Sońǵy jyldary qoqysty kádege jaratý álemdegi eń ózekti máselelerdiń birine aınaldy. Alaıda, másele áldeqaıda kúrdeli: álemniń ártúrli elderinde ruqsat etilmegen qoqys polıgondary jıileýde. Mundaı polıgondar tek zańsyz ǵana emes, sonymen qatar órttiń, topyraqtyń, ózenderdiń jáne jer asty sýlarynyń lastanýynyń sebebi bolyp tabylady. Qoqys organıkalyq jáne beıorganıkalyq qaldyqtardan turady. Aýamen jáne ylǵalmen baılanysqan kezde ydyraý belsendiriledi, onyń barysynda toksınder shyǵarylady. Olar jer men jer asty sýlaryna enip, topyraq erozııasyn týdyrady. Úlken polıgondarda tonna qaldyqtar jınalady, olardyń kópshiligi sıntetıkalyq bolyp tabylady. Mundaı QTQ suryptaýǵa jatpaıdy jáne tıisti túrde kádege jaratylmaıdy. Ol zııandy zattardy shyǵaryp, uzaq ýaqyt ydyraýǵa qatysatyn qoqys úıindisine túsedi. Iaǵnı, olar qorshaǵan ortaǵa túzetilmeıtin zııan keltirýde.
Osyndaı aýqymy keń, qoqysqa tolǵan alańdardyń biri - 92 ga jerdi basyp jatqan Sınfen (Xinfeng) polıgony. Gýanchjoýda 10 mıllıonnan astam adam turady. Kún saıyn qalada Sınfen polıgonyna túsetin 8 myń tonna qaldyq paıda bolady. Bul polıgondy franýz kompanııasy “Veolia” basqarady. Bul Azııadaǵy eń úlken polıgondardyń biri bolyp tabylady, onyń qurylysyna 100 mıllıon dollar bólindi. Sınfende jumys isteıtin órt sóndirý zaýyty kúnine 2 myń tonnaǵa jýyq qoqysty óńdep, bıogaz ben elektr qýatyn óndiredi. “Veolia” alynǵan energııanyń jartysyn alady, al ekinshi jartysy qalanyń qajettilikterine jumsalady. Ony polıgonnyń ýaqytsha paıdalanýshysy bola otyryp, franýzdar (Veolia kompanııasy) salǵan. 2014 jylǵa qaraı alyp qala 15 myń tonna qoqys shyǵara bastady.
Úndistan jylyna shamamen 60 mıllıon tonna qaldyq shyǵarady. Onyń 2,7 mıllıon tonnasy Mýmbaıda. Deonar qoqys polıgony - bul eldegi eń kóne, kún saıyn 8000 tonna qoqysty qaıta óńdeıdi. Qazir qoqys taýlary 30 metrge jetip, sol jerde jınalǵan metan 2016 jyldyń basynda aýqymdy órtke sebep boldy. Nıý-Delı turǵyndary kún saıyn shamamen 9 myń tonna qoqys shyǵarady. Barlyq qaldyqtar jalpy alańy 128 gektardy quraıtyn Narela Bavana, Bhalsva, Ohla jáne Gazıpýr polıgondaryna jetkiziledi. Narela Bavanadan basqa barlyq polıgondar óte eski jáne uzaq ýaqyt boıy óz maqsattaryn oryndamaǵan, degenmen olar jumysyn jalǵastyrýda. Olardaǵy qoqys taýlarynyń bıiktigi shamamen 40 m quraıdy. 2013 jyly qosymsha qoqys polıgonyn ornalastyrý úshin qala shetinde 74 gektar jer bólindi. Úndistanda metannyń 20% -y qoqystardan alynady. Sarapshylardyń pikirinshe, eger Delı barlyq qaldyqtardy qaıta óńdeı alsa, ol shamamen 25 megavatt elektr qýatyn óndirer edi.
Kún shýaqty Kalıfornııadaǵy Pýente-Hıllz polıgony búginde úlken Tynyq muhıty polıgony reıtınginiń kóshbasshysy bolyp tabylady. Kúnine 1600-ge jýyq júk kóligi polıgonǵa 10 000 tonnadan astam qaldyq pen qoqys ákeldi. Polıgonnyń eń bıik shyńy – 150 metr, al jalpy aýdany 700 akr. Salystyrmaly túrde qaraıtyn bolsaq, Kanadadaǵy eń úlken polıgon bar-joǵy 240 akr. 1957 jyly ashylǵan Pýente Hılls polıgony 56 jyl jumys istegennen keıin, 2013 jyldyń 31 qazanynda jabyldy.
Qaldyqtardy kómý oryndary jaqyn jerde turatyn turǵyndarǵa qaýip tóndiredi. Mundaı adamdarda sozylmaly aýrýlar, onkologııa jıi damıdy. Qalalyq polıgondardyń taǵy bir qaýiptiligi ártúrli patogendik bakterııalardyń tasymaldaýshysy bolady.
Polıgondardyń teris áseri negizinen jergilikti sıpatta bolady. Biraq ekologtardyń pikirinshe, barlyq polıgondar atmosferalyq proesterge áser etetin zattardyń kózi bolyp tabylady. Ádette, qaldyqtar tastalatyn aýmaq únemi topyraq qabatymen jabylady. Bul zııandy zattardyń topyraqtyń tereń qabattaryna jáne jer asty sýlaryna túsý qaýpin joıady.
Qaldyqtar polıgony-kez-kelgen tiri organızm úshin qolaısyz proester júretin oryn. Álemdegi polıgondar sany halyq sanynyń ósýine jáne tutynylatyn taýarlardyń ósýine baılanysty kóbeıip otyrady. Kóptegen aımaqtarda jaǵdaı óte mańyzdy jáne ekologııalyq apatqa jaqyn.
Gúldana Ermekqyzy
