قازاقتا «ەركەكشورا» دەگەن ۇعىم — ۇل بالاشا وسكەن قىز دەگەندى بىلدىرەدى. «ەركەك» جانە «شورا» — ۇلكەن دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان. كەيبىر ۇلى جوق وتاۋدا جالعىز قىزدى، نەمەسە قىزداردىڭ بىرەۋىن ەركىن، ۇل بالاشا كيىندىرىپ وسىرگەن.
عالىم شايزادا توحتاباي ءوز زەرتتەۋلەرىندە بۇل ءداستۇر تۋرالى بىلاي دەپ جازادى:
«كەي جانۇيالاردا قىزداردى ۇل بالاشا تاربيەلەيدى، ول ەركىن، ۇل مىنەزدى بولىپ وسەدى. بۇلاي بولۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولعان. ەڭ الدىمەن
قىزىن ەركەكشورا ەتسە، كەلەسى پەرزەنت ۇل بولىپ تۋادى دەپ سەنگەن.
ال جانۇيادا تەك قىزدار بولعان جاعدايدا، ولاردىڭ ءبىرى ۇلدىڭ مىندەتىن اتقارعان، اتا-اناسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماس ءۇشىن ءجۇرىپ-تۇرۋى دا جىگىتشە بولعان. مۇنداي قازاق جانۇيالارىندا قىزدارعا ەتەكتى كويلەك ەمەس، شالبار كيگىزگەن. ونداي قىزدار ءوزى تۇرمىسقا شىققانعا دەيىن ۇيدە مالعا قاراۋ سياقتى ەركەكتەر اتقارۋى ءتيىس جۇمىستارمەن اينالىسقان.
ەر بالاشا كيىنۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى — قىزداردىڭ ەركە بولىپ وسۋىندە. ونداي ەر مىنەزدى قىزدار قارۋ-جاراق ۇستاۋدى، اتقا شابۋ مەن كۇرەس ادىستەرىن جاقسى مەڭگەرگەن. سونداي قىزداردى ادەتتە پالۋان قىز، دەپ اتاعان».
قازاقتىڭ انشىلەرى مەن كۇيشىلەرى تۋرالى كوپتەگەن دەرەك جيناپ، «عاسىرلار پەرنەسى» اتتى كىتاپ جازعان احمەت جۇبانۇلى كۇيشى دينا نۇرپەيىس تۋرالى بىلاي باياندايدى:
«كەنجە تۇڭعىشى دينانى ۇلداي جاقسى كوردى. قىزى ەر بالالارمەن ۇلشا وينادى. دينا جۇيرىك اتپەن بايگەشى بالاشا شاباتىن. قازاقتار مۇنداي قىزداردى ەركەكشورا دەءيدى».
وسىنداي قولدان جاسالعان وزگەرىستەر كىشكەنتاي كەزىنەن ەر بالاشا كيىنىپ، ۇلدارمەن بىرگە ويناپ وسكەن قىزدىڭ مىنەز-قۇلقىنا، ءجۇرىس-تۇرىسىنا اسەر ەتپەي قويماعانى انىق.
ەركەكشورا قىزدارىڭ مىنەزى دە ەكى جاقتى بولادى
ەركەكشورالار بوي جەتە كەلە وزدەرىءنىڭ قىز بالا ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. بىراق ولارعا تازا قىزمىنەزدى بولۋ، نەمەسە تەك ەرمىنەزدى بولىپ قالۋ وڭايعا سوقپاعان بولار. دەگەنمەن، سوناۋ ساق داۋىرىنەن باستاپ اتتىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ، نەبىر جاۋگەرشىلىكتەردە ەرلەرمەن قاتار سوعىسقان قازاق قىزدارىنا مۇنداي جاعدايلار ونشا قاتتى اسەر ەتە قويماسا كەرەك. سەبەبى، ۇلدارى جوقتاردىڭ قىزدارىن ەركەكشورا ەتىپ وسىرۋىنە تۇسىنىستىكپەن قاراعان قوعامدا قىزدار دا ەر بالاشا ءجۇرۋدى ەرسى كورمەگەن.
كەڭەس تابىلديەۆ قۇراستىرعان «قازاق باتىرلارى» اتتى كىتاپتا 1705-1769 جىلدارى ءومىر سۇرگەن باتىر اقپان نۇربايۇلى تۋرالى مىناداي دەرەك كەلىتىرلگەن:
«اقپان باتىردىڭ توعىز ايەلى بولعان. ولاردان ون ۇل، ءبىر قىز كەلەدى. سىمبات اكەسىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ، ەركەكشورا كيىنىپ الىپ، بىرقاتار سوعىسقا قاتىسقان. باتىر جارالانىپ قالسا، تەز جاردەم كورسەتىپ وتىراتىن، قولى جەڭىل ءارى باتىر قىز بولعان».
بەلگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلى ءوز شىعارمالارىندا بۇل تاقىرىپتى بىرنەشە رەت جازعان. «اققان جۇلدىز» رومانىندا:
«…قاراقشى قوجىقتىڭ وتكىرلىگىمەن دە، قايراتتىلىعىمەن دە، وجەتتىلىگىمەن دە، سوزۋارلىعىمەن دە ەل اۋزىنا ىلىككەن، توعىز ۇلدان كەيىن ەركەلەتكەن، ەركەكشورا ەتىپ وسىرگەن «جالعىزى» – نارعىز ەدى. ەركە اتى – نارشا. ول اعالارىنا ەرىپ ۇلىققا اتتاناتىن، سولاردىڭ قاتارىندا سويىل سوعاتىن، شاپقان اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن. ءوڭى – ءسىڭىر قارا، الاسالاۋ تارامىس دەنەسى تاستاي قاتتى، قارا كومىر شاشىنىڭ تالدارى جىلقىنىڭ تۋ قۇيرىعىنداي، ويناقشىعان قاپ-قارا كوزدى، قارۋلى قايسار دەيتىن»، دەپ جازادى.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا باسقا دا ەركەكشورا بولىپ وسكەن بەلگىلى تۇلعالار تۋرالى مالىمەتتەر جەتەرلىك. ۇلتتىق سەميا جانە نەكە تۋرالى سۇبەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن بەلگىلى عالىم حالەل ارعىنبايۇلى ارعىنباي تومەندەگىدەي دەرەك كەلتىرەدى:
«مىسال رەتىندە «ەڭلىك — كەبەك» تراگەدياسىن كەلتىرەيىك. ەڭلىك نايمان ىشىندە ىرگەلى ەل ماتاي رۋىنىڭ ايتتىرعان جەسىرى. ەركەكشورا بولىپ، ەركە وسكەن سۇلۋ ەڭلىك بولاشاق كۇيەۋىن مەنسىنبەي جۇرگەندە توبىقتى ەلىنىڭ باتىرى كەبەكپەن كەزدەسىپ، اقىر اياعىندا سونىمەن قاشىپ كەتەدى. ماتاي رۋىنىڭ رۋ باسىلارى قول جيىپ، توبىقتىنى شابۋ قاۋپىن تۋعىزعان سوڭ توبىقتى جاعى كەبەككە ارا تۇسە الماي، ەكى عاشىق قازاعا ۇشىراعان».
ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ قالامىنان شىققان اتاقتى «قالقامان – مامىر» جىرىنىڭ كەيىپكەرلەرى دە ەڭلىك پەن كەبەك سياقتى ومىردە بولعان ادامدار. اقىن ءوز جىرىندا ەركەك كيىمىن كيىپ، ەرلەرشە جىلقى باققان ەركەكشورا مامىردىڭ بايدىڭ جالعىز قىزى ەكەنىن، اكەسىنە قۇدا بولايىق دەپ ەشكىمنىڭ باتىپ ايتا المايتىنىن، بويجەتكەن سوڭ قىز كويلەگىن كيگەنى تۋرالى كوركەم بەينەلەپ جازعان:
مامبەتەي ءوسىپ، ءوندى بارا-بارا،
سول تاپتان ءبىر باي شىقتى جەكە دارا.
سول بايدىڭ ون بەس جاسار قىزى مامىر
ءارى سۇلۋ، ءارى ەستى، ەركەكشورا.
ونان باسقا بالا جوق الگى بايدا،
ونى قىز دەپ ەش ادام ايتۋ قايدا.
بايدىڭ كوڭىلى جابىرقاپ قالا ما دەپ،
جۇرت ءجۇردى قۇدا بولام دەي الماي دا.
…مامىر جىلقى باعادى كۇندىز بارىپ،
تىماق كيىپ، قولىنا قۇرىق الىپ.
قالقامان مامىرمەنەن مالدا ءجۇرىپ،
ءبىراز ءسوز سويلەسىپتى، كەز بوپ قالىپ.
…سونى ايتىپ امانداسىپ مامىر كەتتى،
كۇن سايىن قالقاماننان سابىر كەتتى.
مامىر بۇگىن قىزدارشا كيىندى دەپ،
قالقامانعا حابار جەتتى.
«ۇل — شاڭىراق يەسى»، «اۋلەتتى جالعاستىرۋشى» جانە «بىردەن ءبىر مۇراگەر» دەپ بىلەتىن قازاق حالقى،
ۇلى جوق ۇيلەردىڭ جاعدايىنا ۇلكەن تۇسىنۋشىلىكپەن قاراپ، ەركەكشورا قىزداردىڭ سەزىمىنە قاياۋ تۇسىرمەۋگە تىرىسقان.
قازاقتىڭ بالا تاربيەسىندەگى وسى ءبىر ۇلاعاتتى ءداستۇرى ۇلتىمىزدىڭ دانالىعى مەن دارحاندىعىنىڭ وتە ءبىر ايشىقتى كورىنىسى ەكەندىگىندە ءسوز جوق.
بەردالى وسپان، مادەنيەتتانۋشى
