maqsaty bar basqa Adamnyŋ bolaşaǧy turaly ekendıgın ūmytpau kerek. [caption id="attachment_93660" align="aligncenter" width="780"] childhood and family concept - little girl blowing soap bubbles at home[/caption] Balanyŋ sana-sezımı, aqyl-oiy üş jasqa deiın qalyptasatynyn tüsınu öte maŋyzdy. Ata-analardyŋ basty mındetı – balanyŋ boiyndaǧy ädet-daǧdylardy jetıldıru üşın qolaily jaǧdai jasau. Öitkenı balanyŋ aqyl-oiynyŋ damuyna sebep bolatyn negızgı närse – qorşaǧan ortasynan alǧan äserı.
Säbidıŋ mümkındıgı şeksız. Būl mäselede köbınese balanyŋ qabıletın dūrys baǧalauǧa [49] kedergı bolatyn jalaŋ bılımge emes, sezımge jügıngen dūrys.
Ata-analar närestesı üşın qorşaǧan ortanyŋ eŋ negızgı, eŋ maŋyzdy bölşegı de, «orta» degen ūǧymnyŋ basty keiıpkerlerı de özderı ekenın esten eş şyǧarmaulary kerek. Olardyŋ säbiıne degen yqylas-peiılı jäne özara syilastyǧy, sondai-aq baldyrǧannyŋ basqa balalarmen qarym-qatynasy – balanyŋ damyp-jetıluıne erekşe äser etedı. Sonymen qatar, ata-analar balany türlı jaŋalyqtar aşuǧa yntalandyratyn, onyŋ mınezın şyŋdauǧa jäne şyǧarmaşylyq qabıletterın [50] damytuǧa baǧyttalǧan tärbie ısınıŋ negızgı qaǧidattaryna [51] berık boluy tiıs. Bala bızdıŋ menşıgımız emes. Ol – bolaşaǧy belgılı bır därejede bızge bailanysty qalyptasatyn basqa Adam. Mıne, osyny tüsınu – eŋ basty mäsele. Avtor özınıŋ ädısın danyşpandardy ösıru emes, balalardy baqytsyzdyqqa ūşyratpaudyŋ qamyn jasau dep tüsındıredı. Balapandarymyz baqytty bolsyn! "Mazmūndama" jobasy boiynşa şyǧarylǧan qazaq tılındegı kıtaptardy Kaspi Gold qosymşasy arqyly satyp aluǧa bolady. https://kaspi.kz/shop/search/?q=%3AallMerchants%3AMazmyndama&at=1  

Avtor turaly 

Masaru İbuka – japon käsıpkerı, älemge äigılı Sony korporasiiasynyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı. Onyŋ injenerlık ideialary Japoniiany elektronika men tehnologiia salasynda jetekşı elder qataryna qosqan. Sondai-aq, ol balany erte jastan tärbieleu men oqytudyŋ jaŋaşyl konsepsiiasyn jasaǧan adam retınde tanymal.  
 

Jobanyŋ jetekşısı ärı ideia avtory Şyŋǧys MŪQAN

 

Kıtapta kezdesetın ūǧymdar men terminderdıŋ audarmalary: 

[1] danyşpan bolyp tuu – be born genius – roditsia geniem [2] adam miynyŋ damuy – human brain development – razvitie chelovecheskogo mozga [3] bala tärbiesı – childrearing – vospitanie detei [4] taŋǧajaiyp mümkındıkter älemı – world of exciting new opportunities – mir novyh udivitelnyh vozmojnostei [5] mi fiziologiiasyn zertteu – brain physiology research – issledovaniia fiziologii mozga [6] öz tänın tolyqqandy igerudı üirenu – learn to use one’s body – uchitsia polzovatsia svoim telom [7] taza paraq – blank piece of paper – chistyi list bumagi [8] jaŋa aqparat – new information – novaia informasiia [9] balanyŋ tolyqqandy  damuy – child’s overall development – polnosennoe razvitie rebenka [10] beine – obraz –image [11] basty qabılet – fundamental ability – fundamentalnaia sposobnost [12] oilau – cogitation – myşlenie [13] üderıstı baǧyttau – direct the process – napravliat prosess [14] jauapkerşılıktı öz moinyna alu – assume responsibility – brat na sebia otvetstvennost [15] öz tüsınıgınıŋ tarazysyna salu – handle one’s own concepts – operirovat svoimi poniatiiami [16] barlyq närse taŋsyq – everything is equally new – vse odinakovo novo [17] muzykalyq talǧam – musical preferences – muzykalnye predpochteniia [18] bırsaryndy – monotonous – odnoobraznyi [19] sezımge kedergı bolu – block the feelings – stat prepiatstviem dlia chuvstv [20] äleuetın älsıretu – depreciate potential – bessenivat potensial [21] ösu satylary teoriiasy – development stages theory – teoriia faz rosta [22] abstrakt maǧyna – abstract meaning – abstraktnoe znachenie [23] ädet – habit – privychka [24] özıne qaratudyŋ täsılı – way to attract attention – sposob privlech k sebe vnimanie [25]qarym-qatynastan bas tartu – refuse to communicate otkazat v obşenii [26] uaqyttyŋ jetıspeuı – lack of time – nehvatka vremeni [27] bet älpetı – facial expression – vyrajenie lisa [28] aqylǧa salu – reason – rassujdat [29] öz pıkırın negızdeu – justify one’s standpoint – obosnovyvat svoiu tochku zreniia [30]säbidı qorşaǧan ortanyŋ qūramdas bölıkterı  – components of the child’s environment – sostavliaiuşie okrujaiuşei sredy rebenka [31] bäsekelestık tüisıgı – feeling of competition – chuvstvo sorevnovatelnosti [32] eresekterdıŋ logikasy – adult logics – vzroslaia logika [33] jeke bastamaşyldyq – personal initiative – lichnaia inisiativa [34] kerı bailanys – feedback – obratnaia sviaz [35] qolpaştau– reward – pooşrenie [36] jaza – punishment – nakazanie [37] baǧynudan bas tartu – defiance – otkrytoe nepovinovenie [38] äreketke degen ūmtylys – impetus to activities – impuls k deiatelnosti [39] ata-analardyŋ rölı  – parents’ role – rol roditelei [40] balanyŋ şydamy – impatience of a child – neterpenie rebenka [41] balanyŋ boiyna  mınez darytu – build character in a child – vospityvat v rebenke harakter [42] zeiının şoǧyrlandyru – attention span – konsentrasiia vnimaniia [43] öleŋ-jyr jattatu – memorizing verses – zauchivanie stihov [44] şyǧarmaşylyq jūmys – creativity makings – zadatki tvorchestva [45] özın körsetuıne (aşyluyna) şeksız mümkındık – unlimited opportunities for self-expression – bezgranichnye vozmojnosti dlia samovyrajeniia [46] negızgı basymdyqtaryn anyqtau – define top priorities – opredelit glavnye prioritety [47] menşıkteu – possessiveness – chuvstvo sobstvennosti [48] ata-ana jauapkerşılıgın – parental responsibility – roditelskaia otvetstvennost [49] dūrys baǧalau – adequate assessment – adekvatnaia osenka [50] şyǧarmaşylyq qabıletter – artistic skills – tvorcheskie sposobnosti [51] negızgı qaǧidattar – core principles – fundamentalnye prinsipy
Pıkırler