Qazaqstan Ulttyq kitaphanasy Álem ádebıeti qyzmeti bólimi men ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti shyǵystaný fakýlteti Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasynyń tikeleı atsalysýymen shyǵys aqyny Omar Haııamnyń 975 jyl tolýyna oraı «Omar Haııam – ǵalym, aqyn, oıshyl» atty ádebı kesh ótti.
Jyl saıyn Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq kitaphanasynyń Álem ádebıeti qyzmeti bólimi Irannyń bir aqynynyń shyǵarmashylyǵyna arnap ádebı kesh ótkizýdi dástúrge aınaldyrǵan. Bul keshke Almaty qalasyndaǵy Iran mádenı ortalyǵynyń dırektory Hýseın Aǵazade, Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty dırektorynyń Tóreáli Qydyr, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ shyǵystaný fakýltetiniń dekany Natalıa Em, shyǵystaný fakýlteti dekany ǵylymı-ınnovaııalyq jumys jáne halyqaralyq baılanystar jónindegi orynbasary, PhD doktory Saltanat Jaqybaeva, Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azııa kafedrasynyń meńgerýshisi Darıǵa Kókeeva, Irantaný bóliminiń meńgerýshisi, aǵa oqytýshy Aıman Boranbaeva jáne atalmysh kafedranyń oqytýshylary men stýdentteri, Ulttyq kitaphananyń Álem ádebıeti qyzmeti bóliminiń qyzmetkerleri qatysty.
Ádebı keshte Omar Haııamnyń ǵalym, aqyn jáne oıshyl retinde kelbeti ashyp kórsetiletin baıandamalar jasaldy. Sonymen qatar parsy tilin oqyp júrgen stýdentter Omar Haııamnyń rýbaılaryn parsy tilinde naqyshyna keltire oqyp, ádebı keshtiń kórkin keltirdi. Al QR Ulttyq kitaphanasy Álem ádebıeti qyzmeti bóliminiń qyzmetkerleri Omar Haııamnyń rýbaılaryn qytaı, túrik, orys, parsy, jáne qazaq tilderinde oqyp qatysýshylardyń ystyq yqylasyna bólendi. Ádebı keshtiń sońynda qatysýshylarǵa alǵys hattar men syılyqtar berildi. Kesh sońynda qorytyndy sóz sóılegen Ulttyq kitaphanasy dırektorynyń oryndasary Ajar Iýsýpova aldaǵy ýaqytta Irannyń tanymal aqyndarynyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan ádebı keshter jalǵasyn tabatynyn aıtty.
OMAR HAIIaM KIM EDI?
Omar Haııam degen atpen tanylǵan parsy aqynynyń tolyq aty-jóni - Ǵııasaddın Ábýl-Fath Omar ıbn Ibrahım ál-Haııam (1048-1131). Omar Haııam ómir súrgen dáýir seljúk túrikteriniń Iran tipti Anatolııaǵa deıingi aımaqqa bılik júrgizgen kezine týra keledi. Aqynnyń ómir súrgen kezi dinı mektepter, mazhabtar jáne túrli dinı toptar arasyndaǵy bitpes tartysqa toly bolatyn. Sondyqtan bolsa kerek Omar Haııam bılikten de dinı toptardan da boıyn aýlaq salyp tek qana ǵylymmen aınalysqandy jón kóredi. Árıne, bul týraly zertteý jumystar kóp jáne kóptegen ǵalymdardyń pikiri bul sózderdi rastaıdy. Astranomııany sheksiz jaqsy kórgen Omar Haııam matematık retinde tanylady. Sondyqtan ol Isfahanda observatorııa salýǵa kirisedi, biraq ol aıaqsyz qalady. Seljúk sultany Jáláladdın Málik shahtyń tapsyrýymen kún aınalymyna negizdelgen jańa kúntizbeni qurastyrady. Bul kúntizbe boıynsha jyl basy 21/22 naýryzdan bastalady jáne 12 juldyzǵa negizdelgen. Alǵashqy alty aı 31 kúnnen, qalǵan alty aı 30 kúnnen, tek ár tórt jylda jyldyń sońǵy aıy esfánd aıy 29 kún. O.Haııamnyń kúntizbesi Iranda 1924-jyldan beri resmı túrde qoldanylady jáne osy kúntizbe boıynsha bıyl 1402-jyl. Jerdi kúnniń aınalýyna qaraı jasalǵan bul kúntizbe Naýryzdan bastalady jáne sol kún jyl basy retinde «Naýryz» – Jańa kún retinde toılanatynyn Omar Haııam keıingi urpaqqa máńgilikke mura etip qaldyrǵan. Osy taqyrypqa oraılastyryp «Naýryz-nama» atty kitap jazǵan. Bul kitapta Naýryz, ıaǵnı jyl basy bolyp keletin merekeden basqa ırandyqtardyń kóptegen kóne merekeleri men salt-dástúrleri týraly baıandalady. Iran jurtynyń kóne merekeleriniń shyǵý tarıhy, onyń toılanýyna qatysty túrli hıkaıalar men sharaptyń paıdasy týraly áńgimeler engen.
OTANYNA ShETEL ARQYLY TANYLǴAN AQYN
Omar Haııam kóptegen zamandastary sekildi óleń jazǵan. Óleńderi negizinen rýbaı, ıaǵnı tórt jol óleń túrinde jazylǵan. Rýbaıleriniń sany asa kóp emes, bar bolǵany 178 rýbaı (712 jol) jazǵan. Irandyqtardyń pikirinshe 712 jol óleń jazǵan adamdy aqyn dep ataýdyń ózi qıyn. Sebebi parsy aqyndary úlken kólemdi shyǵarmalar jazǵan. Mysaly Fırdoýsıdiń «Shahnamasy» - 120,000 jol, Rýmıdiń «Másnávı mánávı» jınaǵy - 26,000 jol, Nızamıdiń «Hamsa», ıaǵnı bes poemanyń árqaısysy keminde 5000 joldan. Onyń janynda 712 jol jazǵan aqyndy qalaı aqyn dep ataýǵa bolady dep qabyldaǵany ras.
Odan basqa parsylar sóılegende de uzaq-sonar mapazdap sóılegendi jaqsy kóretindikten, olar úshin qysqa da nusqa jazylǵan Omar Haııamnyń rýbaıleri ony aqyn retinde tanystyrýǵa azdyq etedi. Sondyqtan bolsa kerek Omar Haııam uzaq jyldar boıy óz otanynda tanymal aqyn retinde aty atalmaı, kóbinese astranom jáne matematık retinde tanylyp kelgen.
1859 jyly aǵylshyn aqyny ári aýdarmashysy Edvard Fıdjerald Omar Haııamnyń 75 rýbaıatyn aǵylshyn tiline aýdaryp jaryqqa shyǵarady. Bul aýdarmany tek aǵylshyndar ǵana emes búkil eýropalyqtar jyly qabyldaıdy. E.Fıdjerald 1868 jyly – 110 rýbaı, sosyn 1872 jyly 101 rýbaıdy jaryqqa shyǵarady. Omar Haııamnyń rýbaılaryna degen suranystyń artqany sondaı – 1929 jyly onyń aǵylshyn tilindegi aýdarmasy 129 ret jaryq kóredi. Aǵylshyn tili arqyly ózge de tilderge aýdaryla bastaıdy.
Sonyń biri orys tili. Orys tiline de kóptegen orys aqyndary aýdarǵan. Olar: V.L. Velıchko (1860-1903), I.I. Thorjevskıı (1878-1951), O.Rýmer (1883-1954), G.Semenov (1918-1982), G.Plıseskıı (1931-1992). Bul aqyndar negizinen aǵylshyn tilinen orys tiline aýdarǵan. O.Rýmer de alǵashynda úshinshi til arqyly aýdarady, keıinnen parsy tilin úırenip tikeleı parsy tilinen aýdarǵan.
Al R. Alıev pen M. Osmanov 1959 jyly orys tiline tikeleı parsy tilinen aýdaryp faksımılesimen birge jarııalaǵan. Bul kitaptyń faksımılesi jarııalanǵan 2 bólimi QR Ulttyq kitaphanasynyń sırek kezdesetin kitaptar men qoljazbalar qorynda saqtalǵan.
Irannyń ózinde Omar Haııamnyń rýbaılaryn zertteý aǵylshyn jáne t.b. evropalyq tilderge jappaı aýdarylyp keń tanymal bolǵannan keıin qolǵa alynady. Búkil Eýropa jurtshylyǵy Omar Haııamdy sharapshyl aqyn retinde dáriptep bolǵanda, ırandyq zertteýshiler rýbaılerdiń maǵynasy basqa ekenin jáne aýdarylǵan rýbaılerdiń bári Omar Haııamǵa tıesili emes, Haııamǵa elikteýshilerdiń rýbaıleri ekenin dáleldeýge kirisedi. Alǵash ret 1933-jyly Sadyq Hıdaıat atty ırandyq jazýshy, aýdarmashy jáne ǵalym Omar Haııamnyń 143 rýbaıyn anyqtap, ǵylymı kirispe maqalasymen jaryqqa shyǵarady. Al 1949 jyly M.Á. Fýrýǵı men Q.Ǵanı esimdi ǵalymdar O.Haııamnyń 172 rýbaı bar ekenin anyqtaıdy. Olar buryndary belgisiz bolyp kelgen rýbaılerdiń kóne qoljazba nusqasyn taýyp sol boıynsha jumys jasaıdy. Osymen O.Haııamnyń bar joǵy 178 rýbaı jazǵany ǵylymı túrde bekitiledi. Biraq ózge tilderdegi aýdarmalarda, ásirese orys tilindegi aýdarmalarda Omar Haııamnyń rýbaıleriniń sany 450 deıin jetken.
OMARDY QAZAQShA SÓILETKEN AQYNDAR
Al orys tili arqyly qazaq tiline tuńǵysh ret aýdarǵan Qýandyq Shańǵytbaevtyń aýdarmasynda 325 rýbaı bar. Orys jáne qazaq tilderine aýdarylǵan O.Haııamnyń aýdarmalarynyń sany kóp jáne parsy tilindegi 178 ǵana rýbaımen salystyrý jumystary áli kúnge deıin orys tilinde de, qazaq tilinde de júrgizilmegen. Demek, qolymyzda bar rýbaılerdiń teń jartysy O.Haııamdiki emes, bálkim O. Haııamǵa eliktep jazǵan keıingi ǵasyrlarda ómir súrgen aqyndardyń rýbaıleri. Bir kezderi sany Omar Haııamnyń rýbaı degen óleńder sany myńǵa deıin jetken.
Osy oraıda belgili aqyn, ǵalym Ótegen Kúmisbaevtyń Omar Haııamnyń 45 rýbaıyn tikeleı parsy tilinen qazaq tilinen aýdarǵanyn aıta ketý kerek. Ǵalymnyń bul aýdarmalary «Iran ádebıeti», «Shyǵys shaıyrlary» syndy eńbekterinde jaryq kórgen.
Ol aýdarǵan rýbaılardyń biri mynandaı bolyp keledi.
Uzaǵandar uzaq joldyń boıynda
Oralǵandar barma, sirá, oıyńda.
Jolaıryqta eshteńeni qaldyrma,
Endi qaıtyp kelmesińdi moıynda...
Omar Haııam shyǵarmalaryn qazaqsha aýdarǵan basqa da adamdar bolǵan. Olardyń arasynda jýrnalıst Arǵynbaı Bekbosynov, qoǵam qaıratkeri Zamanbek Nurqadilov sııaqty qoǵam qaıratkeri de bar.
Óz otanynda shaıyrdyń týǵan kúni, ıaǵnı 18 mamyr - Omar Haııamdy ulyqtaý kúni.
Ǵalııa Qambarbekova
ırantanýshy
