حح عاسىردان ورتا تۇسىنان باستاپ قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسى كەڭىنەن زەرتتەلدى. دەرەكتەر عىلىمي جولعا سالىنىپ، ءارتۇرلى ەڭبەكتەر جازىلا باستادى. ونىڭ ىشىندە ەرتەرەكتە ءومىر سۇرگەن كۇيشىلەرگە بيوگرافيالىق زەرتتەۋلەر، كۇيلەرىنە تالداۋلار جۇرگىزىلدى. الايدا بۇل زەرتتەۋلەر نەگىزىنەن تەك ەكى ىشەكتى دومبىرا اياسىندا عانا شەكتەلگەن ەدى. وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن دەيىن ەلىمىزدىڭ شىعىس ءوڭىرىنىڭ حالىق تۇرمىسىندا كەڭىنەن قولدانىپ، ءانشى مەن كۇيشىلەرى شەرتكەن، ارنايى سول اسپاپقا شىعارىلعان كۇيلەرى بولعان ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى مالىمەتتى كوپ كەزدەستىرە المايمىز. بۇگىنگى ماقالا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن ارنالعان.
الدىمەنەن اسپاپتىڭ تاريحى مەن تارالۋ ايماعىنا توقتالىپ وتەيىك. بۇگىنگى كۇنگى كوزقاراسپەن اسپاپتاردىڭ تارالۋ گەوگرافياسى جايلى ناقتى ايتۋ قيىن. ءارتۇرلى ەتنوگەنەزدىك پروتسەستەردەن قۇرالىپ، كوشپەلىلىك ءومىردى نەگىزگە العان قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن زەرتتەۋ وڭاي ەمەس. بىراق ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ تارالۋى ايماعىن ءبىلۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ بارىسىندا تابىلعان ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي مالىمەتتەرگە سايكەس اتالمىش اسپاپ قازاق جەرىنىڭ بارلىق ايماقتارىندا قولدانىلدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە بولادى. ەگەر ءبىر ايماقتا كەڭىنەن قولدانسا، باسقا ايماقتا ۇمىلىپ كەتكەن. تەك سول وڭىردە ەرتەرەكتە زەرتتەگەن ەتنوگراف-تاريحشىلاردىڭ عانا مالىمەتتەرىنەن بىلە الامىز. قازاق جەرىندە ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ تارالۋى ايماعىن تانىستىرۋ رەتىن ءبىز دەرەك كوزدەردىڭ ۋاقىتىنا بايلانىستى جۇرگىزەمىز.
ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى كەزدەسكەن ەڭ ەرتەرەك مالىمەت كوزى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەرىنە تيەسىلى. ب. سارىباەۆ ءوز ەڭبەگىندە كەلەسى اقپارات بەرەدى: «ترەحسترۋننىە دومبرى ۆسترەچاليس ي نا تەرريتوري سوۆرەمەننوي ۋرالسكوي وبلاستي. ۆ 1857 گودۋ ەتنوگراف د. يساەۆ، پوبىۆاۆشي ۋ كازاحوۆ بۋكەەۆسكوي وردى، ۋپوميناەت و ترەحسترۋننوي دومبرە. رازليچنىە ۆسەدەنيا و نەي تاكجە سوبرالي ەتنوگرافى ا. ەۆرەينوۆ، ا. حارۋزين، پ. يۋدين» [سارىباەۆ ب. «كازاحسكيە مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى»، 26-بەت].
قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا دا ءۇش ىشەكتى دومبىرا كەزدەسكەنى جايلى سەنىممەن ايتا الامىز. 2013 جىلى ارنايى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا ەكسپەديتسيالىق جۇمىستار بولدى. بىرقاتار ونەرپازدار مەن ولكەتانۋشىلاردان ارنايى سۇراستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، دەرەكتەر تابىلدى. اتاپ ايتار بولساق، شەجىرەشى سەيتومار اقساقالمەن جەكە سۇحباتتاسۋ بارىسىندا كەلەسى مالىمەت جازىلىپ الىندى: «قايىپنازار دەگەن ازامات «تاندىرباپ» اتتى كۇيدى قىرعىزدىڭ كىشكەنتاي دومبىراسى ەمەس، ءۇش ىشەكتى قازاقتىڭ دومبىراسىمەن تارتسا جاقسى بولار ەدى دەپ ايتقان» دەگەن مالىمەت بەردى [سۇحباتتىڭ اۋديو جازباسى جەكە مۇراعاتتا ساقتاۋلى]. بۇل دەرەكتى نەگىزسىز دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى بولات سارىباەۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە دە اسپاپتىڭ وسى ايماقتا تارالۋى جايلى اقپارات كەزدەسەدى: «ۆ 1930-گودى ۆ بوستاندىكسكوم ي جوگىرىشىرشىكسكوم رايونە چيمكەنتسكوي وبلاستي ەششە بىلي جيۆى يسپولنيتەلي نا شەرتەرە. سرەدي نيح وسوبەننو وتليچاليس ۆيرتۋوزنوي يگروي اشير ي زاركۋم. وب ەتوم سووبششاەت پيساتەل راحماتۋللا رايمكۋلوۆ، كوتورىي ۆ يۋنوستي سلىشال كۇي «تاندىرباپ»، يسپولنياۆشي نا شەرتەرە» [سارىباەۆ ب. «كازاحسكيە مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى»، 94-بەت].
سونداي-اق كۇيشى-زەرتتەۋشى بازارالى مۇپتەكەەۆپەن (1967-2015) سۇحباتتاسۋ بارىسىندا بەلگىلى بولعان جەتىسۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ وكىلى قوجەكەنىڭ بالاسى راقىش تا ءۇش ىشەكتى دومبىرا شەرتكەن.
بۇگىنگى كۇنگە تەك جازبا دەرەكپەن عانا ەمەس، ناقتى اسپاپتارى مەن كۇيلەرى ساقتالىپ، ءۇش ىشەكتى دومبىرانى تارتۋدىڭ ءداستۇرلى ايماعىنا اينالعان قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى: «ءۇش ىشەكتى، كەيدە شاناعىنىڭ ىشىنە قوسىمشا ىشەكتەرى تاعى بار، كونە دومبىرالار سەمەي وبلىسىنىڭ اباي، شۇبارتاۋ جانە جاڭا سەمەي اۋداندارىندا ءجيى كەزدەسەدى. سەمەي وبلىسىندا ءۇش ىشەكتى دومبىرا تارتۋدىڭ تاماشا شەبەرلەرى كوپ بولعان..» [سارىباەۆ ب. «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى»، 119-بەت].
بولات سارىباەۆتىڭ جازباسىنان بولەك، ەرتەدە بۇل ايماقتا ءۇش ىشەكتى دومبىرادا تارتۋ ءداستۇرى بولعانىن كورسەتەتىن ەركەعالي راحماديەۆتىڭ مىنا ەستەلىگى بار: «پري وچەرەدنوي ەكسپەديتسي ۆ ۆوستوچنىي كازاحستان، لەتوم 1958 گودا، ەركەگالي راحماديەۆيچ ۋجە تسەلەناپراۆلەننو ستال يسكات ترەحسترۋننۋيۋ دومبىرۋ... ۆ رازگوۆوراح ستاريكي ۋپومينالي و تەرحسترۋننوي دومبىرە، نو ساما دومبىرا نە ناحوديلاس. ي ۆوت ۋداچا ۆ ودنوم يز گورنىح سەلەنيي ماركاكولسكوگو رايونا! ناشەلسيا چەلوۆەك نە تولكو يمەيۋششي ترەحسترۋننۋيۋ دومبىرۋ، نو ي يگرايۋششي نا نەي كيۋي. پريچەم ون يسپولنيال ي نەسكولكو كيۋەۆ بايجيگيتا» [سۇلەيمەنوۆا م. «راحماديەۆ»، 101-بەت].
قازاقستاننىڭ شىعىس وڭىرىندە ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى دەرەك «قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى» كىتابىنان كەزدەستىرەمىز. ول قۇلىنشاق كۇيشىنىڭ دومبىراسى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ دەرەگىنە قاراعاندا قۇلىنشاق شقو-نىڭ شۇبارتاۋ ەلىندە ءومىر سۇرگەن [سەيدىمبەك ا. «قازاقتىڭ كۇي ونەرى»، 808-بەت].
1997 جىلىنا دەيىن سەمەي وبلىسى بولەك ايماق بولىپ ەسەپتەلدى. ءحىح عاسىردا بۇل جەر سەمەي گۋبەرنياسى بولىپ ەسەپتەلدى. قۇرامىنا قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، ورتالىق قازاقستاننىڭ قارقارالى ايماعى كىردى. وسى تاريحي-گەوگرافيالىق ءبولىنۋى ەسكەرسەك، ءۇش ىشەكتى دومبىرا قازىرگى ورتالىق قازاقستاندا دا كەزدەسۋى ىقتيمال دەۋگە بولادى. بۇل سوزگە كەلەسى تسيتاتا دالەل: «ەرتەدەگى ونەرپازدار اراسىندا قولدانىستا بولعان بۇل ء(ۇش ىشەكتى دومبىرا ) دومبىرا نەگىزىنەن شىعىس جانە ورتالىق قازاقستان وڭىرلەرىندە دامىعان» [سۇلەيمەنوۆا م. «راحماديەۆ»، 116-بەت].
ەندى ءۇش ىشەكتى اسپاپتىڭ قازاق دالاسىندا پايدا بولۋى جايىنا كەلەيىك. ەل اراسىندا ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ارنايى ابايدىڭ وتىنىشىمەن مۇقا جاساعان دەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. اباي ءوز اقىن شاكىرتتەرىنە ءبىر-ءبىر تاپسىرمادان بەرگەنىن بىلەمىز. مىسالى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قالقامان-مامىر»، كوكباي جاناتايۇلىنىڭ «سابالاق» پوەمالارى وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن. سول سياقتى اباي مۇقاعا «دومبىراعا ءۇشىنشى ىشەكتى تاعىپ كورشى، قالاي بولاتىنىن كورەيىك» دەپ تاپسىرما بەرىپتى. كەيىننەن اباي بۇل اسپاپتى ماقۇلداپ، جاقىندارى ءۇش ىشەكتى دومبىرا تارتۋعا كوشىپتى.
اباي ءوتىنىشى بويىنشا مۇقانىڭ ءۇش ىشەكتى دومبىرانى جاساعاندىعى جونىندە ناقتىلى (فاكت) تۇردە سول كەزدەگى گازەت بەتىندە جاريالانعان دەرەكتەر تابىلسا، بۇل ورايدا ابايدىڭ ەرتەرەكتە ەل ىشىنە تارالعان، ءتۇرلى ۋاقىت سەبەپتەرىنە بايلانىستى پايدالانىلۋدان قالعان ءۇش ىشەكتى دومبىرانى قايتا جاڭعىرتۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز. ويتكەنى قازاقتىڭ كونە مۋزىكالىق اسپاپتارىن زەرتتەۋشى، عالىم بولات سارىباەۆ ءوز ەڭبەگىندە، «بۇل كونەدەن كەلە جاتقان اسپاپ ءتۇرى» دەپ اتاپ ءوتۋى، ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ بازعى زاماننان بىزگە جەتكەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق جادىگەر ەكەنىن كورۋگە بولادى. جالپى، ءۇش ىشەكتى اسپاپتار التاي تاۋىنىڭ اينالاسىندا مەكەن ەتكەن بارلىق حالىقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىندە كەزدەسەتىنىن اتاپ كەتكەن ءجون.
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇش ىشەكتى دومبىرادا تارتقان كۇيشىلەردىڭ نەگىزىنەن تەك ەسىمدەرى عانا جەتكەن. ءارتۇرلى دەرەكتەردى سارالاۋ كەزىندە اتالمىش اسپاپتا قولدانعان كۇيشىلەردىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى بولدى.. اتاپ ايتساق: اباي قۇنانبايۇلى، اقىلباي ابايۇلى، الماعامبەت قاپسالامۇلى، اۋباكىر اقىلبايۇلى، يسرايىل اقىلبايۇلى، شابدان الماعامبەتوۆ، نۇرعالي قادىربەكۇلى، بايتولەۋ نۇرعاليۇلى، تايتولەۋ قادىربەكۇلى، ىسقاق ەرمەكباەۆ سىندى ونەرپازدار ءۇش ىشەكتى دومبىرا كۇي تارتىپ، ءان سۇيەمەلدەپ جۇرگەن. بىراق اتى اتالعان كۇيشىلەردىڭ ونەرى جايىندا مالەمەت تابىلمادى. بۇل كەمشىلىكتىڭ سەبەپتەرى سول زاماندا جۇرگىزىلمەگەن زەرتتەۋلەرگە بايلانىستى دەپ ەسەپتەيمىز. مۇراعاتتىق جازبالار جانە ارنايى مۋزىكاتانۋلىق ىزدەنىستەر بولمادى. دەگەنمەن حالىق اراسىندا اتى شىعىپ، ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ناسيحاتتاۋعا ءوز ۇلەسىن قوسقان، ءارى كۇي تارتۋىندا اۋديوجازبالار ساقتالعان ءۇش كۇيشى تۋرالى ارنايى توقتالىپ كەتپەكشىمىز.
مۇساحان ءازىلحانوۆ (1897-1978 جج.) – قازاق مۋزىكاتانۋ عىلىمىنا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن كۇيشى. ونەرپازدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلى ءدال قيىن كەزەڭگە ءتۇستى. الدىمەن بولىس بولىپ بيلىك ايتقان، كەيىن ساياساتتىڭ كەسىرىنەن شەكارا اسىپ قىتايدى پانالاعان. ول جاقتا مەكتەپ مۇعالىمى بولىپ، حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ جۇرگەن. كەيىن تۋعان ەلگە ورالىپ، ءوز ەلىندە قىزمەت جاساعان. كوشىپ – قونىپ جۇرسە دە قولىنداعى ءۇش ىشەكتى دومبىراسىن تاستاماي، بۇگىنگى كۇنگە ەرتەدەگى كۇيلەردى جەتكىزە ءبىلۋى ەرلىك دەپ سانايمىز. كۇيشىنىڭ شەرتكەن كۇيلەرى سەمەي قالاسىنداعى اباي قورىق-مۇراجايىندا اۋديوجازبا تۇرىندە ساقتالعان.
شاكىر ابەنوۆ (1901-1994 جج.) – بۇگىنگى كۇندە دەيىن تەك ابىز اقىن، ءانشى-كومپوزيتور رەتىندە عانا بەلگىلى بولدى. بىراق ونەرپاز بويىنا اقىندىق، انشىلىك، كۇيشىلىك، اڭشىلىق، ۇستالىقتى سىيدىرا بىلگە بىرەگەيلىك تۇلعا. بۇل ءداستۇرلى قوعامداعى كۇيشىگە ورتاعا ءتان قۇبىلىس. ءوزىنىڭ ساياسي كوزقاراسىمەن، وتكىر ءتىلدى اقىندىعى ءۇشىن كوپتەگەن قيىنشىلىقتى كورگەن. كۇيشىنىڭ ءومىرى وڭاي بولعان جوق. حح عاسىرداعى ناۋبەت كەزدەردەن (اشارشىلىق، رەپرەسسيا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس) باستاپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العان قۋانىشتى كەزىنە دەيىن باسىنان وتكىزدى. اتالعان بارلىق وقيعالار كۇيشىنىڭ ونەرىنە ءوز اسەرىن تيگىزگەنى انىق. ونەرپازدىڭ كۇيلەرى سەمەي قالاسىنداعى اباي قورىق-مۇراجايىندا لەنتالى جازبا تۇرىندە ساقتالعان.
جارقىن شاكارىم (1947 جىلى تۋعان) – ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءۇش ىشەكتى دومبىرا ناسيحاتتاپ جۇرگەن جالعىز كۇيشى. ول ونەردىڭ ءۇش ءتۇرلى باعىتىن ۇستاي بىلگەن. بىرىنشىدەن – مۋزىكا زەرتتەۋشىسى بولىپ حالىققا تانىلدى. قازاق ونەرىنە قاتىستى، اسىرەسە ءۇش ىشەكتى دومبىرا جايلى ەل اۋزىنان مالىمەت جيناپ، ۇمىت بولعان كۇيلەردى قايتا جاڭعىرتتى. ەكىنشىسىدەن – كۇيشىلىك باعىتتى دا قاتار الىپ ءجۇرۋى. تابىلعان كۇيلەردى تەك زەرتتەپ قانا قويماي، ورىنداپ، ساحنادان تارتىپ تا ءجۇردى. ۇشىنشىدەن – كومپوزيتور رەتىندە جاڭاشا ستيلدەگى كۇيلەردى دۇنيەگە اكەلدى. ءوز جانىنان ونداعان كۇي شىعارىپ، كۇيشىلىك رەپەرتۋاردى كوبەيتە ءتۇستى. بارلىق كۇيلەرى قازاق راديونىڭ التىن قورىندا ساقتالعان.
ءۇش ىشەكتى دومبىرا قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مادەنيەتىندە وزىندىك ورنى بار جادىگەر. ۇلى ابايدىڭ ءوزى قولدانعان اسپاپ بۇگىنگە ءتيىستى دارەجەسىندە ناسيحاتتالۋ كەرەك. بولاشاقتا ماقالا بارىسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى جانە دە جاڭا تابىلعان مالىمەتتەردى سارالاي كەلە ءۇش ىشەكتى دومبىرانىڭ قازاق حالقى ءۇشىن وزىندىك ورنىن ايقىنداپ الۋ كەرەك. سوندا اتا-بابالار الدىنداعى پارىزدى وتەي العانداي بولامىز.
P.S. بۇگىنگى تاڭدا ءۇش ىشەكتى دومبىرا تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر. «قازاقتا مۇنداي مۋزىكالىق اسپاپ بولماعان»، «ويدان شىعارىلعان» دەگەندەي پىكىر بار. بۇل ماقالا بارىسىندا بارلىق پىكىردى تەرىسكە شىعاردىق دەپ ويلايمىز.
رۇستەم نۇركەنوۆ
كۇي زەرتتەۋشىسى
ۇلت پورتالى
