Qazaqstandaǵy ıhtıofaýnasy lastanbaǵan jalǵyz sý aıdyny - Alakól kólder júıesi. Degenmen, bul da lastanýda. Atalǵan kólden jaıyn men shortan syndy jyrtqysh balyqtar tabylǵan. Ihtıolog bul qaýipti deıdi. Osy jaıynda “Adyrna” ulttyq portalyna ıhtıolog Meırambek Pazylbekov aıtyp berdi.
– Meırambek myrza, áleýmettik jelidegi paraqshańyzǵa Alakól kólder júıesiniń lastanýy týraly jazdyńyz. Bul týraly qaıdan bildińiz?
— Kásibı balyq aýlaýshylardyń biri habarlasyp, Alakólde ózderiniń aýyna túsken shortan men jaıyn balyǵy týraly aqparatpen bólisti. Men aqparattyń shyndyǵyna kóz jetkizip, halyqqa usyndym.
Alakól kólder júıesindegi antropogendik áserge ushyraýy sońǵy 40-50 jylda ekojúıeniń aıtarlyqtaı ózgerýine alyp keldi. Qazirgi kezde antropogendik faktorlardyń áserinen kólder júıesindegi ıhtıofaýnanyń sapalyq qana emes, sandyq quramy da ózgerýde.
Kásiptik turǵyda quny tómen balyq túrleriniń (móńke, tyran, torta) kóbeıýi, qundy balyq túrleriniń (kókserke, sazan jáne t.b) kúrt azaıýy birnshe jyl qatarynan baıqalýda. Al aborıgendi ıhtıofaýnanyń ókilderi sýmen qamtamasyz etýshi ózenderdi, tuy sýly óskindi bıotopta jáne Alakóldiń tuzdy bólikterinde ǵana mekendeýi baıqalǵan.
Alakól kólder júıesiniń ıhtıofaýnasy shamamen 7 tuqymdasqa jatatyn 26 túrli balyqtan turady, onyń 12 túri aborıgendi jáne 14 túri jersingen (ıntrodýıentter) balyqtar. Bul túrlermen shektelmeı aldaǵy ýaqytta jańa túrlermen tolyǵýy ábden múmkin.
Kásiptik balyq túrlerine negizinen 6 túrli balyq jatady. Kásiptik maqsatta qazirgi ýaqytta 5 túrli balyq aýlanady: kókserke, tyran, torta, móńke jáne alabuǵa. Aıta ketetin jáıt – Balqash-Ile sý alabynda Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizilgen Balqash alabuǵasy Alakólde kásiptik túrde aýlana beredi. Sebebi ekeýi eki bólek popýlıaııany quraıdy.
Sazan popýlıaııanyń qalpyna kelgenshe ázirge aýlaýǵa usynylmaǵan, ıaǵnı moratorııde.
Alakól kólderiniń aborıgen túrleriniń ishinen áli bir de bir balyq túri Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizilmegen.
«JAÝAPTY BAR – MINDETIN ATQARYP JATQANDAR JOQ»
– Alakól kólder júıesiniń lastanýy qalaı baıqalady?
– Men Alakól kólder júıesin 5-6 jyl qatarynan ǵylymı qyzmetker retinde zerttegen ǵalymdardyń birimin. Sol kezde Alakól kólder júıesin túgelimen jylyna úsh márte aınalyp, qarap, keshendi ǵylymı-zertteý jumysyn júrgizemiz. Jalpy, Alakól kóli Shyǵys Qazaqstan oblysy men qazirgi Jetisý oblysynyń aımaǵynda jatyr. Aınalasynda jaǵalaı halyq ornalasqan. Sonymen qatar, maýsymdyq demalysqa baılanysty sýynyń sapasy men tuzdylyǵyna baılanysty demalys aımaqtaryna qaraı otandyq jáne sheteldik týrıstar kóptep keledi. Sonymen qatar, kásiptik balyqshylardan bólek, bul jerde áýesqoı balyqshylar da bar. Dál qazir shortannyń qaıdan kelgeni týraly mende naqty derek joq. Ony arnaıy zertteý kerek. Alaıda, eshteńe qurdan-qur bolmaıdy. Iaǵnı, osy adamdardyń áserinen paıda bolýy múmkin. Bireýler ol jerge áýestenip jiberedi, bireýler qasaqana jiberýi múmkin. Sondyqtan bunyń dál qazir neden paıda bolǵanyn dóp basyp aıtý múmkin emes. Biraq bul jerde kezdespeıtin jyrtqysh balyqtardyń tiri kúıinde balyqshylardyń aýyna ádettegi balyqtarmen qatar túskeni - naqty fakt.
Atalǵan jyrtqysh balyqtardyń qansha danasy sýda bar ekeni týraly ázirge naq basyp aıtatyn aqparat joq. Jylda balyqshylar kásiptik balyq aýlaıdy. Alakól kólder júıesi balyq sharýashylyǵy mańyzy bar kólder qatarynan bolǵandyqtan ony balyq ýchaskelerine bólip belgili bir kásipkerlerge konkýrs nátıjesine saı kelisim shart negizinde bekitilip beriledi. Olardy tabıǵat paıdalanýshylar dep ataıdy. Olar óz kezeginde sol jerde kásiptik balyq aýlaýmen aınalysady. Ózderiniń jyldaǵy mindettemesine saı, jylda balyqtyń qoryn toltyryp turý úshin balyqtandyrýdy kúz aıynda júrgizedi. Sol kezde biz ylǵı usynys jasaımyz. Qazirgi tańda Alakól kólder júıesi balyqtyń bóten túrlerimen lastanbaǵandyqtan, ony jergilikti balyqpen jersindirýdi usynǵanbyz. Iaǵnı, ol jerge jiberiletin sazan balyǵy sol jergilikti jaǵdaıda ósirilýi kerek. Óıtkeni, árbir sý qoıma belgili qalyptasqan tarıhı ıhtıofaýna quramymymen belgili. Degenmen, basqa oblystan jibergen kezde sol jerde mekendeıtin balyqtar kelip sý qoımaǵa kezdeısoq túsip ketý yqtımaldyǵy joǵary.
Endi jaıyn balyǵynyń kelýiniń bir sebebi týraly úlken boljam bar. Iaǵnı, balyqtandyrý kezinde Almaty oblysynan aparǵan sátte túsken bolýy múmkin. Óıtkeni, bul týraly tabıǵat paıdalanýshylardyń ózderi rastap otyr. Kezinde keńes dáýirinde árbir sý aıdynynda bir-bir pıtomnık bolǵan. Iaǵnı, árbir sý aıdyny ózin qamtamasyz etip otyrǵan. Búginde ol pıtomnıkterdiń kópshiligi óz jumysyn toqtatqan. Sondyqtan tabıǵat paıdalanýshylar óz mindetin atqarý úshin qaı jerde qoljetimdi shabaq bar, sony satyp ákeledi. Ony baqylaıtyn bizde birneshe jaýapty organnan quralǵan komıssııa bar. Iaǵnı, ol komıssııaǵa tóraǵalyq etetin aýylsharýashylyǵy mınıstrliginiń quramyndaǵy balyq sharýashylyǵy komıtetiniń árbir óńirdegi basseındik balyq sharýashylyǵy ınspekııasy bar. Bizdiń jaǵdaıda Balqash-Alakól balyq sharýashylyǵy aýmaqtyq ınspekııasy. Sol balyqtandyrý júıesin túgel qadaǵalaıtyn, tóraǵalyq etetin memlekettik organ bolyp tabylady. Komıssııanyń quramyna elimizdiń balyq sharýashylyq ǵylymy, jergilikti atqarýshy organ, ıaǵnı ákimshilikten bir ókil kiredi jáne balyq sharýashylyǵy salasyndaǵy akkredıtaııadan ótken assoıaııa kiredi. Ótken jyldan bastap, baqylaýǵa qoǵam belsendileri jáne kez kelgen Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary da qatysa alady. Sol komıssııa kelgen balyqty sanap, salmaǵyn ólshep, túrlerin anyqtap, bóten balyqtar kirip ketpeýine jaýapty. Alaıda, jaýapty bar – mindetin atqaryp jatqandar joq. Iaǵnı, mindetin atqarýshylar jaýapkershilikti tolyq sezinbeı turǵandaı.
«JYRTQYShTARDY TÚBEGEILI JOIý MÚMKIN EMES»
— Alakól kólder júıesine engen jyrtqysh balyqtardan qandaı qaýip bar?
— Balyqtar ekige bólinedi: jyrtqysh jáne beıbit balyqtar. Tabıǵatta ıhtıofaýna quramynda beıbit balyqtar men jyrtqysh balyqtardyń ózara balansy turaqty bolýy kerek.
Sońǵy aqparatqa sáıkes, Alakól kólder júıesinde kezdesken shortan men jaıyn jyrtqysh balyq bolyp sanalady.
Ekeýi de sý qoımasynda qolaıly jaǵdaı taýyp, óziniń qoryn kóbeıtip ósetin bolsa, bul ıhtıofaýna quramyna keri áserin tıgizýi múmkin. Sebebi, bul jerde onsyz da eki jyrtqysh balyq bar. Olar Balqash alabuǵasy men kókserke balyǵy. Eki jyrtqysh balyq kásiptik maqsatta aýlanady. Al beıbit balyqtardyń tórt túri kezdesedi. Olar sazan, torta, móńke, tyran. Endi Balqash alabuǵasy men kókserkege taǵy eki jyrtqysh balyq qosylatyn bolsa, demek, kásiptik ıhtıofaýna quramynda beıbit pen jyrtqysh balyqtar 50/50 bolady. Munyń ózi ıhtıofaýna quramyndaǵy belgili bir balanstyń aýytqýyna ákelip soǵýy múmin. Iaǵnı, bıologııalyq balanstyń buzylýyna, ıhtıofaýna quramynyń qaıta qurylýyna, san men balyqtyń bıomassasynyń ózgerýine, qorektik básekelestiktiń artýyna, balyqtyń ósý qarqyndylyǵyn tómendeýine jáne sol sııaqty basqada sapalyq kórsetkishteriniń buzylýyna alyp kelýi yqtımal. Jyrtqysh balyqtar úlken sý aıdynyna bir túskennen keıin ony túbegeıli joıý múmkin emes.
«ALAKÓLGE ENSE, BALQASh-ILE SÝ ALABYNA DA QAÝIP BAR»
— Aldyn-alý úshin ne isteý qajet edi?
– Halyq arasynda osy kezdeısoq balyqtardy, jergilikti ıhtıofaýnaǵa jat túrlerdi jiberýdiń durys emesin, ol bıologııalyq lastanýǵa alyp keletinin BAQ arqyly, áleýmettik jeli arqyly, túsindirme jumystary arqyly týrısterge, demalýshylarǵa túsindirý kerek. Ekinshiden, jylda jasalatyn balyqtandyrý, shabaq jiberý kezinde komıssııa ózine úlken jaýapkershilikti sezinip, osyndaı jaǵdaılarǵa jol bermeı, jiti qadaǵalaý kerek.
Atalǵan balyqtardyń Alakól kóline beıimdelip, óz sanyn kóbeıtýge barlyq múmkindigi bar deýge tolyq negiz bar. Sebebi, eki túr de ózge sý aıdynynda kezdesedi, kásiptik maqsatta aýlanady. Mysaly, Balqash-Ile sý alabynda, Aral-Syrdarııa sý alabynda bul balyqtar keńinen taralǵan. Al shortan bolsa, Aral-Syrdarııa basseıninde, Ertis-Zaısan sý alabynda keńinen taralǵan. Ázirge shortan Balqash-Ile sý alabynda joq. Bul jerge de ol jat túr bolyp esepteledi. Biraq ol jat túr ózimizdiń ıhtıofaýnasy lastanbaǵan jalǵyz ǵana sý aıdyny Alakól kólder júıesine enip, qoryn kóbeıtetin bolsa, bolashaqta da Balqash-Ile sý aıdynyna da túsý qaýipi bar. Sondyqtan osyndaı jaǵdaı bolmas úshin birinshi kezekte halyq arasyndaǵy bıologııalyq-ekologııalyq mádenıetti kóterýimiz kerek. Joǵaryda aıtqan tizimdegi komıssııa músheleri osyndaı jaǵdaıdy boldyrmaý úshin baqylaýdy kúsheıtý kerek.
Buǵan kináli taraptar esh jazalanbaı "bıologııalyq qylmystan" ońaı qutylyp ony kórshi Qytaıǵa nemese kezdeısoq jaǵdaıǵa jaba salýy múmkin. Árbir sý aıdyny oqshaýlanǵan aǵza sııaqty ekojúıeni quraıdy. Sáıkesinshe árqaısysynyń ózine tán ıhtıofaýna quramy bar. Ony buzýǵa bolmaıdy, bul zańmen tıym salynǵan.
– Suhbat bergenińizge rahmet!
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
