Qazaq sapy nemese shapy
Kóbinese adam osy qazaqı qarýǵa qarasa, bul “qaıqy qylysh” dep aıtady, Tarıhı qarý-jaraq biraz biletin adamdar bul “qylysh emes - shashka” dep aıtady. Kóp adamdar “shashka” estinse, orys kazaktar nemese Kavkaz halyqtar turaly oılaıdy.
Tekqana dara maman-qarýtanýshylar buǵan “bul shashka emes - bul Orta Azııalyq jáne Qazaqstandaǵy “sapy-sop”, nemese “shapy-shop” dep aıtady.
Sonymen, qazaq “sapy” qarýy degen ne eken? Birinshi qaraǵanda, bul qarý shynymen ne qaıqy qylyshqa uqsaıdy. Júzi uzyn, qaıqy (maıysqan), ushy da bar, sabysy qolyńda yńǵaıly ustanady.
Biraq sapynyń qaıqy qylyshtan birneshe aıyrmashylyqtary bar eken, Eń alǵashqy - qylyshta “baldaq” degen qoldy qorǵaıtyn bóligi bar eken, al kóptigi shashqalarda ol joq eken. Ekinshisi - ádette qylyshtyń salmaǵy shashkanikiden sál nemese anyq úlkenirek (aýyrraq). Úshinshisi - qylyshtyń júziniń jáne sabynyń pishinderi shashkanikiden basqa.
Shashka-tárizdi qarýlar Eýrazııada 18-19 ǵasyrlarda ken taratylǵan. Bir ǵasyrdyń ishinde kóp elderde ol qaıqy qylyshtyń ornyn tipti alǵan. Mysalyǵa sol kezdegi orys kazaktar men Kavkaz halyqtarda klassıkalyq qaıqy qylyshtar az ǵana paıdalanǵan, biraq shashkalar kóp qoldanǵan.
Onyń sebepteri kelesi. Jaqsy shaıqasqa arnalǵan (saltanatty emes) qylyshtyń baǵasy joǵary bolǵan. Al shashkanyń saby qarapaıym pishaktiki sekildi bolǵandyqtan, jáne onyń salmaǵy (temir) azyraq bolǵandyqtan, shashkanyń baǵasy
Onyń sebepteri kelesi. Jaqsy shaıqasqa arnalǵan (saltanatty emes) qylyshtyń baǵasy joǵary bolǵan. Al shashkanyń saby qarapaıym pishaktiki sekildi bolǵandyqtan, jáne onyń salmaǵy (temir) azyraq bolǵandyqtan, shashkanyń baǵasy birtalaı tómenirek bolǵan.
Al 18-19 ǵasyrlarda Eýrazııalyq áskerilerde saýyt-saımandary qoldaýydan shyqqan. Sol úshin qarapaıym jáne arzan shashkalar qylyshtyń jumysyn jaqsy oryndaǵan.
Búgingi qarýtanýshylar kelesi shashka túrlerin tanyıdy: orys kazak, Kavkaz, Aýǵan, Pars (Iran), Osman-Túrik, jáne Orta Azııa (Buqara, Hıýa, Samarqan), jáne t.b. Árqaısy shashka túriniń ereksheleri bar: saby men júzi pishinderi, sándendirý-bezendirý, iletiń tásilderi.
Ortaazııalyq shashkalary
Mysalyǵa, Qazaqstanda qoldanǵan sapylar (shapylar) Orta Azııalyq túrlerine jatady (buqara, samarqan, hıýa shashka). Sol shashkalardyń attary “sop” nemese “shop/chop” bolǵan. Orta Azııalyq sapylary basqa shashkalardan ózgeshe, onyń birneshe sabynyń, júziniń aıyrmashylyqtary bar eken.
Qazaq sapy nemese shapy
Buqara sop nemese shop
Shashka alǵashqy paıda bolǵanynyń turaly birneshe teorııalar bar. Sovet kezińde “shashkalar Kavkazda paıda boldy” degen pikir keń taratylǵan. Kavkaz halqylardyń shashkanyń aty “úlken pyshaq” dep aýdarylady. Sol úshin Kavkazda halyqtar “dástúrli pishaktan shashkany shyǵardy” dep anyqtaǵan. Al Kavkazdan orys kazaktar arqyly shashkalar Reseı armııasyna jol tapqan.
Orys kazak shashka
Biraq qázirgi mamandyqtar bul teorııanyń durystyǵyna kúmándanady. Keıbirler shashka birinshi Kavkazǵa Túrkııa arqyly jetken dep baǵamdaıdy. Keıbirler Aýǵan shashka jergilikti ózgeshe “úlken pyshaqtan shyqqan” dep pikirin bildiredi. Sol aýǵan pyshaqtyń aty “salavar” bolǵan.
Aýǵan shashka
Aýǵan salavar
Basqalar “shashkalar Pars nemese Osman Túrkııada “baldaqsyz qaıqy qylyshtan” shyqqan” dep jarııalaıdy. Sol úshin, búgin shashka qaı jerden birinshi paıda bolǵany ańyqsyz.
Sol úshin, osy sebeptiń ornynda “vakansııa” bolǵandyqtan, men osy sebepte óz teorııamdy usynamyn.
Meniń usynysymsha, shashkanyń alǵashqy paıda bolǵanynyń orny Orta Azııa men Qazaqstan bolý múmkin. Osy pikiriniń de bar bolýyna quqyǵy bar eken. Tómende men óz dálelderimdi jarııalaımyn.
Hıýa sop nemese shop
Egerde biz kartaǵa qaraǵanda, ústinde atylǵan elilerdiń bári bir-birine jaqyn ornalasqan. Sol úshin osy makro-aýmaqtyń bir jerde jańa qolaıly qarý paıda bolsa, ol búkil aýmaǵyndaǵy kórshiles halyqtarda-elderde tez taratylǵan.
Solardyń bireýi Orta Azııa bolǵan, al ol burynnan beri Eýrazııanyń ekonomıkalyq alyptardyń biri bolǵan. Syrdarııa men Ámýdarııanyń qalalary (Buqara, Samarqan, Úrgenish, Túrkistan, Shash(Taskent), Hıýa, t.b. Máýerennahr jáne Horezm aýmaqtaryna jatqan. Bul qalalarda ártúrli óndiristeri jáne sheber ortalyqtary óte damytylǵan bolǵan.
Buqara sop nemese shop
Al 17-18 ǵasyrlarda búkil Orta Azııa aýmaǵynda ekonomıkalyq quldyraý (degradaııa) jalǵasqan. Bálkim sol úshin qaıqy qylyshtyń arzan balama (alternatıva) retinde sapyńy oılap shyǵardy. Al Orta Azııadan ol Aýǵan, Iran, Osman, Kavkaz aýmaqtarǵa taratylǵan.
Buqara sop nemese shop
Sapynyń prototıp, múmkin, úlken “selebe” (salavar) pishaq bolǵan. Qazaqtar (qyrǵyzdar) selebe qoldanǵan turaly Sh. Úálihanov jazǵan. Bul selebe qarý men “kavkaz qanjar” sekildi qazaqı qanjarlar qazaqtardyń dástúrli qarý-jaraq kóshenine kirgen.
Qazaq selebe (salavar)
Osylaısha, qazaqtardyń jáne Orta Azııalyq túrki-tildes halyqtardyń óz shashka-tárizdi sapy-sop (shapy-shop) degen qarý bolǵan. Al “buqara, hıýa, samarqan shashka” termınderi onsha durys emes, sebebi bul qalalarda tek bir-eki sapyńyń túrlerin sál ózgeshiliktermen ónim yǵarǵan.
Menińshe, búkil Orta Azııalyq pen Qazaqstan sapylardyń túrlerin ”Orta Azııa túrki sapy” dep ataý kerek, sebebi bul ony basqa túrlerden (aýǵan, kavkaz, pars shashka) ajyratady.
Qazaq sapy nemese shapy
“Orta Azııalyq túrki sapynyń” shashka-tárizdi qarýynyń eń alǵashqy nusqasy bolýyna taǵyda bir dálel bar eken - onyń atynda. Keıbirde “shashka” degen aty Kavkaz “seshho (sashko)” atynan shyqqan dep jarııalaıdy. Onyń maǵynasy “uzyn pyshaq” dep túsindiredi.
Al Orta Azııalyq túrki-tildes halyqtarda “sapy-shaby” degen aty “shabý/chopmoq”(kesý) degen sózden shyqqany yqtımal. (Salystyraıyq: shabý-shablıa (polıak)-sablıa(orys)). Sol úshin “shabý-shapy-shashka” degen baılam turaly da boljaýǵa bolady.
Qorytyndy túrinde aıtsaq, shashkanyń paıda bolýynyń naqty alǵashqy bulaq tapqansha, ústinde jarııalanǵan pikirim de tarıhı múmkindikti bildiredi. Qalaı bolsa da, qazaqtardyń jáne kórshiles Orta Azııalyq túrki-tildes halyqtardyń shashka-tárizdi óz salqyn qarýynyń túri bolǵany bizge ańyq.
