«Atqa jeńil qudasha» — degen sóz tirkesi jaı ǵana qaljyń ba, álde halyq jadyndaǵy tereń maǵynasy bar astarly beıne me?
Osynaý bir ǵana tirkestiń aınalasynan qazaqtyń sóz óneri, salt-sanasy men ázil mádenıetiniń órimi ashylady desem kelisesiz be?
«Atqa jeńil qudasha» degende, kóz aldyńyzǵa kim elesteıdi? Toıdaǵy shymshym qaljyń ba, joq álde alyp qashýǵa ońaı olja ma?
Qazaq tili mundaı tirkesterge ájeptáýir "júk" artyp qoıǵan desem qalaı qaraısyz?
Bir tirkes – myń qatpar. «Atqa jeńil qudasha» degen sóz tirkesiniń aıasyna qanshama kúlki, emeýrin, salt pen syn, tipti taǵdyr syıyp ketýi múmkin. Qazaqtyń ázilge qurylǵan tereń fılosofııasyna boılap kóreıik desem kónesiz be?
«Qudasha» degende – ázil me, kúrsinis pe?
«Atqa jeńil» degende – jeńil minez be, álde aýyr astar ma? Qazaqtyń bir ǵana qaljyń tirkesinde qandaı maǵyna jatyr?
ATQA JEŃIL QUDAShA: Beıneli sózdiń zamanaýı qyrlary.
Qazaq tili – beıneli tirkester men astarly sózderge baı, ár sózimen tutas bir ómir fılosofııasyn meńzeıtin tereń dúnıe. Solardyń biri – «atqa jeńil qudasha» tirkesi. Bul sóz tirkesi burynnan ádebı tilde de, aýyzeki sóıleý mádenıetinde de qoldanysta bar. Alaıda ýaqyt óte kele bul sózdiń astarly maǵynasy ózgerip, keıde jaǵymdy sıpatta, keıde syn sıpatynda jumsalyp júr.
"ATQA JEŃIL QUDAShA": Dástúr men ázildiń dıalogy.
Qudasha – qazaqtyń salt-dástúrindegi erekshe ról ıesi. Qalyńdyqtyń jeńgeleri men sińlileri qudalyqta, toı-tomalaqta erekshe qurmetpen qabyldanǵan. Olardyń sózge sheshen, ázilge utqyr bolýy – mindet. Sol sebepti "atqa jeńil qudasha" degen tirkes eń aldymen qımyly shapshań, elpildep turǵan, ári ázildi kótere biletin, kez kelgen jerde ortaǵa salyp jeńil "silkilep" alýǵa bolatyn adamǵa qarata aıtylady. Bul tirkeste de bir jaǵynan súıkimdilik, ekinshi jaǵynan ázilmen tuspaldaý qatar júredi.
Mysaly, aýyl arasyndaǵy bir jıyn-toıda belsendi, sózi men kúlkisi jarasyp júrgen kelinshekti úlkender: «Oı, mynaýyń atqa jeńil qudasha eken ǵoı!» – dep, erkelete mysqyldap qoıady. Bul jerde min emes, kerisinshe, áleýmettik belsendilikke qurmet bar.
"ALYP QAShÝ" dástúri jáne tarıhı astar.
Tirkestiń ejelgi maǵynasynda toıǵa kelgen qudashany atqa mingizip, alyp qashý dástúri de jatqanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul – sol dáýirdiń zańyna saı áreket bolǵan. Qyz kelisim bermese de, bosaǵa attaǵan soń, kóbine qalyp qoıatyn bolǵan. Mundaı qudashanyń «atqa jeńil» atalýy – alyp qashýǵa ońaı, artyq qarsylyq bildire qoımaıtyn, kónbis minezdi degendi meńzeıdi.
Sondyqtan da buryndary qudashanyń aınalasynda aýyldyń namysty jigitteri, aǵa-inileri júrgen. Bul bir jaǵynan qyzdy qorǵaý, ekinshi jaǵynan rý men aýyl namysyn saqtaý nıetinen týyndaıtyn áreket. Aı men kúnniń amanynda boıjetken qyzdan aıyrylyp qalý – aýyl úshin úlken namys, alyp qashqandar tarapynan kórsetilgen basynǵandyq, al aýyl azamattary úshin súıekke tańba sanalatyn. Alyp qashqan qyzdyń artynan qýa barǵandardyń kádimgideı ashýǵa basatyny da sondyqtan.
"ATQA JEŃIL QUDAShA": Zamanaýı reńk.
Búgingi tańda bul tirkes tikeleı minezdi emes, qoǵamdaǵy sheshim qabyldaýda jeńiltektik tanytatyn jaǵdaılardy sıpattaý úshin de qoldanylyp júr. Mysaly:
«Balalarǵa arnalǵan gazet-jýrnaldardyń redakııalaryn Almatydan Astanaǵa kóshirý — atqa jeńil qudasha bolyp tur ǵoı».
Bul mysalda «atqa jeńil qudasha» — qundylyqpen, turaqtylyqpen, redakııa ujymdarynyń áleýmettik jaǵdaıymen sanaspaı, jeńil-jelpi sheshim qabyldaý degen syn sıpatynda aıtylǵan. Bul — sóz tirkesiniń kontekstke saı qubylyp, jańa maǵyna alǵanyn kórsetedi.
Qazaqtyń beıneli sóz tirkesteri – qur sóz emes, áleýmettik kod. Ol arqyly qarym-qatynas, baǵalaý, eskertý, tipti tyıym da jetkiziledi. Mysaly: «Atqa jeńil, taıǵa shap» — degen sóz tirkesi belgili bir toptyń áleýmettik múmkindigi men jeke qalaýyna nemquraıdylyq tanytyp, oılanbaı sheshim qabyldaǵan laýazym ıesine qarata baǵyttalatyn astarly tıym deýge de bolady.
Qazaqtyń árbir sóz tirkesi - áleýmettik ról men qarym-qatynas mádenıetiniń aınasy.
«Atqa jeńil qudasha» degen sóz tirkesine qazirgi kózqaraspen qarasaq, onyń astarynan tarıh, ázil, áleýmettik ról jáne syn kózqaras qatar kórinedi.
Tildegi beıneli tirkesterdiń jańa zaman talabyna saı jańasha ınterpretaııasy — qazaq tiliniń damý jolyndaǵy kórkemdik jalǵastyǵynyń kepili.
Osy baǵytta zertteý júrgizý, sóz maǵynasyna tereń boılaý — búgingi jas urpaqqa ulttyq bolmysty túsindirýdiń tıimdi joly bolmaq.
Gúlmárııa Barmanbekova,
ardager jýrnalıst
