Almaty qalasy ákimdigi janyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha qalalyq komıssııanyń músheleri Qultaev T.S, Ospanov N.M "Saıası repressııa qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha Almaty qalalyq komıssııasynyń" jumysy jaıly aıtyp berdi.
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy Jarlyǵymen Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa qurylǵan bolatyn. Artynsha bul komıssııanyń jumysyn durys júrgizý úshin ádisnamalyq komıssııa jasaqtaldy. Memlekettik komıssııanyń ortalyq keńsesi Nur-Sultan qalasyna ornyqty. Onyń tóraǵasy QR-nyń hatshysy Q.Kósherbaevtyń buıryǵymen qazirgi ýaqytta respýblıkada on bir jumys toby eńbek etý ústinde. Sonymen qatar, ár oblys ortalyǵynda jumys toptary jasaqtalǵan. Ústimizdegi jyldyń sáýirinde Almatyda da respýblıkanyń barlyq óńirindegideı qala ákimdigi janynan saıası repressııa qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha qalalyq komıssııa quryldy. Onyń tóraǵasy – qala ákiminiń orynbasary E.Babaqumarov bolyp tabylady. Qalalyq komıssııa 9 toptan turady. Onyń quramynda 51 tarıhshy ǵalymdar jumys isteýde. Búgingi kúnge saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri jónindegi qalalyq komıssııanyń tórt otyrysy ótkizildi. Olardyń barlyǵy, eldegi epıdemıologııalyq jaǵdaıǵa baılanysty, onlaın formatta atqaryldy.
Sáýir aıynyń 1 juldyzynda ótken birinshi jıynda komıssııanyń 2021 jylǵa arnalǵan jumys jospary pysyqtaldy. Onda komıssııa jumysynyń basty maqsaty keńestik kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryna qatysty tarıhı ádildikti qalpyna keltirý ekendigi atalyp ketti. 7 mamyr kúni qalalyq komıssııanyń ekinshi otyrysy ótkizildi. Onda jumys toby basshylarymen suqbat barysynda muraǵat kózderi men basqa da materıaldardy jınaý, zerdeleý boıynsha negizgi baǵyttar aıqyndaldy. Sóz alǵan Komıssııa tóraǵasynyń orynbasary, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory, doent Baýyrjan Janǵuttın qýǵyn-súrgin túrlerin, qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń sanattaryn naqtylaý jáne jınaqtalǵan aqparat tizbesin qalyptastyrý boıynsha jumys júrgizilip jatqanyn baıandady. Otyrysty qorytyndylaǵan qalalyq komıssııa tóraǵasy, Almaty qalasy ákiminiń orynbasary Erjan Babaqumarov repressııaǵa ushyraǵan azamattarǵa baılanysty barlyq aqparatty jınaýdyń mańyzdylyǵyn atap ótti. Onyń nusqaýyna saı komıssııa múshelerine qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy eske alýǵa arnalǵan biryńǵaı saıt, sondaı-aq Almaty aýmaǵynda qamaý oryndarynyń ınteraktıvti kartasyn qurý múmkindigin pysyqtaý tapsyryldy.
Maýsym aıynyń 21 juldyzy kúni qalalyq komıssııanyń úshinshi otyrysy ótkizildi. Kún tártibiniń basty máselesine baılanysty baıandama jasaǵan Qalalyq komıssııa tóraǵasynyń orynbasary, tarıh ǵylymdarynyń doktory B. Janǵuttın izdeý sharalaryn uıymdastyrý úshin stýdent jastar arasynan eriktiler toptaryn qurý máselesin kóterdi. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryna qatysty tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jónindegi jumys tásilderi boıynsha jumys toptarynyń jetekshileri Sh. Zabıh, M. Gýbaıdýllına, A. Qudaıbergenova, N. Alpysbaeva, B. Qabdýshev, G. Nurymbetova, G. Muqanova, T. Qultaev, Z. Tólenova tyńdaldy. Olar qalalyq komıssııanyń ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizýleri úshin barlyq mekemelerdiń jaǵdaı jasap jatqanyn, ǵalymdarǵa barlyq memlekettik, qalalyq jáne arnaıy arhıvterdiń qoljetimdi bolyp jatqanyn aıtyp rızalyqtaryn bildirip jatty. Komıssııa tóraǵasy qajettilikke saı Nur-Sultan jáne Máskeý qalalaryna issaparlar uıymdastyrý máselelerin de qarastyrýǵa bolatynyn aıtty.
2021 jylǵy 1 qazanda qalalyq komıssııanyń tórtinshi otyrysy ótti. Is-sharaǵa qalalyq komıssııanyń barlyq 9 jumys tobynyń, «Rýhanı jańǵyrý «jobalyq keńsesi»» KMM basshylary qatysty. Onda toptardyń zertteý jumystarynyń barysy, sondaı-aq ǵalymdardyń jumysyn uıymdastyrý, muraǵattardan qajetti qujattardy alý, ǵylymı jınaqtardy, ǵylymı-zertteý issaparlaryn daıyndaý boıynsha aǵymdaǵy máseleler qaraldy. Qalalyq komıssııa tóraǵasynyń orynbasary, tarıh ǵylymdarynyń doktory B.Jangýttın saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý boıynsha tulǵalar men jańa sanattardy anyqtaý boıynsha jumystyń aldyn ala nátıjeleri, jobalar, izdestirý jáne ǵylymı qyzmet týraly baıandama jasady. Otyrys jumysynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý boıynsha zertteý jumystary týraly baıandaǵan jumys toptarynyń jetekshileri Sh. Zabıh, M.Gýbaıdýllına, A. Óteǵalıeva, N. Alpysbaeva B. Kabdýshev, g. Nurymbetova, g. Muqanova, T. Qultaev, Z. Tólenova sóz sóıledi.
Qalalyq komısııanyń jumys toptary ártúrli baǵytta qyzmet atqarady. Máselen, 1 top músheleri ujymdastyrý (kollektıvızaııa) jyldary sharýalardyń narazylyǵy nátıjesinde Qazaqstanda bolǵan 372 kóterilisti basý kezinde sotsyz jáne tergeýsiz atylyp ketken jandardy, sonymen birge sottan tys jáne sot organdarmen osy kóteriliske qatysqany men jaqtaǵany úshin repressııaǵa ushyraǵandardy aqtaý máselesin qarastyrady. Ekinshi top Qazaqstanǵa kúshtep deportaııalanǵan halyqtar men arnaıy qonystarda jazasyn ótegender arasynda kezdesetin reabılıtaııalanbaǵan qurbandardy aqtaýmen shuǵyldanady. Úshinshi top kýlaktardy, baılardy, jartylaı feodaldardy jáne sharýalardy aqtaý máselesin qarastyrady. Osy oraıda baı-kýlaktarǵa baılanysty da suraqtar kóp ekenin aıta ketkenimiz jón. Olardyń arasynda da aqtaýǵa keletinderi jáne kelmeıtinderi bar, sirá. Komıssııa ishinde osy máseleni jan-jaqty zertteý úshin arnaıy top qurylǵan. Joǵaryda qoıylǵan suraqqa naqty jaýapty solar beredi.
1916-1930 jyldary memlekettiń jazalaý akııalary men bıliktiń túrli saıası kúshteý kampanııalary jáne asharshylyq saldarynan Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan bosqyndar tarıhyn zerdeleý, aqtaý problemasyn zertteý komıssııamyzdyń 4 jumys tobyna tapsyrylǵan. 5 top sharýalarǵa baılanysty bolshevıktik-stalındik saıası naýqan qurbandaryn aqtaý máselesimen shuǵyldanady. 6 top NKVD-nyń GÝLAG-taǵy 26 lagerinde jazasyn ótep, biraq reabılıtaııalanbaǵan qazaqstandyqtardy, ıntellıgenııa ókilderin, qurbandardy jáne zardap shekkenderdi aqtaý jumystarymen aınalysady. 7 top Qazaqstannyń táýelsizdigi men terrıtorıaldyq tutastyǵy úshin kúresken, halyqtyń, qoǵamdyq jáne saıası uıymdardyń boı kóterýlerine qatysýshylardy, sonymen birge qyzmettik, ǵylymı, mádenı jáne basqa sferalarda osyndaı ıdeıalary úshin memlekettik qýdalaýlar men repressııalarǵa ushyraǵan azamattardy aqtaýmen shuǵyldanady. 9 top dástúrli dinbasylar ókilderin aqtaý máselelerin zerdeleıdi. Aıta ketetin jaıt, elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi 1991–1993 jyldary dál osyndaı komıssııa qurylǵan bolatyn. Onda deportaııaǵa ushyraǵan azamattardy, sodan keıin ujymdastyrý, ındýstralıalandyrý jyldarynda sháıit bolǵan jáne 1932-1933 jyldardaǵy asharshylyqtan qyrylǵan adamdardy aqtaý máselesi turǵan edi. Al bizdiń komıssııanyń negizgi jumysy – saıası qurbandardyń barlyǵyn túpkilikti aqtaý bolyp tabylady. Árbir top óz jumystarynyń negizgi nátıjelerin Respýblıkalyq ofıs uıymdastyrǵan semınarlarda baıandap basqa óńirde attas problemalarmen aınalysyp júrgen áriptesterimen tájirıbe bólisýde.
Ózimiz qyzmet atqaratyn 8 top týraly naqtyraq aıta keteıik. Bizdiń top Almaty qalasy ákimdigi janyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri boıynsha qalalyq komıssııanyń 1939-1945 jyldary fashıstik Germanııa, Fınlıandııa jáne basqa da Eýropa elderinde áskerı tutqynda bolǵan qazaqstandyq áskerı tutqyndardy, sondaı-aq Túrkistan legıonynda ýaqytsha bolǵan qazaqstandyqtardy aqtaýǵa qatysty zertteý júrgizedi, qorytyndy jáne usynystar daıyndaıdy. Ol degenimiz nemisterdiń qolyna tutqynǵa túsken jaýyngerlerdiń barlyǵy tolyǵymen aqtalady degen sóz emes. Sebebi olardyń ishinde túrli áskerı qylmys jasaǵan adamdar da bolǵan. Iaǵnı aqtaýǵa jatpaıtyn da adamdar bar. Máselen, aıtaıyq, 1944 jyly elimizge nemis áskerleriniń tapsyrmasy boıynsha Gýrev (qazirgi Atyraý) oblysyndaǵy Jylyoı aýdanyna dıversanttar túsirilgen bolatyn. Vermahtyń olardy munda jibergendegi basty jospary – halyqty Sovet ókimetine qarsy kóterý bolatyn. Qazaqstanǵa kelgen soń olardyń kóbi NKVD, ıaǵnı ishki ister halyq komıssarıatynyń qyzmetkeleriniń qolyna ózderi berilgen edi. Biraq olardyń ishinde Keńes úkimetimen kúresemin degen adamdar da boldy. Sonyń biriniń, laqap aty Álıhan Aǵaev degen adamnyń, oıy óz rýlastaryn kóterip, Keńes úkimetin joıýǵa áreket jasaý edi. Shaıqas barysynda ol sháıt boldy. Alaıda, basqa áreketterin bylaı qoıǵanda, ol jergilikti kolhozdyń brıgadıri Baıjan Ataǵozıevtiń qanyn moınyna júkteýi sebepti aqtalýǵa kelmeıtin bolýy kerek dep oılaımyz.
Jalpylaı aıtsaq, Keńes odaǵy kezinde Uly Otan soǵysyna qatysqan adam sany 35 mıllıonnan assa, onyń 5 mıllıonnan astamy tutqynda bolǵan. Iaǵnı árbir jetinshi adam túrli jaǵdaılarǵa baılanysty tutqynǵa túsken. Tutqynnan qashqandary, qutylyp ketkenderi de bolǵan, partızandarǵa qosylyp ketkenderi jáne bar. Qaıtadan keńes áskerine qosylǵandary da boldy. Solardyń anyq-qanyǵyn bilýge qatysty suraqtar soǵys aıaqtalǵannan keıin qoıyla bastaǵan. Iaǵnı «sen qandaı jaǵdaıda tutqynǵa tústiń, qalaı qutyldyń nemese nemisterge qyzmet ettiń be, mysaly, Túrkistan legıonynda solardyń antyn qabyldadyń ba, solarmen birge soǵystyń ba?» degen tergeýler júrgizilgen. Sol sebepti, óziniń kináli emestigin dáleldeı almaǵan azamattar túrmege otyrǵyzylyp, jazasyn ótedi. Olardyń arasynda basynda atý jazasyna kesilip, biraq artynan uzaq jyldarǵa abaqtyǵa súńgitilgenderi de kezdesedi. Soǵystan keıingi jyldary, tek qana Qaraǵandy lageriniń ózine bir kezderi 2 mıllıonnan asa adam otyrǵyzylǵan degen derek bar. Solardyń biraz bóligin soǵys jyldary nemis tutqynynda bolǵan azamattar qurady.
Biz qalalyq komıssııa bolǵandyqtan Almatyǵa qatysty materıaldarǵa kóbirek kóńil bólemiz. Jumysymyz endi qyza bastady. Qazirdiń ózinde soǵys jyldary nemisterdiń qolyna túsken 500-den asa almatylyqqa baılanysty materıaldar taptyq. Olar árqaısysy túrli jaǵdaıǵa baılanysty tutqynǵa túsken. Kóbiniń taǵdyry óte aýyr bolǵan. Kórmegen azaptary joq. Olardyń osyndaı kúıge túsýine sol kezdegi keıbir partııa-sovet jáne áskerı basshylarynyń qatelikteri zardabyn tıgizgenin de aıta ketkenimiz jón. Qazaqstanda, naqty aıtsaq Aqmolada, qurylǵan 106 dıvızııanyń taǵdyry bul sózimizge naqty mysal bola alady. Ol jóninde bizdiń tobymyzdyń múshesi, kórnekti tarıhshylarymyzdyń biri Q.Aldajumanov óz eńbekterinde jazyp júr. 1942 jyldyń mamyr aıynda Ýkraına aýmaǵyndaǵy soǵys qımyldaryna basshylyq jasaǵan qolbasshy S.K.Tımoshenko men N.S. Hrýev I.V.Stalınge ótinip, shabýyl jasaýǵa tilek bildirgen. Biraq oǵan birqatar kórnekti áskerı qolbasshylar qarsy bolǵan edi. Degenmen, Joǵary qolbasshy ózderiń sheshińder degendeı keıip tanytqannan soń túbinde sol shabýyl atqarylady. Oǵan basqa quramalar qatarynda qazaqstandyq dıvızııa da qatysyp qorshaýda qalady. 242 myńnan asa adam nemisterdiń qolyna tutqynǵa túsedi. Osylaısha, Tımoshenko men Hrýev jibergen qateliktiń nátıjesinde, basqa iri tosqaýyl kórmegen nemister Stalıngrad túbinen bir-aq shyǵady.
Bizdiń taqyrypqa baılanysty basa aıtatyn nárse - nemisterde qolǵa túsken soldattardy ultyna qaraı jiktep, keıinnen Keńes odaǵyn basyp alǵan soń óz maqsatyna qaraı qoldaný degen josparmen qurylǵan arnaıy mekeme bolǵan. Sonyń qyzmetiniń arqasynda qurylǵan Túrkistan legıonynyń biraz bóligi qazaq jaýyngerleri edi. Ondaı legıondar orystardyń, ýkraındardyń, grýzınder, armıandar men kavkazdyqtardyń da arasynda boldy. Nemister olardy Belorýsııa, Ýkraınadaǵy partızandar qozǵalysyna qarsy kúreske paıdalanýǵa tyrysty. Onyń qanshalyqty júzege asqany belgisiz, biz sony qazir zerttep jatyrmyz. 1944 jyly nemister atalǵan legıonnyń jaýyngerlerin odaqtastardyń áskerine qarsy soǵysqa paıdalanýǵa tyrysqan bolatyn. Olar sol soǵysqa qatysty da. Biraq asa jaqsy daıyndalmaǵan, onyń ústine moraldyq rýhy joq legıon qyzmetkeleri jeńilip tutqynǵa túsedi. Keıinnen bulardyń negizgi bóligi repatrıaııalandy. 1945 jyldyń jeltoqsan aıynda odaqtastar Keńes odaǵyna 24 myńnan asa qazaq jaýyngerin qaıtaryp berdi degen derekter bar. Olardyń arasynda almatylyqtardyń da bolǵany esh kúmán týdyrmaıdy. Bizdiń basty maqsatymyz solardy taýyp, kiná mólsherilerin anyqtaý, kinási joqtardy aqtaý bolyp tabylady.
Soǵys halqymyzǵa, árbir otbasyna úlken aýyrtpalyqtar men qaıǵy-qasiretter ákeldi. Jeńimpaz atanyp kelgen elimizdiń azamattarynyń arasynda jazyqsyz sottalyp túrmege jabylǵandar da jetip artylyp jatty. Olardyń birazy NKVD-nyń arnaıy qonystaryna súńgitildi. Arasynda atylyp ketkenderi boldy. Óz úılerinde turýǵa ruqsat berilgenderi arnaıy komendatýralarǵa esepke turǵyzylyp, olar sonda baryp turaqty belgilenip turatyn bolǵan. Sol eki ortada júrip, keıin kózden ǵaıyp bolyp joǵalyp ketkenderi bar. Solardyń báriniń taǵdyryna jańasha kózqaraspen qarap, kinásizderin aqtaý máselesi boıynsha naqty usynystarymyzdy jınap respýblıkalyq komıssııaǵa tapsyramyz. Óz oıymyzdy buqaralyq aqparat quraldarynda jarııalap dáleldeýge tyrysamyz. Ol úshin sol kezdegi jáne soǵystan keıingi zańdardy alyp qaraımyz. Almatylyq komıssııa bolǵandyqtan aqtaýǵa baılanysty usynystarymyzdy bizden joǵary turǵan respýblıkalyq komıssııaǵa joldaımyz. Qalǵan dúnıeler kópshilik bolyp sheshiledi.
Biz qazir Almaty qalasynda ornalasqan birneshe arhıvte jumys istep jatyrmyz. Buryn qupııa bolyp kelgen muraǵattardyń qorynda jaǵymsyzdaý, ásirese dızertırlerge jáne tiri qalýdyń jolyn, soǵysqa barmaýdyń jaǵdaıyn jasaǵan (ýklonısterge) adamdarǵa qatysty, materıaldar tym kóp eken. Árıne, olardyń barlyǵy derlik maıdanǵa attandyrylǵan. Alaıda, soǵystan tiri oralǵandarymen ishki ister organdarynyń qyzmetkerleri tárbıe maqsatynda biraz «jumystar» júrgizgeni aıtpasa da túsinikti. Iaǵnı olardyń barlyǵy derlik jaǵymsyz, ózin aqtaýǵa tyrysqan proedýradan ótti degen sóz. Ókinishke oraı, zertteýlerimizdi alǵa jyljytýǵa kómek beretin bizge qajetti kóp derekter tolyq emes. Sebebi, bizden soǵysqa attanǵan kisilerdiń kóbisi, ásirese óz ulttastarymyz, shynyn aıtý kerek, saýat deńgeıi bastaýysh mektep kólemindegi, al edáýi bóligi saýaty múldem joq jaýyngerler bolǵan. Olardyń kópshiligi tek qazaq tilinde sóılegen, oryssha bilmegen. Uly tildi túsinbegendikten tipten ózine qatysty dúnıelerdi de aıta almaǵan, qaǵazǵa da túsirmegen. Aıtalyq, qujattarda jaýyngerler qaı jerde tutqynǵa túsken, qandaı lagerde otyrǵan degendeı saýaldar jaýapsyz keledi, tolyq emes. Bul bir problema. Ekinshi problema, soǵys bitkennen keıingi ýaqytta sovet tutqyndary jaıly materıaldar sheteldik arhıvterden alynyp, Máskeýge jınaqtalǵany belgili. Sonda baryp, olardy da qaraý kerek bolady-aý degen josparlar bar. Materıaldardy salystyrý kerek, qaraý kerek, árbir tutqynda bolǵan azamattyń taǵdyry qalaı qalyptasqanyn obektıvti turǵyda zerdeleýimiz qajet.
Qysqasy, isteletin sharýa shash etekten, óte kóp. Jumyla kótergen júk jeńil degen sóz bar emes pe. Bizdiń top ǵalymdary aqtaıyn dep otyrǵan kisilerdiń barlyǵy derlik ómirden ozyp ketken, bul dúnıede joq adamdar bolyp tabylady. Atamyz qazaqta óli rıza bolmaı tiri baıymaıdy degen sóz bar emes pe. Otan úshin ot keshse de jazyqsyz jazalanyp, tipten kinásiz bolsa da satqyn atanǵan, elim dep eńirep, qazaǵym dep qabyrǵasy qaıysqan, biraq keńestik ıdeologııanyń qurbany bolyp kete barǵan azamattarymyzdy aqtap alý bul bizdiń azamattyq boryshymyz bolyp tabylaly. Osyǵan oraı, bizdiń komıssııanyń tóraǵasy, qala ákiminiń orynbasary E.Babaqumarovtyń «Qalalyq basqarmalar men tıisti uıymdar saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý máseleleri jónindegi komıssııanyń jumysyna járdem kórsetýi qajet»,- degen sózi oıǵa orala beretinin aıtqym keledi. Qalyń kópshilik bastalǵan osy bir iske qolynan kelgenshe kómekterin berip, biletin dúnıelerin ortaǵa salsa nur ústine nur bolar edi. Izgi nıetti ıgi bastamanyń kózdegen maqsatyna jetetinine eshqandaı kúmán joq.
"Adyrna" ulttyq portaly
