Taıaýda nemis etnografy Rıhard Karýttyń kitaby qazaq tilinde jaryq kórdi. «Qazaqtar men túrkmender arasynda» dep atalatyn eńbek AmalBooks baspasynda kásipker Arman Tosqanbaevtyń demeýshiligimen shyǵaryldy.
2016 jyldan beri jumys istep kele jatqan AmalBooks baspasy tarıh, non-fıkshn, bıznes baǵyttarynda kitaptar basyp shyǵarady. Rıhard Karýttyń eńbegi – «Taza tarıh» serııasynyń aıasynda jaryq kórgen onynshy kitap. Buǵan deıin bul týyndynyń orys tilindegi aýdarmasy shyǵyp, oqyrman arasynda suranysqa ıe bolǵan edi.
AmalBooks baspasynyń negizin qalaýshy Baqytjan Buqarbaı «Taza tarıh» serııasy boıynsha shyǵarylatyn kitaptardyń negizgi maqsaty halyqtyń kózin ashyp, tarıhı jadyn qalpyna keltirýge kómektesý ekenin atap ótti. Osy maqsat aıasynda jyl sońyna deıin taǵy jıyrma tarıhı derek shyǵarý josparymen de bólisti.
SÝRETTEÝ ǴANA EMES, SÝRETI DE BAR
Nemis etnografy Rıhard Karýt 1903 jáne 1909 jyldary Kaspıı teńizi jaǵasyndaǵy Mańǵyshylaq (kitaptaǵy nusqasynda osylaı jazylǵan) túbegine saıahat jasaıdy. Ekspedıııasynyń negizgi maqsaty túrkimenderdi zertteý bolǵanymen, mundaǵy turǵyndardyń arasynda qazaqtardyń basym ekenin baıqap, nátıjesinde osy kitapty jazyp shyǵady. «Nemis ultyna tán asqan dáldikpen, muqııat jazylýy kitaptyń negizgi erekshelikteriniń biri», – deıdi joba jetekshisi Baqytjan Buqarbaı.
Basqa zertteýshiler tek sholyp qana jazǵan qazaqtyń ómir saltyndaǵy nanym-senimin, turmys-tirshiligin, oıý-órnegin tolyǵymen sıpattap jazyp qaldyrǵany osyǵan dálel. Kitaptyń taǵy bir artyqshylyǵy – turǵyndardyń tynys-tirshiliginiń tek sózben ǵana emes, sýretter arqyly da kórsetilýi.
Avtor kitapta qazaqtardyń tal besikten jer besikke deıingi ómirinde ustanatyn salt-dástúrlerin tolyqtaı tarqatyp baıandaǵan. Balanyń dúnıege kelýi, balalyq shaǵy, es bilgen ýaqyty, shańyraq quryp, otbasyly bolǵany sekildi halqymyzdyń turmysyndaǵy mańyzdy rólge ıe bolǵan dúnıelerdiń qalaı júzege asatynyn túsindirgen.
Sonymen qatar, geografııalyq erekshelikteri týraly sóz qozǵap, Mańǵyshylaq túbeginiń tabıǵatyn da tys qaldyrmaǵan. Sonyń nátıjesinde jer-sýǵa baılanysty qazaqtar arasyndaǵy ejelden qalyptasyp kele jatqan ańyzdar da kitapta aıtylady.
TÚRKIMENDERMEN SALYSTYRÝ
Alǵashynda túrkimender týraly jazǵysy kelgen avtor qazaqtar týraly derek qaldyrýynyń sebebin «jańa mádenıettiń yqpalyna jyldam ushyrap, ulttyq ereksheligi solǵyn tarta bastasa da, qazaqtyń kóp mádenı murasy áli de ereksheligin saqtap tur. Sondyqtan, túrkmendermen salystyrǵanda, syrttan kelgen etnograftyń nazaryn qazaq ulty kóbirek baýraıtynyn aıta ketý kerek» dep túsindiredi.
Oǵan qaramastan, áýel bastaǵy maqsaty boıynsha túrkimender týraly da sıpattap jazyp qaldyrǵan. Eń qyzyǵy túrkimenderdi Merv oazısindegi týystarymen salystyryp, olardyń syrt kelbeti men turmys-tirshiligine ekonomıkalyq jaǵdaıdyń áser etkeninen habar beredi.
Sondaı-aq, qazaqtar men túrkimenderdiń sharýashylyǵy men klımattyq jaǵdaıǵa beıimdelýine baǵa bere otyryp, ult retinde qazaqtardyń basym túsip otyrǵanyn jazady.
Eki ulttyń arasyndaǵy kıim kııý úlgisi men ómir súrý saltyndaǵy aıyrmashylyqtardy sýretter arqyly da kórsete bilgen. Bastapqy derekkózden aýdarylǵan kitaptan otarlaý saıasatynyń etnografııalyq ulttyq erekshelikterimizge yqpal etkenin ańǵarý qıyn emes. Qysqasha aıtqanda, kitap 20-ǵasyrdyń basyndaǵy qazaqtardyń kúndelikti tirshiliginen habar beredi.
Mereı Myrzaǵalıqyzy
