Murat Móńkeulynyń shoqtyǵy bıik shyǵarmasynyń biri – «Qarasaı-Qazı» jyry. Bul – erlik pen batyrlyqty, halyqtyń jaýyngerlik rýhyn dáripteıtin shyǵarma. Qaharmandyq epos urpaqty el men jerdi qorǵaýǵa, atamekenniń qadir-qasıetin sanaǵa sińirýge úndeıdi. «Qarasaı-Qazı» jyrynyń birneshe nusqasy bar. Búginde Murat Móńkeuly, Qashaǵan Kúrjimanuly, Nurpeıis Baıǵanın, Qudaıbergen Shoqaev, Mústejep Ahmetov, Qobylash Bekmaǵambetov, Muryn Seńgirbekuly, Haırolla Imanǵalıev, Aısa Baıtabynov, Naýryzbek Rahmanqulov, Seıit jyraý, Jaqsylyq jyraý, Nurtýǵan Kenjeǵulov jyrlaǵan nusqalar el ıgiligine aınalyp otyr. «Qarasaı-Qazıdyń» barlyq nusqalary «Babalar sózi» júztomdyǵynyń 41, 42, 46-tomdarynda toptastyryldy.
Murattyń «Qarasaı-Qazıy» – jyrdyń eń qysqa nusqalardyń biri. Bul aqynnyń uzaq jyrynyń qolǵa tıgen shaǵyn bir úzindisi bolýy da múmkin. Muny Halel Dosmuhameduly bylaısha eskertip ótedi: «Murat eski sózderdi kóp bilgen. Oraq, Mamaı, Qarasaı, Qazı, Asan Qaıǵy, Qaztýǵan sekildi ótken zamandaǵy adamdar týraly Murat kóp óleńder shyǵarǵan. Qarasaı-Qazı týraly Murat eki kúndeı aıtatyn edi dep aqsaqaldardan estigenim bar. Murat sózderiniń kóbi osy kúni joıylǵan. Bizdiń basyp otyrǵan «Qarasaı-Qazıymyz» uzaq sózden qalǵan bir jurnaq». H.Dosmuhameduly 1924 jyly Tashkent qalasynda bastyrǵan «Murat aqynnyń sózderi» degen kitapqa engen «Qarasaı-Qazı» jyry keıin birneshe ret jarııalandy.
Jyrdaǵy Oraq, Qarasaı men Qazı, Er Tarǵyn – tulǵalyq úlgi dárejesine kóterilgen beıneler. Bul shyǵarmanyń 1943 jyly Otan soǵysy júrip jatqan kezde «Qyzyl ásker kitaphanasy» serııasymen, «Nemis okkýpanttaryna ólim kelsin!» degen aıdarmen jeke kitap bolyp basylyp shyǵarylyp, urys dalasyna attandyrylǵany da sondyqtan. Maıdandaǵy jaýyngerlerdi jigerlendirý úshin osyndaı erlik pen qaharmandyqqa shaqyratyn, patrıottyqqa tárbıeleıtin shyǵarmalar qajet boldy. Sóıtip, Murat aqynnyń «Qarasaı-Qazıy» da jeńisti jaqyndatýǵa úles qosty.
«Qarasaı-Qazı» – tek erlik pen batyrlyqty úlgi etip qana qoımaı, adamgershilik qasıetterdi joǵary ustaýǵa, el qorǵaǵan erlerdiń halqy súıgen minez-qulyqtarynan úırenýge úndeıtin shyǵarma. Musanyń otyz ulynyń biri Oraq batyr qurýly turǵan almas qylyshqa urynyp, jan tapsyrǵanda onyń artynda Qaraúlek degen sheshesi, bir aıaǵy aqsaq, bir kózi soqyr áıeli, Qarasaı men Qazı degen eki uly, Qıbat degen qyzy qalady. Jyrdaǵy batyrlar beınesi osy úsh áıel zatynyń obrazdary arqyly tulǵalana túsedi. Oraqtyń seksen beske kelgen sheshesi Qaraúlek ulyn bylaısha joqtaıdy:
Aıdyn da Oraq, aı da Oraq,
Aıbaltasy qandy Oraq,
Ashtarhanda dańdy Oraq.
Aıýdaı arqyraǵan Oraǵym,
Kúndeı kúrkiregen shyraǵym,
Ketipti alys saparǵa.
Jyr bastalysymen-aq mert bolǵan Oraqtyń tekti tulǵasy, qaharmandyq is-áreketi onyń jaqyn-jýyqtarynyń joqtaý óleńi arqyly baıandalady. Anasynyń, jan jarynyń, qyzynyń tolǵanystary batyrdyń bolmys-bitimin tanytady, minez-qulqyn keıipteıdi, adamı qasıetterin úlgileıdi. Sheshesi Qaraúlek balasynyń basyn baǵalap, batyrlyǵyn aıtyp («Qaraýyl basy qolbasym, Jortýyl basy jolbarysym»), analyq meıirimin bildirip («Ejelden syrlas muńdasym, Jaý degende tynbasym») otyryp joqtaıdy. Oraqty óltirgen Alshy, Smaıyl, Tobaıaqtarǵa «Ertemenen tura almaı, Belimdi bekem býa almaı, Beti-qolym jýa almaı, Kózimniń jasyn tyıa almaı, Otyrǵanda men sóıtip, Bata oqı keldiń be, Shynymen de balam, uıalmaı!» – dep til qatyp, zar jylaıdy. Bul joqtaýda tek Oraqtyń ǵana emes, ony ulyqtaǵan ananyń óz beınesi de naqty kórinis tapqan.
Ásirese, Oraqty joqtaǵan bir aıaǵy aqsaq, bir kózi soqyr áıeliniń sózine den qoımasqa bolmaıdy. Bul – batyrlardyń aı dese aýzy bar, kún dese kózi bar arýlardy tańdap alý motıvine kereǵar mysal. Kemtar áıel jarynyń adamı tulǵasyn joqtaý óleńimen bıiktete túsedi. Sol arqyly Oraqtyń ózine degen qadir-qurmetiniń aıryqsha ekenin ańǵartady.
Aıaǵym aqsaq, kózim soqyr bolsa da,
Ústime qatyn almadyń.
Artyldyra qamshy salmadyń,
Alshańdattyń meni Oraq.
Áıeldiń zarly joqtaýyna qaraǵanda batyrlyǵymen elge keń tanylǵan, «qulandy qaqtan qaıyrǵan, handardy taqtan taıdyrǵan» Oraq kemtar qosaǵynyń kóńiline qaıaý túsirmegen kórinedi. Ádette qaharmandyq epostarda batyrlar birneshe áıelmen bas qosady. Olardyń bári de shetinen alma moıyn, arshyn tós arýlar bolyp keledi. Al Oraqtyń bir kózi soqyr, bir aıaǵy aqsaq jalǵyz áıeldi qanaǵat tutýy onyń bıik parasat ıesi ekenin kórsetedi. Onyń tóńiregindegi áıelder has batyrǵa laıyq týys-jekjat bolýymen erekshelenedi.
Oraqtyń aqsaq áıelimen bas qosýy týraly kóp nusqada taralǵan ańyzdar jetkilikti. Qashaǵan Kúrjimanuly jyrlaǵan nusqada Oraq batyrdyń qalmaqtyń qalasyn shaýyp kele jatyp, jolda dáretke otyrǵan aqsaq áıeldi kóretini, onyń ornynan qara tútin kókke kóteriletini týraly aıtylady. Batyr bul tegin emes dep, tekti urpaq súıýdi oılap, álgi qyryq birge kelgen kemtar qyzben bas quraıdy.
Sonymen qatar, «Qarasaı-Qazı» jyrynyń Muryn jyraý nusqasy bylaı bastalady: «Oraq pen Mamaı eki batyr turǵan zamanda Oraqqa «Áıel al» dese, almaıdy eken. «Maǵan jaqsy áıel kerek, jaman áıel almaımyn» deıdi eken. Jaýǵa attanaıyn dep turǵanda sol aýyldaǵy bir kózi joq soqyr, bir qoly joq sholaq, bir aıaǵy joq aqsaq áıeldi kóredi. Ásker jınap keteıin dep turǵanda: «Qaıtip keletin kún bolsa, osy áıeldi alarmyn» dep ketedi. Osy áıelden bir asyl bala týady eken dep oılaıdy.
Munyń bári adamnyń boıyndaǵy tektilikti áriden taný, asyl qasıetterdi baǵalaý uǵymdarymen astasyp jatyr. Oraqtaı has batyr men onyń násili asyl áıelinen el qorǵanyna aınalǵan Qarasaı men Qazıdyń jaralýy – zańdy qubylys. Oraq pen aqsaq ári soqyr áıeliniń qalaı kóńil qosqany joǵarydaǵy ańyzdyń jelisimen basqa da keıbir nusqalarda atalyp ótedi. Qashaǵan nusqasynda ol Shálgez batyrdyń qyzy, Qobylash nusqasynda balyqshy Sháýdir shaldyń qyzy Qarashash bolyp sýretteledi.
«Oraq-Mamaı» qaharmandyq jyryn zertteýshi Asqar Turǵanbaev Ámiresh Jumaǵazın nusqasynda baıandalatyn Oraqtyń úılenýin batyrdyń jar izdeý motıvimen baılanystyrady. «Oraq Qazyman Sur degen joldasynyń ertýimen Aıtatyr degen kólde ań aýlap jatady. Bir kúni sol kóldiń qoryqshysy Qypshaq Qara shaldyń qyzyn kórip, Oraq oǵan kóz salady. Oraqtyń kózi túskende qyzdyń túzge otyrǵan jeri janady. Bul qyz «batyr bala týady» degen belgi eken. Qyzdyń bir kózi soqyr, bir aıaǵy aqsaq, qulaǵy sańyraý, basy taz bolǵanyna qaramaı, onyń ákesine suraǵan malyn berip, aıttyryp alady».
Jyrdyń negizgi jelisindegi bir kózi soqyr, bir aıaǵy aqsaq áıelge basqa nusqalarda kemtarlyqtyń ózge belgileri de ústi-ústine jamala túsedi. Qolynyń sholaq, qulaǵynyń sańyraý, basynyń taz bolýy – osynyń kórinisi. Bul – batyr uldardy tabatyn áıeldiń násili tekti ekenin tanytý úshin oılastyrylǵan motıvter. Ulttyń ulylyǵyn dáripteıtin adamı qasıetterdi úlgi etý úshin qajet. Bul turǵyda «Jar izdeý motıviniń negizgi túıini úı bolýy, semıa qurý bolsa, ol keleshekte ózindeı, ne ózinen de asyp túsetin urpaq qaldyrý tilegine kelip tireledi», – degen Qajym Jumalıevtiń pikirine súıengen Asqar Turǵanbaev mynadaı tujyrym jasaıdy: «Oraqtyń jar izdeýi Alpamystyń Gúlbarshyndy izdeýi, Qobylandynyń Qurtqany alýynan múlde bólek. Mundaǵy basty maqsat – bolashaq batyr ul týatyn áıeldi tabý. Áıeldiń sulýlyǵy, shyqqan teginiń esh mańyzy joq. Kerisinshe, Qarashash – túrsiz ári múgedek. Biraq ol Oraq óler sátte jáne keıin Oraqtyń kegin qaıtarǵan sátte (qaıǵy, qýanysh) bar kemisi joıylyp, keremet sulý áıelge aınalady». Oraqtyń áıeliniń jan sulýlyǵynyń belgileri jaryn joqtaýynan da («Ólerińdi bilgende, Allanyń bergen túninde, Armansyz qushyp jatpadym»), Qarasaıdy jaýǵa attanýǵa qaıraýynan da «Seniń anań men edim, Men saǵan jerik bolǵanda, Segiz jylan jep edim»), ulyna aqyl qosýynan da («Qıbat túgili meni sat, At kóńilińe jarasa-aı») aıqyn baıqalady.
Jyrdaǵy erekshe beıneniń biri – Qarasaı men Qazıdyń qaryndasy – Qıbat. Qarasaı jaýǵa attanbaq bolyp, Kókshe batyrdyń Kókbuıra atyn saýdalaǵanda ol aqysyna Qıbatty suraıdy. Sheshesimen aqyldasyp, aqyry kelisken Qarasaıǵa qaryndasy Qıbat kelip ýáj aıtady:
Keshegi ákem ketken soń,
Kemshilik basqa jetken soń,
Jalǵyz taıǵa sattyń ba?
Atyń áıel demeseń,
Men ekeýińnen kem be edim?.
Osyny estip, attan túsip, jaýǵa qaraı jaıaý tartqan aǵasyna jany ashyǵan Qıbat raıynan qaıtyp («Sen tomsaryp ketpe, kúlip ket, Qalaǵan atyń minip ket, Men qyz bolsam da uldaımyn, Qadirimdi bilip ket»), rızashylyq tanytady («Aınalaıyn Qareke, Men bir bata bereıin, Qolyńda jaı, aǵeke»). Sóıte tura kóńilindegi nalasyn da aqtarady («Kúnderdiń kúni bolǵanda, Jalǵyz taıǵa satqanyń, Tek baılaýly basyń bolmasyn»), keler kúnin de oılap qamyǵady («Abysyn, ajyn bar bolyp, Jalǵyz taıǵa keldiń dep, Betime salyq eter me?»).
Murat Móńkeulynyń «Qarasaı-Qazı» jyryndaǵy áıelder – el qorǵany – erlerdiń bolmysyn bıiktetetin beıneler, eldiktiń sıpatyn tanytatyn tulǵalar. Qaharmandyq jyrdaǵy batyrdyń anasy, jary jáne qyzy qandaı bolýy kerek desek, osy úsheýiniń beınesi sanamyzda jańǵyra túspek.
Qysqasy, Qaraúlek, Qarashash (Murat nusqasynda aty atalmaıdy), Qıbat úshtigi – ult bolý, el bolý jolyndaǵy áıel zatynyń úlesin tanytatyn úılesimdi úshtaǵan der edik. Batyr babalar baıanyndaǵy tektilik týraly tujyrymnyń biri osy.
Baýyrjan OMARULY
