Qazirgi zamannyń búkil álem boıynsha ekojúıelerge, ekonomıkaǵa jáne adamdardyń ómirine qaýip tóndirgen eń ózekti máseleleriniń biri - klımattyń ózgerýi.
Temperatýra men teńiz deńgeıiniń kóterilýi, ekstremaldy aýa-raıy qubylystar sanynyń artýy jáne tirshilik etý ortasynyń joıylýy búgingi tańdaǵy nazar aýdarýkerek negizgi másele ekendigi bárimizge aıdan anyq bolyp otyr. Oǵan dálel 2023 jyly jeltoqsanaıynda Dýbaıda ótken klımattyń ózgerýi jónindegi konferenııasy. Oǵan elimizdiń prezıdenti Toqaev Qasym-Jomart Kemeluly qatysqan bolatyn. Iaǵnı klımattyń ózgerýi tek Qazaqstan úshin ǵana emes,álem úshin negizgi problemalardyń biri ekendigindáleldeıdi. BUU uıymy usynǵan «Turaqty damý maqsattarynyń» 13-maqsaty da osy klımat ózerýimen kúreske arnalǵan. Iaǵnı, mundaklımattyń ózgerýi boıynsha shuǵyl sharalar qabyldaý týraly aıtylǵan.
Keń aýmaǵy men alýan túrli landshafty bar Qazaqstan álemniń alýan túrli aımaqtarynyń biri bolyp tabylady. Dala men shólderden bastap taý jotalary men baı tabıǵı resýrstarǵa deıin eldiń ekologııalyq jáne ekonomıkalyq turǵydan erekshe orny men mańyzy bar. Alaıda, kóptegen basqa óńirler sııaqty, Qazaqstan da klımattyń ózgerýine ushyraýda, bul onyń ekologııasyna, ekonomıkasyna jáne áleýmettik turaqtylyǵyna eleýli zardaptar ákelýde.
Qazaqstan úshin klımattyń ózgerýiniń eleýli saldarynyń biri ortasha temperatýranyń artýy bolyp tabylady. Bul muzdyqtardyń erýine, qar sýlarynyń óz merziminen erte erýine, soǵan oraıózender men kólderdegi sý deńgeıiniń kóterilýineákeledi. Oǵan mysal elimizdiń 3 óńirde, Aqtóbe, Atyraý jáne Soltústik Qazaqstan oblystaryndabolyp jatqan sý tasqyny.
Sý tasqyny – qar men muzdyqtyń tez erýinen jáne mol nóser jańbyrdan ózen deńgeıiniń qysqa merzimde kúrt kóterilýi. Paıda bolý sebepterine baılanysty sý tasqynyn shartty túrde úsh topqa bólýge bolady:
Bul oraıda Qazaqstan aýmaǵynda sý tasqynynyń bolý sebebin Qazgıdromet RMK Ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory Abaev Nurlan Núsipbaıuly bylaı túsindirdi: «Elimizdiń batys jáne soltústik óńirlerinde bolyp jatqan sý tasqynynyń negizgi sebebi, bul topyraqtyń joǵary ylǵaldylyǵyna baılanysty, sonymen qatar qys mezgilinde paıda bolǵan muz qyrtysynyń erip úlgermeýi nátıjesi bolyp otyr. Sebebi, erigen qarmen jańbyr sýlary topyraqqa sińe almaı, eldi-mekenderge jaıylyp qolaısyzdyq týǵyzýda. Jánede sol qar sýlary ózen, kól arnalaryn týdyryp, sý tasqyny qaýipin ulǵaıtýda» dep túsindirdi.
Sý tasqyny elimizge ekonomıkalyq úlken shyǵyn alyp kelgeni anyq. Úkimet sý tasqyny saldarynan óńirlerge kelgen shyǵyndy eki aıdan beri áli eseptep bitpedi. Sý tasqynyna baılanysty 120 myńǵa jýyq adam evakýaııalanǵan. Sý tasqyny jaǵdaıynyń qorytyndysy boıynsha elimizde 12 908 turǵyn úı sý astynda qalǵan. 3 óńirde, Aqtóbe, Atyraý jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynda 264 úı áli de sý astynda. Sondaı-aq, 25 921 saıajaı ýchaskesi sý astynda qalǵan.
Klımattyń ózgerýi sý tasqynynyń jıiligi men qarqyndylyǵynyń artýyna áser etetin mańyzdy faktor bolyp tabylady. Teńiz deńgeıiniń kóterilýi, jaýyn-shashyn úlgileriniń ózgerýi jáne ekstremaldy aýa raıy jaǵdaılary jıiliginiń artýy, bul proeske aıtarlyqtaı yqpal etedi.Biraq, bizdiń klımattyń ózgerisine áser ete almaıtyndyǵymyz anyq. Sondyqtan bizge osy klımatqa beıimdele ómir súrýimiz qajet. Iaǵnı aldyn alý sharalaryn qarastyryp, máselelerdiń sheshimin tabýǵa áreketter jasaýymyz kerek. Sý tasqyny qaýpin tıimdi basqarý úshin de osy aspektilerdiń barlyǵyn eskerý jáne klımattyń ózgerýin jáne basqa faktorlardy azaıtýǵa baǵyttalǵan keshendi strategııalardy ázirleý qajet. Tek osylaı ǵana sý tasqynynan bolatyn zııandy azaıtýǵa jáne halyq pen ınfraqurylymdy osy tabıǵı apattyń joıqyn áserinen qorǵaýǵa bolady.Sondaı-aq, osy jaǵdaı elimizde osy salada jumys jasaıtyn gıdrolog jáne meteorolog mamandardyńaz ekendigin jáne mamandary kóptep daıyndaýymyz qajet ekenin kórsetti. Jastarymyzdy osy salaǵa beıimdep, myqty mamandardy daıarlaý - osyndaı klımattyń ózgerýi áserinen bolatyn qaýipti qubylystardy aldyn alýǵa jasalǵan úlken qadam bolary haq.
Rahmatýlla Nurqanat Erǵalıuly
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,
meteorologııa jáne gıdrologııa kafedrasynyń 2 kýrs magıstranty
