الماتى قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قالالىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى قۇلتاەۆ ت.س، وسپانوۆ ن.م "ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا الماتى قالالىق كوميسسياسىنىڭ" جۇمىسى جايلى ايتىپ بەردى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2020 جىلعى 24 قاراشاداعى جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. ارتىنشا بۇل كوميسسيانىڭ جۇمىسىن دۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن ادىسنامالىق كوميسسيا جاساقتالدى. مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ ورتالىق كەڭسەسى نۇر-سۇلتان قالاسىنا ورنىقتى. ونىڭ توراعاسى قر-نىڭ حاتشىسى ق.كوشەرباەۆتىڭ بۇيرىعىمەن قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكادا ون ءبىر جۇمىس توبى ەڭبەك ەتۋ ۇستىندە. سونىمەن قاتار، ءار وبلىس ورتالىعىندا جۇمىس توپتارى جاساقتالعان. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ساۋىرىندە الماتىدا دا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرىندەگىدەي قالا اكىمدىگى جانىنان ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قالالىق كوميسسيا قۇرىلدى. ونىڭ توراعاسى – قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ە.باباقۇماروۆ بولىپ تابىلادى. قالالىق كوميسسيا 9 توپتان تۇرادى. ونىڭ قۇرامىندا 51 تاريحشى عالىمدار جۇمىس ىستەۋدە. بۇگىنگى كۇنگە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى قالالىق كوميسسيانىڭ ءتورت وتىرىسى وتكىزىلدى. ولاردىڭ بارلىعى، ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى، ونلاين فورماتتا اتقارىلدى.
ءساۋىر ايىنىڭ 1 جۇلدىزىندا وتكەن ءبىرىنشى جيىندا كوميسسيانىڭ 2021 جىلعا ارنالعان جۇمىس جوسپارى پىسىقتالدى. وندا كوميسسيا جۇمىسىنىڭ باستى ماقساتى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارىنا قاتىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ەكەندىگى اتالىپ كەتتى. 7 مامىر كۇنى قالالىق كوميسسيانىڭ ەكىنشى وتىرىسى وتكىزىلدى. وندا جۇمىس توبى باسشىلارىمەن سۇقبات بارىسىندا مۇراعات كوزدەرى مەن باسقا دا ماتەريالداردى جيناۋ، زەردەلەۋ بويىنشا نەگىزگى باعىتتار ايقىندالدى. ءسوز العان كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت باۋىرجان جانعۇتتين قۋعىن-سۇرگىن تۇرلەرىن، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ساناتتارىن ناقتىلاۋ جانە جيناقتالعان اقپارات تىزبەسىن قالىپتاستىرۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتقانىن باياندادى. وتىرىستى قورىتىندىلاعان قالالىق كوميسسيا توراعاسى، الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرجان باباقۇماروۆ رەپرەسسياعا ۇشىراعان ازاماتتارعا بايلانىستى بارلىق اقپاراتتى جيناۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ نۇسقاۋىنا ساي كوميسسيا مۇشەلەرىنە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى ەسكە الۋعا ارنالعان بىرىڭعاي سايت، سونداي-اق الماتى اۋماعىندا قاماۋ ورىندارىنىڭ ينتەراكتيۆتى كارتاسىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن پىسىقتاۋ تاپسىرىلدى.
ماۋسىم ايىنىڭ 21 جۇلدىزى كۇنى قالالىق كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى وتكىزىلدى. كۇن ءتارتىبىنىڭ باستى ماسەلەسىنە بايلانىستى بايانداما جاساعان قالالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب. جانعۇتتين ىزدەۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ستۋدەنت جاستار اراسىنان ەرىكتىلەر توپتارىن قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى جۇمىس تاسىلدەرى بويىنشا جۇمىس توپتارىنىڭ جەتەكشىلەرى ش. زابيح، م. گۋبايدۋللينا، ا. قۇدايبەرگەنوۆا، ن. الپىسباەۆا، ب. قابدۋشەۆ، گ. نۇرىمبەتوۆا، گ. مۇقانوۆا، ت. قۇلتاەۆ، ز. تولەنوۆا تىڭدالدى. ولار قالالىق كوميسسيانىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋلەرى ءۇشىن بارلىق مەكەمەلەردىڭ جاعداي جاساپ جاتقانىن، عالىمدارعا بارلىق مەملەكەتتىك، قالالىق جانە ارنايى ارحيۆتەردىڭ قولجەتىمدى بولىپ جاتقانىن ايتىپ ريزالىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. كوميسسيا توراعاسى قاجەتتىلىككە ساي نۇر-سۇلتان جانە ماسكەۋ قالالارىنا ءىسساپارلار ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرىن دە قاراستىرۋعا بولاتىنىن ايتتى.
2021 جىلعى 1 قازاندا قالالىق كوميسسيانىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى ءوتتى. ءىس-شاراعا قالالىق كوميسسيانىڭ بارلىق 9 جۇمىس توبىنىڭ، «رۋحاني جاڭعىرۋ «جوبالىق كەڭسەسى»» كمم باسشىلارى قاتىستى. وندا توپتاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسى، سونداي-اق عالىمداردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ، مۇراعاتتاردان قاجەتتى قۇجاتتاردى الۋ، عىلىمي جيناقتاردى، عىلىمي-زەرتتەۋ ءىسساپارلارىن دايىنداۋ بويىنشا اعىمداعى ماسەلەلەر قارالدى. قالالىق كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.جانگۋتتين ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا تۇلعالار مەن جاڭا ساناتتاردى انىقتاۋ بويىنشا جۇمىستىڭ الدىن الا ناتيجەلەرى، جوبالار، ىزدەستىرۋ جانە عىلىمي قىزمەت تۋرالى بايانداما جاسادى. وتىرىس جۇمىسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارى تۋرالى بايانداعان جۇمىس توپتارىنىڭ جەتەكشىلەرى ش. زابيح، م.گۋبايدۋللينا، ا. وتەعاليەۆا، ن. الپىسباەۆا ب. كابدۋشەۆ، گ. نۇرىمبەتوۆا، گ. مۇقانوۆا، ت. قۇلتاەۆ، ز. تولەنوۆا ءسوز سويلەدى.
قالالىق كوميسيانىڭ جۇمىس توپتارى ءارتۇرلى باعىتتا قىزمەت اتقارادى. ماسەلەن، 1 توپ مۇشەلەرى ۇجىمداستىرۋ (كوللەكتيۆيزاتسيا) جىلدارى شارۋالاردىڭ نارازىلىعى ناتيجەسىندە قازاقستاندا بولعان 372 كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندە سوتسىز جانە تەرگەۋسىز اتىلىپ كەتكەن جانداردى، سونىمەن بىرگە سوتتان تىس جانە سوت ورگاندارمەن وسى كوتەرىلىسكە قاتىسقانى مەن جاقتاعانى ءۇشىن رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردى اقتاۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى. ەكىنشى توپ قازاقستانعا كۇشتەپ دەپورتاتسيالانعان حالىقتار مەن ارنايى قونىستاردا جازاسىن وتەگەندەر اراسىندا كەزدەسەتىن رەابيليتاتسيالانباعان قۇربانداردى اقتاۋمەن شۇعىلدانادى. ءۇشىنشى توپ كۋلاكتاردى، بايلاردى، جارتىلاي فەودالداردى جانە شارۋالاردى اقتاۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى. وسى ورايدا باي-كۋلاكتارعا بايلانىستى دا سۇراقتار كوپ ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون. ولاردىڭ اراسىندا دا اقتاۋعا كەلەتىندەرى جانە كەلمەيتىندەرى بار، ءسىرا. كوميسسيا ىشىندە وسى ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى توپ قۇرىلعان. جوعارىدا قويىلعان سۇراققا ناقتى جاۋاپتى سولار بەرەدى.
1916-1930 جىلدارى مەملەكەتتىڭ جازالاۋ اكتسيالارى مەن بيلىكتىڭ ءتۇرلى ساياسي كۇشتەۋ كامپانيالارى جانە اشارشىلىق سالدارىنان قازاقستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان بوسقىندار تاريحىن زەردەلەۋ، اقتاۋ پروبلەماسىن زەرتتەۋ كوميسسيامىزدىڭ 4 جۇمىس توبىنا تاپسىرىلعان. 5 توپ شارۋالارعا بايلانىستى بولشەۆيكتىك-ستاليندىك ساياسي ناۋقان قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانادى. 6 توپ نكۆد-نىڭ گۋلاگ-تاعى 26 لاگەرىندە جازاسىن وتەپ، بىراق رەابيليتاتسيالانباعان قازاقستاندىقتاردى، ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن، قۇربانداردى جانە زارداپ شەككەندەردى اقتاۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. 7 توپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالدىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن، حالىقتىڭ، قوعامدىق جانە ساياسي ۇيىمداردىڭ بوي كوتەرۋلەرىنە قاتىسۋشىلاردى، سونىمەن بىرگە قىزمەتتىك، عىلىمي، مادەني جانە باسقا سفەرالاردا وسىنداي يدەيالارى ءۇشىن مەملەكەتتىك قۋدالاۋلار مەن رەپرەسسيالارعا ۇشىراعان ازاماتتاردى اقتاۋمەن شۇعىلدانادى. 9 توپ ءداستۇرلى ءدىنباسىلار وكىلدەرىن اقتاۋ ماسەلەلەرىن زەردەلەيدى. ايتا كەتەتىن جايت، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 1991–1993 جىلدارى ءدال وسىنداي كوميسسيا قۇرىلعان بولاتىن. وندا دەپورتاتسياعا ۇشىراعان ازاماتتاردى، سودان كەيىن ۇجىمداستىرۋ، يندۋستراليالاندىرۋ جىلدارىندا ءشايىت بولعان جانە 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قىرىلعان ادامداردى اقتاۋ ماسەلەسى تۇرعان ەدى. ال ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ نەگىزگى جۇمىسى – ساياسي قۇربانداردىڭ بارلىعىن تۇپكىلىكتى اقتاۋ بولىپ تابىلادى. ءاربىر توپ ءوز جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى ناتيجەلەرىن رەسپۋبليكالىق وفيس ۇيىمداستىرعان سەمينارلاردا بايانداپ باسقا وڭىردە اتتاس پروبلەمالارمەن اينالىسىپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمەن تاجىريبە بولىسۋدە.
ءوزىمىز قىزمەت اتقاراتىن 8 توپ تۋرالى ناقتىراق ايتا كەتەيىك. ءبىزدىڭ توپ الماتى قالاسى اكىمدىگى جانىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا قالالىق كوميسسيانىڭ 1939-1945 جىلدارى فاشيستىك گەرمانيا، فينليانديا جانە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە اسكەري تۇتقىندا بولعان قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىنداردى، سونداي-اق تۇركىستان لەگيونىندا ۋاقىتشا بولعان قازاقستاندىقتاردى اقتاۋعا قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزەدى، قورىتىندى جانە ۇسىنىستار دايىندايدى. ول دەگەنىمىز نەمىستەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەرلەردىڭ بارلىعى تولىعىمەن اقتالادى دەگەن ءسوز ەمەس. سەبەبى ولاردىڭ ىشىندە ءتۇرلى اسكەري قىلمىس جاساعان ادامدار دا بولعان. ياعني اقتاۋعا جاتپايتىن دا ادامدار بار. ماسەلەن، ايتايىق، 1944 جىلى ەلىمىزگە نەمىس اسكەرلەرىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) وبلىسىنداعى جىلىوي اۋدانىنا ديۆەرسانتتار تۇسىرىلگەن بولاتىن. ۆەرماحتىڭ ولاردى مۇندا جىبەرگەندەگى باستى جوسپارى – حالىقتى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كوتەرۋ بولاتىن. قازاقستانعا كەلگەن سوڭ ولاردىڭ كوبى نكۆد، ياعني ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ قىزمەتكەلەرىنىڭ قولىنا وزدەرى بەرىلگەن ەدى. بىراق ولاردىڭ ىشىندە كەڭەس ۇكىمەتىمەن كۇرەسەمىن دەگەن ادامدار دا بولدى. سونىڭ ءبىرىنىڭ، لاقاپ اتى ءاليحان اعاەۆ دەگەن ادامنىڭ، ويى ءوز رۋلاستارىن كوتەرىپ، كەڭەس ۇكىمەتىن جويۋعا ارەكەت جاساۋ ەدى. شايقاس بارىسىندا ول ءشايت بولدى. الايدا، باسقا ارەكەتتەرىن بىلاي قويعاندا، ول جەرگىلىكتى كولحوزدىڭ بريگاديرى بايجان اتاعوزيەۆتىڭ قانىن موينىنا جۇكتەۋى سەبەپتى اقتالۋعا كەلمەيتىن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.
جالپىلاي ايتساق، كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ادام سانى 35 ميلليوننان اسسا، ونىڭ 5 ميلليوننان استامى تۇتقىندا بولعان. ياعني ءاربىر جەتىنشى ادام ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۇتقىنعا تۇسكەن. تۇتقىننان قاشقاندارى، قۇتىلىپ كەتكەندەرى دە بولعان، پارتيزاندارعا قوسىلىپ كەتكەندەرى جانە بار. قايتادان كەڭەس اسكەرىنە قوسىلعاندارى دا بولدى. سولاردىڭ انىق-قانىعىن بىلۋگە قاتىستى سۇراقتار سوعىس اياقتالعاننان كەيىن قويىلا باستاعان. ياعني «سەن قانداي جاعدايدا تۇتقىنعا ءتۇستىڭ، قالاي قۇتىلدىڭ نەمەسە نەمىستەرگە قىزمەت ەتتىڭ بە، مىسالى، تۇركىستان لەگيونىندا سولاردىڭ انتىن قابىلدادىڭ با، سولارمەن بىرگە سوعىستىڭ با؟» دەگەن تەرگەۋلەر جۇرگىزىلگەن. سول سەبەپتى، ءوزىنىڭ كىنالى ەمەستىگىن دالەلدەي الماعان ازاماتتار تۇرمەگە وتىرعىزىلىپ، جازاسىن وتەدى. ولاردىڭ اراسىندا باسىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، بىراق ارتىنان ۇزاق جىلدارعا اباقتىعا سۇڭگىتىلگەندەرى دە كەزدەسەدى. سوعىستان كەيىنگى جىلدارى، تەك قانا قاراعاندى لاگەرىنىڭ وزىنە ءبىر كەزدەرى 2 ميلليوننان اسا ادام وتىرعىزىلعان دەگەن دەرەك بار. سولاردىڭ ءبىراز بولىگىن سوعىس جىلدارى نەمىس تۇتقىنىندا بولعان ازاماتتار قۇرادى.
ءبىز قالالىق كوميسسيا بولعاندىقتان الماتىعا قاتىستى ماتەريالدارعا كوبىرەك كوڭىل بولەمىز. جۇمىسىمىز ەندى قىزا باستادى. قازىردىڭ وزىندە سوعىس جىلدارى نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسكەن 500-دەن اسا الماتىلىققا بايلانىستى ماتەريالدار تاپتىق. ولار ارقايسىسى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى تۇتقىنعا تۇسكەن. كوبىنىڭ تاعدىرى وتە اۋىر بولعان. كورمەگەن ازاپتارى جوق. ولاردىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسۋىنە سول كەزدەگى كەيبىر پارتيا-سوۆەت جانە اسكەري باسشىلارىنىڭ قاتەلىكتەرى زاردابىن تيگىزگەنىن دە ايتا كەتكەنىمىز ءجون. قازاقستاندا، ناقتى ايتساق اقمولادا، قۇرىلعان 106 ديۆيزيانىڭ تاعدىرى بۇل سوزىمىزگە ناقتى مىسال بولا الادى. ول جونىندە ءبىزدىڭ توبىمىزدىڭ مۇشەسى، كورنەكتى تاريحشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ق.الداجۇمانوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە جازىپ ءجۇر. 1942 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۋكراينا اۋماعىنداعى سوعىس قيمىلدارىنا باسشىلىق جاساعان قولباسشى س.ك.تيموشەنكو مەن ن.س. حرۋششەۆ ي.ۆ.ستالينگە ءوتىنىپ، شابۋىل جاساۋعا تىلەك بىلدىرگەن. بىراق وعان بىرقاتار كورنەكتى اسكەري قولباسشىلار قارسى بولعان ەدى. دەگەنمەن، جوعارى قولباسشى وزدەرىڭ شەشىڭدەر دەگەندەي كەيىپ تانىتقاننان سوڭ تۇبىندە سول شابۋىل اتقارىلادى. وعان باسقا قۇرامالار قاتارىندا قازاقستاندىق ديۆيزيا دا قاتىسىپ قورشاۋدا قالادى. 242 مىڭنان اسا ادام نەمىستەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەدى. وسىلايشا، تيموشەنكو مەن حرۋششەۆ جىبەرگەن قاتەلىكتىڭ ناتيجەسىندە، باسقا ءىرى توسقاۋىل كورمەگەن نەمىستەر ستالينگراد تۇبىنەن ءبىر-اق شىعادى.
ءبىزدىڭ تاقىرىپقا بايلانىستى باسا ايتاتىن نارسە - نەمىستەردە قولعا تۇسكەن سولداتتاردى ۇلتىنا قاراي جىكتەپ، كەيىننەن كەڭەس وداعىن باسىپ العان سوڭ ءوز ماقساتىنا قاراي قولدانۋ دەگەن جوسپارمەن قۇرىلعان ارنايى مەكەمە بولعان. سونىڭ قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا قۇرىلعان تۇركىستان لەگيونىنىڭ ءبىراز بولىگى قازاق جاۋىنگەرلەرى ەدى. ونداي لەگيوندار ورىستاردىڭ، ۋكراينداردىڭ، گرۋزيندەر، ارمياندار مەن كاۆكازدىقتاردىڭ دا اراسىندا بولدى. نەمىستەر ولاردى بەلورۋسيا، ۋكرايناداعى پارتيزاندار قوزعالىسىنا قارسى كۇرەسكە پايدالانۋعا تىرىستى. ونىڭ قانشالىقتى جۇزەگە اسقانى بەلگىسىز، ءبىز سونى قازىر زەرتتەپ جاتىرمىز. 1944 جىلى نەمىستەر اتالعان لەگيوننىڭ جاۋىنگەرلەرىن وداقتاستاردىڭ اسكەرىنە قارسى سوعىسقا پايدالانۋعا تىرىسقان بولاتىن. ولار سول سوعىسقا قاتىستى دا. بىراق اسا جاقسى دايىندالماعان، ونىڭ ۇستىنە مورالدىق رۋحى جوق لەگيون قىزمەتكەلەرى جەڭىلىپ تۇتقىنعا تۇسەدى. كەيىننەن بۇلاردىڭ نەگىزگى بولىگى رەپاترياتسيالاندى. 1945 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وداقتاستار كەڭەس وداعىنا 24 مىڭنان اسا قازاق جاۋىنگەرىن قايتارىپ بەردى دەگەن دەرەكتەر بار. ولاردىڭ اراسىندا الماتىلىقتاردىڭ دا بولعانى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز سولاردى تاۋىپ، كىنا مولشەرىلەرىن انىقتاۋ، كىناسى جوقتاردى اقتاۋ بولىپ تابىلادى.
سوعىس حالقىمىزعا، ءاربىر وتباسىنا ۇلكەن اۋىرتپالىقتار مەن قايعى-قاسىرەتتەر اكەلدى. جەڭىمپاز اتانىپ كەلگەن ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ اراسىندا جازىقسىز سوتتالىپ تۇرمەگە جابىلعاندار دا جەتىپ ارتىلىپ جاتتى. ولاردىڭ ءبىرازى نكۆد-نىڭ ارنايى قونىستارىنا سۇڭگىتىلدى. اراسىندا اتىلىپ كەتكەندەرى بولدى. ءوز ۇيلەرىندە تۇرۋعا رۇقسات بەرىلگەندەرى ارنايى كومەنداتۋرالارعا ەسەپكە تۇرعىزىلىپ، ولار سوندا بارىپ تۇراقتى بەلگىلەنىپ تۇراتىن بولعان. سول ەكى ورتادا ءجۇرىپ، كەيىن كوزدەن عايىپ بولىپ جوعالىپ كەتكەندەرى بار. سولاردىڭ ءبارىنىڭ تاعدىرىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، كىناسىزدەرىن اقتاۋ ماسەلەسى بويىنشا ناقتى ۇسىنىستارىمىزدى جيناپ رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا تاپسىرامىز. ءوز ويىمىزدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاپ دالەلدەۋگە تىرىسامىز. ول ءۇشىن سول كەزدەگى جانە سوعىستان كەيىنگى زاڭداردى الىپ قارايمىز. الماتىلىق كوميسسيا بولعاندىقتان اقتاۋعا بايلانىستى ۇسىنىستارىمىزدى بىزدەن جوعارى تۇرعان رەسپۋبليكالىق كوميسسياعا جولدايمىز. قالعان دۇنيەلەر كوپشىلىك بولىپ شەشىلەدى.
ءبىز قازىر الماتى قالاسىندا ورنالاسقان بىرنەشە ارحيۆتە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. بۇرىن قۇپيا بولىپ كەلگەن مۇراعاتتاردىڭ قورىندا جاعىمسىزداۋ، اسىرەسە ديزەرتيرلەرگە جانە ءتىرى قالۋدىڭ جولىن، سوعىسقا بارماۋدىڭ جاعدايىن جاساعان (ۋكلونيستەرگە) ادامدارعا قاتىستى، ماتەريالدار تىم كوپ ەكەن. ارينە، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك مايدانعا اتتاندىرىلعان. الايدا، سوعىستان ءتىرى ورالعاندارىمەن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تاربيە ماقساتىندا ءبىراز «جۇمىستار» جۇرگىزگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ياعني ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك جاعىمسىز، ءوزىن اقتاۋعا تىرىسقان پروتسەدۋرادان ءوتتى دەگەن ءسوز. وكىنىشكە وراي، زەرتتەۋلەرىمىزدى العا جىلجىتۋعا كومەك بەرەتىن بىزگە قاجەتتى كوپ دەرەكتەر تولىق ەمەس. سەبەبى، بىزدەن سوعىسقا اتتانعان كىسىلەردىڭ كوبىسى، اسىرەسە ءوز ۇلتتاستارىمىز، شىنىن ايتۋ كەرەك، ساۋات دەڭگەيى باستاۋىش مەكتەپ كولەمىندەگى، ال ەداۋى بولىگى ساۋاتى مۇلدەم جوق جاۋىنگەرلەر بولعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى تەك قازاق تىلىندە سويلەگەن، ورىسشا بىلمەگەن. ۇلى ءتىلدى تۇسىنبەگەندىكتەن تىپتەن وزىنە قاتىستى دۇنيەلەردى دە ايتا الماعان، قاعازعا دا تۇسىرمەگەن. ايتالىق، قۇجاتتاردا جاۋىنگەرلەر قاي جەردە تۇتقىنعا تۇسكەن، قانداي لاگەردە وتىرعان دەگەندەي ساۋالدار جاۋاپسىز كەلەدى، تولىق ەمەس. بۇل ءبىر پروبلەما. ەكىنشى پروبلەما، سوعىس بىتكەننەن كەيىنگى ۋاقىتتا سوۆەت تۇتقىندارى جايلى ماتەريالدار شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنىپ، ماسكەۋگە جيناقتالعانى بەلگىلى. سوندا بارىپ، ولاردى دا قاراۋ كەرەك بولادى-اۋ دەگەن جوسپارلار بار. ماتەريالداردى سالىستىرۋ كەرەك، قاراۋ كەرەك، ءاربىر تۇتقىندا بولعان ازاماتتىڭ تاعدىرى قالاي قالىپتاسقانىن وبەكتيۆتى تۇرعىدا زەردەلەۋىمىز قاجەت.
قىسقاسى، ىستەلەتىن شارۋا شاش ەتەكتەن، وتە كوپ. جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل دەگەن ءسوز بار ەمەس پە. ءبىزدىڭ توپ عالىمدارى اقتايىن دەپ وتىرعان كىسىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ومىردەن وزىپ كەتكەن، بۇل دۇنيەدە جوق ادامدار بولىپ تابىلادى. اتامىز قازاقتا ءولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى دەگەن ءسوز بار ەمەس پە. وتان ءۇشىن وت كەشسە دە جازىقسىز جازالانىپ، تىپتەن كىناسىز بولسا دا ساتقىن اتانعان، ەلىم دەپ ەڭىرەپ، قازاعىم دەپ قابىرعاسى قايىسقان، بىراق كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قۇربانى بولىپ كەتە بارعان ازاماتتارىمىزدى اقتاپ الۋ بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز بولىپ تابىلالى. وسىعان وراي، ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ توراعاسى، قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ە.باباقۇماروۆتىڭ «قالالىق باسقارمالار مەن ءتيىستى ۇيىمدار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا جاردەم كورسەتۋى قاجەت»،- دەگەن ءسوزى ويعا ورالا بەرەتىنىن ايتقىم كەلەدى. قالىڭ كوپشىلىك باستالعان وسى ءبىر ىسكە قولىنان كەلگەنشە كومەكتەرىن بەرىپ، بىلەتىن دۇنيەلەرىن ورتاعا سالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ىزگى نيەتتى يگى باستامانىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەتىنىنە ەشقانداي كۇمان جوق.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
