سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى جارقىنبەك كۇلجانىسوۆپەن سۇحبات: تىرىدەي كومىلگەن بالا

6806
Adyrna.kz Telegram

- جارقىنبەك اعا، ءسىزدىڭ عۇمىرنامالىق ەستەلىگىڭىزدى بۇرىن دا جازىپ العانبىز، «ەسىمە تۇسسە تاعى دا ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەمىن» دەپ ەدىڭىز؟

- ءيا، ايتىپ بەرەيىن. سول زاماندا قانشا تاعدىر بولسا، سونشاما قيىندىقتار بولدى عوي. مەن وزبەكتەرگە جاقىن بولدىم، ويتكەنى، زايىبىم - پاراقات مۇراتقىزىنىڭ ۇلتى وزبەك. ءدام-تۇزىمىز جاراسىپ، وتاۋ قۇردىق. قۇدايعا شۇكىر، قازىر جاسىم توقساننان استى، ولگەن جوقپىن، ودان باسقانىڭ ءبارىن كورۋگە تۋرا كەلدى. جەتىمدىك، اشارشىلىق، سوعىس - وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ باسىمنان ءوتتى. بۇگىنگى كۇنگە ريزامىن 5 بالام، 16 نەمەرەم جانە 22 شوبەرەم بار. اڭساعان ارمانىمنىڭ ورىندالعانى وسى ەمەس پە؟

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە عانا توقتالىپ وتەيىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى تاشكەنتكە ايەلىمنىڭ تۋىسقاندارىنا بارىپ ءجۇرىپ، وزبەك بولىپ كەتكەن ءبىر قازاقتىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ ەدىم. ول كىسىنىڭ اتى-ءجونى قاليبەك ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، 1932 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا اكە-شەشەسى، بىرگە تۋعان ءىنى-قارىنداستارى ءبىر تۇندە اشتىقتان، سۋىقتان وپات بولعان. ولاردىڭ تۇرعان جەرى قازىرگى تاراز قالاسىنان 10 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان اۋىل ەكەن. جالعىز ءوزى عانا ءتىرى قالادى. اللا تاعالانىڭ بۇيرىعى شىعار، ول اشتىقتان امان قالىپ، سوعىسقا دا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ ەلگە (وزبەكستانعا) ءتورت مۇشەسى تۇگەل ورالادى.

9 جاسار قاليبەك اشتىققا ۇرىنىپ، توز-توز بولىپ كەتكەن اۋىلىنان ءبىر ءۇزىم نان ىزدەپ، اۋليە-اتا قالاسىنا شۇبىرعان بوسقىندارمەن ىلەسىپ كەلەدى، بىرنەشە كۇن ءنار تاتپاي قاڭعىپ اش-جالاڭاش جۇرگەنىندە اياق استىنان ءبىر وزبەك كەزدەسە كەتەدى. قاليبەك قالادا جەتىم قالعان ءبىر بالانى تاۋىپ الىپ، سونىمەن بىرگە قايىر تىلەپ جۇرگەن ەكەن. وزبەك بالالاردىڭ البا-جۇلبا تۇرلەرىن كورىپ، اياپ كەتسە كەرەك.

- ولمەيمىن دەسەڭدەر، مەنىمەن بىرگە جۇرىڭدەر، ماعان كومەكشى بولاسىڭدار، - دەپ تازا قازاق تىلىندە بالالارعا ءتىل قاتادى.

جەتىمدەر ۇندەمەستەن باستارىن عانا يزەيدى. سويتسە، بۇل كىسى ساۋدامەن اينالىسادى ەكەن. بالالار ونىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. ساۋداگەر تاندىر پەشكە نان ءپىسىرىپ، ايەلى ەكەۋى ونى ساتۋعا بازارعا شىعارىپ تۇرعان. ولارعا ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن كومەكتەسكەنى ءۇشىن كۇنىنە ءبىر كۇلشەدەن عانا نان بەرىپ وتىرادى، سوعان ريزا بولىپ كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي قۋانىپ، بالالار تىنىمسىز ەڭبەك ەتەدى. وزبەكتىڭ ايەلى وتە مەيىرىمدى جان بولىپتى، كۇيەۋى بازارعا كەتكەندە جاسىرىپ قاليبەككە جارتى كۇلشە بەرىپ جۇرەدى. سونى جانىنداعى بالا ەكەۋى قوسىمشا قورەك ەتكەن.

ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى قاليبەك قاتتى اۋىرىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ قالدى. ونىڭ قاسىنداعى بالا كۇن سايىن ارتىنان بارىپ، وزىنە تيەتىن كۇلشەنىڭ جارتىسىن بەرىپ جۇرەدى. سارتتىڭ ءبىر بولمەسىندە تولعان ۇن، وعان ەشكىمدى كىرگىزبەيدى. ءتىپتى، ايەلىنە دە سەنبەي ۇن ساقتالعان بولمەنى قۇلىپتاپ، كىلتىن قالتاسىنا سالىپ جۇرگەن. ءۇي يەسىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي قالدى ما، الدە باسقا بىرەۋدى تاپتى ما، ول جاعى بەلگىسىز، ءبىر كۇنى سارت الگى بالانى ۇيىنەن قۋىپ جىبەرەدى...

بەيشارا بالا ءوزىنىڭ قاڭعىرىپ قالعانىنا قاراماستان، قاليبەكتىڭ ءحالىن بىلەيىن دەپ اۋرۋحاناعا بارسا، سول جەردەگى قىزمەتكەرلەر ونىڭ ءولىپ قالعانىن، تۇندەلەتىپ كومۋگە الىپ كەتكەنىن ايتادى. وزبەكتىڭ قاراماعىندا قاليبەكپەن بىرگە كۇنىن كەرگەن بۇل بالانىڭ اتى - اقبار ەكەن. اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن ءتىرى قالعان قاليبەك كەيىن اقبارمەن كۇتپەگەن جەردەن كەزدەسەدى، سوندا ول:

- سەنى ءولىپ قالدى دەگەندە، تۇرعان ورنىمدا ساي-سۇيەگىم سىرقىراپ، ەڭىرەپ تۇرىپ جىلادىم. ءوزىڭدى قايدا كومگەنىن ەشكىم بىلمەيدى، دالباسالاپ زيراتتىڭ باسىنا دا باردىم... - دەپتى.

قاليبەك ءوزىن ءولدى دەپ، قالاي جەرلەگەنىن كەيىن اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرىنەن ءبىلىپ الادى. وقيعا بىلاي بولعان ەكەن. ول اۋىر ناۋقاستىڭ سالدارىنان جانى قينالىپ ەسىنەن تانىپ قالادى، سوندا دارىگەرلەر ءولىپ قالدى دەپ مولاعا اپارىپ، ونىڭ بەتىن توپىراقپەن جۇقالاپ جابا سالىپ، كەتىپ قالعان...

ءبىر كەزدە توپىراقتىڭ استىندا جاتقان قاليبەك ءبىر نارسەدەن شوشىعانداي بولىپ باسىن جۇلىپ الادى. جان-جاعىنا قاراسا دالادا، مولادا كەپ ولىكتىڭ ىشىندە جاتىر. قاپتاعان ولىك، ءار جەردە قازىلعان شۇڭقىر. تاڭ بىلىنە باستاپتى. سول جەردە جۇرگەن ادامدار قاليبەكتىڭ ءتىرىلىپ كەتكەنىن كەرىپ، قاتتى قورقىپ بەت-بەتىمەن قاشا جونەلەدى. ول باسىن كوتەرىپ، توپىراققا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرادى. الگىلەر قاشىپ ءبىراز جەرگە بارعان سوڭ ساباسىنا ءتۇسىپ، قايتىپ كەلگەن. ءۇش ادام ەكەن، اقىرىن عانا جاقىنداپ كەلگەندە قاليبەك ولارعا جالىنىپ: «اعالار، مەنى تاستاپ كەتپەڭدەرشى، سۋىق وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى» دەيدى. ولار مۇنىڭ ءسوزىن تۇسىنبەيدى. وزدەرىنىڭ دە ءتۇر-كەلبەتتەرى ادام شوشىرلىق، ساقال-مۇرتتارى ءوسىپ كەتكەن، تىلدەرى دە باسقا، قازاقتارعا ۇقسامايدى. ۇشەۋى قاليبەكتىڭ قاسىندا تۇرىپ وزدەرىنشە سەيلەپ تۇرادى. ناق وسى ساتتە ەكى ات جەككەن اربا مولاعا قاراي سالدىرلاتىپ كەلە جاتادى. اتتىلى اربانى كورگەن الگى ۇشەۋى جانۇشىرا جان-جاققا بەزىپ كەتەدى. ەشنارسەگە تۇسىنبەي قاليبەك بىرەسە قاشقاندارعا، بىرەسە ارباداعى ادامدارعا جالتاق-جالتاق قاراپ وتىرا بەرگەن. بىرەۋى اربادان تۇسە سالىپ، قاشقان ادامداردى قۋا جونەلەدى دە، ءبىر-ەكى رەت باستارىنان اسىرا مىلتىق اتىپ، ارباسىنا قايتىپ كەلەدى. سوندا ىشىندەگى ەگدەلەۋ كەلگەن كىسى قاليبەكتى تانىپ قالىپ:

- قاراعىم-اي، سەنى تىرىدەي كومگەن ەكەنبىز-اۋ. قالاي عانا بىلمەي قالدىق. قۇدايدىڭ الدىندا قىلمىسكەر بولا جازدادىق قوي! - دەپ وكىنىشىن بىلدىرەدى.

ءسويتىپ، قاليبەكتى كوردەن شىعارىپ الىپ، اۋرۋحاناعا قايتادان الىپ كەلەدى. سودان اۋرۋحانادا ەكى اي جاتىپ، جازىلىپ شىعادى. ودان شىققان سوڭ باراتىن جەرى جوق، قايدا بارارىن بىلمەي ارى-بەرى ويلاپ، باياعى اقبار ەكەۋى جالدانعان ساۋداگەر وزبەكتىڭ ۇيىنە قايتا كەلدى. ءۇيدىڭ داربازاسىن قاعادى، ەىكتى اشقان سارت ءولىپ قالعان قاليبەكتىڭ ءتىرىلىپ كەلگەنىن كورىپ، ەسى اۋىپ، الدى-ارتىنا قاراماي قاشا جونەلگەن....

بۇل ۇيدە ول كوپ تۇراقتامايدى. وزبەكتىڭ قول استىندا بىرگە جۇمىس ىستەپ، تۋىسىنداي بولىپ كەتكەن اقباردى ىزدەيدى. وسىلايشا قاڭعىپ ءجۇرىپ شىمكەنتكە، ودان ءارى تاشكەنتكە ءوتىپ كەتەدى.

- ول كۇنكورىستىڭ قامىمەن تاشكەنتكە شۇبىرعان قازاقتارمەن بىرگە ىلەسىپ كەلىپ، جالداناتىن جۇمىس ىزدەگەن شىعار؟

- ءيا، وتىزىنشى جىلدارى وزبەكستاندا اشارشىلىق بولعان جوق، اشتىققا ۇشىراعان قازاقتار سولاي قاراي اعىلدى عوي. سوندىقتان قاليبەك تە اشتىقتان قاشقان ەلمەن بىرگە تاشكەنتكە كەلگەن ەكەن، - دەدى جارقىنبەك قاريا.

- سول ءتۇنى اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرى ونى ولدىگە ساناپ، مولاعا اپارىپ ءبىر شۇڭقىرعا بەتىن جۇقالاپ جابا سالىپ كەتىپ قالعاننان كەيىن، قابىردەگى ولىكتى توناۋعا كەلگەن ۇرىلار قاليبەكتىڭ جاتقان جەرىن قازا بەرگەندە ول كەنەتتەن ءتىرىلىپ كەتىپتى. ەگەر سول ءتۇنى ولىكتى توناۋشىلار كەلمەسە، وندا ول و دۇنيەگە اتتانار ەدى. بۇل دا ءبىر اللانىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان جاعداي عوي.

وتىز ءۇشىنشى جىلى قىس ايلارىنىڭ بىرىندە قاليبەك تاشكەنت بازارىندا نان ساتىپ تۇرعان ءبىر كىسىنى بايقاپ قالادى. بۇل كىسىنىڭ ءتۇرى تانىس سياقتى كورىندى، ول وعان قاراپ ءبىر ورىندا تاپجىلماي تۇرا بەردى. ول دا قاليبەككە قاراماي اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي وزبەكشە سويلەپ، نانىن ساتۋدى توقتاتپايدى. ساتۋشىنى قايدان كورگەنىن ءسال ۋاقىتتان سوڭ ەسىنە ءتۇسىرىپ:

- ەي، مەنى كوردەن الىپ شىققان سەن ەمەس پە ەدىڭ؟ - دەيدى. ول سۇق ساۋساعىن ەرنىنە اپارىپ، ۇندەمە دەگەن بەلگى كورسەتەدى دە، از عانا ۇنسىزدىكتەن كەيىن:

- مەنىڭ كور قازعانىمدى ايەلىم ەستىپ قالماسىن، ەشكىمگە ايتپاشى، - دەپ جالىنادى. قازاقشا دا تازا سويلەيدى ەكەن. قاليبەك كەيىن ءبىلدى، ونىڭ ۇلتى - ۋكراين، ەسىمى - نيكولا ەكەن.

- اۋزىمنان ءسوز شىعارمايمىن، سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن.

- قانداي جۇمىس ىستەپ ءجۇرسىڭ، ەگەر جۇمىسىڭ جوق بولسا، مەندە تۇرا بەر، شامام كەلگەنشە كومەكتەسەيىن، - دەپ مەيىرىمدىلىك كورسەتەدى، ونى اجالدان الىپ قالعان قارسى الدىندا تۇرعان كور قازعىشتاردىڭ بىرەۋى.

سول ساتتە قاليبەك ىشتەي قۋانىپ كەتەدى، بىراق قۋانىشىن سىرتقا شىعارمايدى.

- جارايدى، قامقورلىعىڭا راقمەت، قالسام قالايىن، - دەپ بىردەن كەلىسە كەتەدى.

- الىس ەلدەن كەلگەن جىگىت قاليبەككە اۋليە-اتاعا، ودان ءارى تاشكەنتكە قالاي كەلگەنىن ايتىپ بەردى مە ەكەن؟

- ءيا، ءبىر كۇنى ول قازاقستانعا قالاي كەلگەنى جايىندا قاليبەككە ايتىپ بەرىپتى. تاشكەنتتى شارلاپ ءجۇرىپ جۇمىس تاۋىپ العانشا 15-20 كۇندەي نيكولا ونى اسىرادى. وتىزىنشى جىلدارى ۋكرايناعا دا اشتىق كەلگەن ەكەن. اكە-شەشەسى سول اشارشىلىق كەزىندە قايتىس بولادى، ءسويتىپ، ول جاستاي جەتىم قالادى. جاس بالا قاڭعىرىپ ءجۇرىپ، اكەسىنىڭ ايتقانى بويىنشا، 1905-1906 جىلدارى ونىڭ تۋىستارى پاتشا وكىمەتىنىڭ جەر اۋدارۋىمەن اۋليە-اتاعا كەلگەنىن ەسىنە تۇسىرەدى. سونى اكەسىنەن ەستىگەن نيكولا قازاق ەلىندەگى تۋىسقاندارىن ىزدەۋگە بەل بۋادى، جول بويىندا نەبىر قيىندىقتاردى باسىنان كەشىرىپ، وسى قالاعا ءولىپ-ءوشىپ جەتەدى. بىراق تۋىستارىنىڭ مەكەن-جايى بەلگىسىز بولعاندىقتان ەشكىمدى تابا المايدى. ءبىر ايداي اۋليە-اتا كوشەلەرىن كەزىپ، ءاربىر ءۇيدىڭ ەسىگىن توقىلداتىپ قايىر سۇرايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر باي وزبەك كەزدەسىپ قالىپ، سوعان جالدانادى. ءبىر جىلداي سونىڭ قاراماعىندا بولىپ ولمەستىڭ كۇنىن كورەدى، ودان كەيىن دە كۇنكورىستىڭ قامىمەن اركىمنىڭ جۇمىسىن ىستەپ جۇرەدى...

1932 جىلى اۋليە-اتا وڭىرىندە اشارشىلىقتان ەلدىڭ جاعدايى قيىنداپ، قىرىلا باستاعان. ەندى جالدانىپ ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن ءجۇمىس ىستەيتىن جەردە تابىلمادى. ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن بازار ارالاپ ءجۇرىپ، ءار جەردەن قالعان-قۇتقان قالدىقتارمەن قورەكتەنىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى نيكولا كۇن ۇياسىنا باتىپ بارا جاتقاندا بازاردان قايتىپ كەلە جاتىپ ەكى جىگىتتى كەزدەستىرەدى. ەكەۋدىڭ بىرەۋى ونى توقتاتىپ الىپ:

- بىزبەن بىرگە ءجۇر، اشتان ولمەيسىڭ، - دەپتى. اشىعىپ جۇرگەن نيكولا ەشنارسەگە تۇسىنبەسە دە بىردەن كەلىسە كەتەدى. ۇشەۋى قاراڭعى تۇسكەنگە دەيىن ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە جاتادى دا، كەشكە تۋرا تارتىپ مولاعا كەلەدى. ارىققا جاسىرىپ قويعان كەتپەن-كۇرەگىن الىپ، قابىردىڭ جاڭا جابىلعان توپىراعىن قازا باستايدى.

- كۇرەكپەن سەن جاتقان جەردىڭ توپىراعىن الا بەرعەنىمدە، سەن باسىڭدى جۇلىپ الدىڭ. مەن قاتتى قورقىپ كەتىپ، جۇرەگىم توقتاپ قالعانداي بولدى. ۇشەۋمىز جان-جاققا جانۇشىرىپ قاشا جونەلدىك تە، ءبىراز جەرگە بارعاننان كەيىن ەسىمىزدى جيىپ، مولاعا قايتا كەلدىك. سەن تاپجىلماي بەلىڭنەن توپىراققا باتىپ وتىر ەكەنسىڭ. بىردەمە دەپ ءتىل قاتتىڭ، بىراق بىزگە ءتۇسىنۋ قايدا ولگەن ادامنىڭ تىرىلگەنىن كورىپ ءالى دە ءوز-وزىمىزعە كەلە الماي تۇردىق. وسى كەزدە ەكى ات جەگىلگەن اربا بىزگە جاقىنداپ قالدى، اربانىڭ ۇستىنەن بىرەۋ تۇسە قالىپ مىلتىق اتىپ، ءبىزدى قۋا جونەلدى. ارەڭ قاشىپ قۇتىلدىق. سول وقيعادان كەيىن بۇل پالەلەردەن قاشىپ كەتۋدى ويلاستىرا باستادىم، - دەدى نيكولا.

سويتسە، ولار ولگەندەردىڭ جارامدى كيىمدەرىن الىپ ساتاتىن كور قازۋشىلار ەكەن. نيكولا ءوزىنىڭ الدانىپ وسىنداي ادامداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعانىنا قاتتى قينالىپ جۇرەدى. سودان ءبىر امالىن تاۋىپ تاشكەنتكە قاشىپ كەلەدى. وزبەك ەلىندە اركىمگە جالدانىپ ءجۇرىپ، بار ىنتا-جىگەرىمەن تىڭعىلىقتى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ادامگەرشىلىگى مول، پىسىق جىگىت ەكەنىن بايقاعان وزبەك قىزى نيكولاعا كوڭىل اۋدارادى، قىزدىڭ اكەسى دە قارسى بولمايدى. ءسويتىپ، ول الا شاپان، الا تاقيا كيىپ، سول قىزعا ۇيلەنەدى.

الىس ەلدەن كەلىپ، اش-جالاڭاش قاڭعىرىپ جۇرگەن نيكولا كور قازعىشتارعا قوسىلىپ، قاليبەكتى قالاي امان الىپ قالعانى تۋرالى وسى ەستەن كەتپەس وكيعانى ايتىپ بەرگەن ەكەن.

- مەن دە نيكولا سياقتى وزبەك بولىپ كەتتىم، - دەپ قاليبەك ءسال مۇڭايعانداي كۇيدە بولدى. - اندا-مۇندا ءجۇرىپ اشتىقتىڭ اجالىنان وزبەك اعايىنداردىڭ ارقاسىندا امان قالدىم. سوعىستىڭ الدىندا وزبەكتىڭ قىزىنا ۇيلەندىم. قان مايداننان امان ورالدىم، بۇعان دا شۇكىر، قازىر ءبىر ۇلىم، ءبىر قىزىم بار. ولاردان 5 نەمەرە ءسۇيىپ وتىرمىن. تاشكەنتتە تۇرىپ قالدىم، بىراق ەلدەگى اعايىنداردى تاۋىپ الىپ، قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرامىن. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقتار تاۋەلسىزدىك العاندا جۇرەگىم جارىلىپ كەتەردەي، شەكسىز قۋانىشقا بەلەندىم، - دەدى بەينەتتى كوپ كورگەن قاليبەك قازىرگى ومىرىنە ريزا بولىپ.

- قاليبەك، ەكەۋمىز قۇرداس ەرى ايەلدەرىمىز وزبەك بولعاندىقتان باجا ەكەنبىز، جەتىمدىكتى، اشتىقتى، سوعىستى بىردەي كورىپپىز.. بۇكىل ەلدىڭ، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ باسىمىزعا تۇسكەن اۋىرتپالىقتار ەندى بولماسىن، - دەگەن تىلەك ءبىلدىرىپ جارقىنبەك اقساقال اجالدان امان قالعان قۇرداسىمەن قوشتاسقان ەكەن.

«اۋليە-اتا وڭىرىندەگى اشارشىلىق» كىتابىنان

پىكىرلەر