سوڭعى جىلدارى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى ءۇش نۇسقا جاسالدى. انىعىن ايتساق، الدىڭعى ءۇش نۇسقا ءساتسىز بولىپ شىقتى. ال بۇگىنگى ءتورتىنشى نۇسقاعا قاتىستى پىكىرلەر اعىنى دا سان الۋان بولىپ تۇر. بىراق «وسى ءتورتىنشى جوبا سوڭعى نۇسقا بولسا ەكەن» دەۋشىلەر دە جەتەرلىك. بىرقاتار ءتىل ماماندارى مەن عالىمدار ءتورتىنشى نۇسقانىڭ دا قابىلدانۋىنا قارسى.
«ءالى دە جەتىلدىرە ءتۇسسەك» دەيدى. ءوز دالەلدەرىن كەلتىرەدى. ال بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋىنىڭ ديرەكتورى انار فازىلجانوۆا سوڭعى اپتادا ءجيى سۇحبات بەرىپ، «وسى ءتورتىنشى نۇسقانى ماقۇلداۋ كەرەك، ەندىگى اڭگىمە پرەزيدەنتكە تىرەلىپ تۇر. جاڭا ءالىپبي زامان تالابىنا جاۋاپ بەرەدى» دەپ وتىر. ال فازىلجانوۆانىڭ «جاڭا الىپبيىنە» قارسى ايعاق كەلتىرىپ، پروفەسسور ءالىمحان جۇنىسبەكءتىڭجوباسىن قولداپ، ءوز پىكىرلەرىن دالەلدەپ وتىرعان ماماندار دا جەتەرلىك. سونىمەن...
نۇرلىبەك ساماتۇلى، «تاڭشولپان» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، جازۋشى:
-ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتىرى انار فازىلجانوۆا ءوز سۇقباتىندا لاتىن نەگىزدى قازاق ءالىپبيىنىڭ جاقىندا تانىستىرىلعان 4-نۇسقاسىن ماقتاپ، پروفەسسور ءالىمحان جۇنىسبەك ۇسىنعان جوبانى ءجونسىز سىناپ، ايتپاعاندى ايتتى قىلىپ، قيانات جاساپتى.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءالىمحان جۇنىسبەك ءتول سوزدەردەگى «ۋ» ءارپىن «W» تاڭباسىمەن (سۋ – سۇۋ – SUW), كىرمە سوزدەردەگى «ۋ» ءارپىن «U» تاڭباسىمەن (ۋران – URAN) جازۋدى ۇسىنادى ەكەن.
«سوندىقتان بالا مەكتەپكە ءتول ءسوز بەن كىرمە ءسوز دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ بارۋى ءتيىس. بالا ءتول ءسوز، كىرمە ءسوز دەگەندى بىلمەيدى»، – دەيدى ول.
ول راس. بىراق ءالىمحان جۇنىسبەك ءوز جوباسىندا ولاي دەمەگەن عوي.
ول كەز كەلگەن سوزدەگى ء(تول ءسوز با، كىرمە ءسوز بە، ءبارىبىر) «ۋ» ءارپىن «W» تاڭباسىمەن، وندا دا الدىنا «ۇ» نەمەسە «ءۇ» ءارپىن قويىپ جازايىق دەگەن. بىلاي: سۋ – سۇۋ – SUW, ۋران – ۇۋران – UWRAN. بۇنداي جاعدايدا «سۋ»-دى ءتول ءسوز، «ۋران»-دى كىرمە ءسوز دەپ كىم بولەدى؟
ال فازىلجانوۆا بولسا، «ءبىزدىڭ جوبادا ء(وزى قولداپ وتىرعان 4-ءشى نۇسقانى ايتادى – رەد.) بالانىڭ ءتول ءسوز، كىرمە ءسوز تۋرالى ءبىلۋىنىڭ قاجەتى جوق، ال ءالىمحان جۇنىسبەك ۇسىنعان جوبا جاعدايىندا وقۋشى بالا بۇنى ءبىلۋى كەرەك بولادى» دەپ، تىڭدارمانىن كورە كوزگە اداستىرادى.
ودان ءارى ول:
«ءالىمحان جۇنىسبەك «U» تاڭباسىمەن «ۋ» دىبىسىن دا، «ۇ» دىبىسىن دا تاڭبالايدى، ءسويتىپ ەكى ءتۇرلى دىبىسقا ءبىر گرافيكالىق تاڭبا بەرىپ تۇر. سوندا ۋران دەگەن ءسوزدى «ۋران» دەپ وقيمىز با، الدە «ۇران» دەپ وقيمىز با؟ بۇل بالانى شاتىستىرماي ما؟» دەيدى.
راسىندا بۇلاي بولسا، بالا تۇرماق، ۇلكەندەر دە شاتىسار ەدى، بىراق ءالىمحان جۇنىسبەك ولاي دەمەگەن عوي. ول «ۋ» دىبىسىنا «W»، «ۇ» دىبىسىنا «U» تاڭباسىن عانا بەرگەن.
ءالىمحان جۇنىسبەكوۆ «سۋ» دەگەن ءسوزدى «سۇۋ» «SUW» دەپ جازايىق دەيدى. ال انار فازىلجانوۆا ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ «سۇۋ»، «مىي» جانە ت.ب. دەپ جازايىق دەگەنىن كەمشىلىك دەيدى. جاي كەمشىلىك ەمەس، ۇلكەن كەمشىلىك دەيدى. ول «ەكى ارىپپەن جازاتىن ءسوزدى ءۇش ارىپپەن، ءۇش ارىپپەن جازاتىن ءسوزدى بەس ارىپپەن جازىپ ءسوزدى شۇبالتقانشا، ۇنەمدەۋ پرينتسپىنە سۇيەنگەن ءجون» دەيدى. «سۋ» دەپ جازساق تا «سۇۋ» دەپ وقي بەرەمىز عوي دەيدى. «سۋ» ءبىر بۋىندى ءسوز، ال «ۋ» دىبىسى بار ەكى بۋىندى ءسوز جازىپ كورەلىكشى. ماسەلەن «سۋىق» دەپ. وسى ءسوزدى ءدال وسى تۇرىسىمەن بۋىنعا قالاي بولەمىز؟
«سۋ-ىق» دەپ پا؟ "سۇۋ-ىق" دەپ بولمەي، «سۋ-ىق» دەپ بۋىنعا بولسەك، وندا «ۋ»-عا امالسىزدان داۋىستى دىبىس مارتەبەسىن بەرۋگە ءماجبۇر بولامىز عوي. ودان باسقا دا نەشە قيلى كەرەعارلىققا جولىعامىز.
سوندا اناردىڭ «ۋ» دىبىسى بۇرىنعىشا ءبىر جاعدايدا داۋىستى بولىپ، ەكىنشى ءبىر جاعدايدا داۋىسسىز بولىپ، قۇبىلىپ تۇرعانىن قالاعانى ما؟ ەگەر ولاي بولسا، بارلىق ەڭبەك زايا ەمەس پە.
انار فازىلجانوۆا «يت» ءسوزىن ءالىمحان اعايشا «ءىيت» دەپ جازباي، كيريلدەگى بازالىق نورمانى ء(وز ءسوزى) ساقتاپ «يت» دەپ جازۋ كەرەك دەيدى.
«يت» ءبىر بۋىندى ءسوز، ال «ي» دىبىسى بار ەكى بۋىندى ءسوز جازىپ كورەلىكشى. ماسەلەن «قيىن» دەپ. وسى ءسوزدى ءدال وسى تۇرىسىمەن بۋىنعا قالاي بولەمىز؟
«قي-ىن» دەپ پا؟ "قىي-ىن" دەپ بولمەي، «قي-ىن» دەپ بۋىنعا بولسەك، وندا «ي»-گە امالسىزدان داۋىستى دىبىس مارتەبەسىن بەرۋگە ءماجبۇر بولامىز عوي. ودان باسقا دا نەشە قيلى كەرەعارلىققا جولىعامىز.
سوندا اناردىڭ «ي» دىبىسى بۇرىنعىشا ءبىر جاعدايدا داۋىستى بولىپ، ەكىنشى ءبىر جاعدايدا داۋىسسىز بولىپ ء(بىرى ۇزىن ەكىنشىسى قىسقا بولىپ), قۇبىلىپ تۇرعانىن قالاعانى ما؟ ەگەر ولاي بولسا، بارلىق ەڭبەك زايا ەمەس پە.
– مىنا تاڭبا، – دەيدى ول ءبىر كەزدە «ءى» تاڭباسىن كورسەتىپ، – ول كىسىنىڭ الىپبيىندە «ءى» دەپ تە وقىلادى جانە «ي»دەپ تە وقىلادى.
سولاي دەپ مىسال كەلتىردى. «مىنا ءسوزدى (ini) جازساق – ءىنى، ال مىنا (insti) ءسوزدى جازساق – ينستي(تۋت).
ءالىمحان جۇنىسبەكوۆ ۇسىنعان «ۇلتتىق جوبانى» تاعى ءبىر قارادىم. جوق، بۇندا ءبارى انىق، «ءى» دىبىسى «ءى» تاڭباسىمەن، «ي» دىبىسى «ۋ» تاڭباسىمەن بەرىلگەن. انار ايتقانداي «ءى» تاڭباسى كەيدە «ءى» دىبىسىن، كەيدە «ي» دىبىسىن بەرىپ تۇرعان جوق.
– مىسالى تيرە دەگەن ءسوزدى جازايىن. تire. مۇنىبالا بىلمەيدى. تىرە ما, جوق تيرە ما? بۇعان ەمىلەەرەجەلەرىن جاساۋ وتە قيىن. وتە قيىن, – دەيدى انار فازىلجانوۆا ءتۇڭىلىپ.
ەكى دىبىستى ءبىر تاڭبامەن تاڭبالاساڭ, وعان ەمىلەجازۋ, ارينە وتە قيىن بولماق? «تىرە, تيرە» جاعدايىن انار فازىلجانوۆا قايدان الىپ ايتىپتۇرعانىن قايدام, ال ءالىمحان جۇنىسبەكوۆجوباسىندا ونداي جاعدايدىڭ جوعى انىق.
ەندەشەنەگە جوقتى بار قىپ, بىلىقتىرىپ تۇر? ماقساتىنە؟ وسىنىڭ ءوزى وت پەن سۋدىڭ ورتاسىندا قالىپتۇرعان جوق پا؟ جۇرتتىڭ ءبارءى تۇسىنەتىن باسى اشىقنارسەنى قاساقانا بۇرمالايتىنداي نە باسىنا كۇنتۋىپ تۇر?
سوسىن ءوزى ماقتاعان جوباعا نازار سالدىم. سويتسەم, ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ قاتەسى دەگەن قاتەلەردىڭ ءبارءىسوڭعى, ءوزى قولداپ وتىرعان 4-ءشى نۇسقادا ءجۇر. قىزىق. سوندا قاي نۇسقا كىمدىكى ەكەنىن شاتاستىرىپ وتىرعانى ما?
ال الىپبيگە تالاقشا جابىسىپ, قالماي جۇرگەن«ف»، «ح»، «ۆ» كىرمە ءارىپتەرى تۋرالى پىكىرى, ءتىپتىعالىم ادام ايتاتىن نارسە ەمەس. ءتىپتى ۇيات. ولتۋرالى باسقا جەردە جازارمىن. انار فازىلجانوۆا (پازىلجانىبا دەسەك قاتە ەمەس) بۇل پىكىرلەرى ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا ورەسكەل قاتەلىكبولىپ قالاتىنىنا ءسوز جوق.
بولات قورعانبەكوۆ، گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنءىڭ پروفەسسورى:
-اسسالاۋمالەيكۋم، قازىبەك اعا! سىزگە (تءىل مامانىنىڭ, اۆتوردىڭ فەيسبۋكتە دەپۋتاتقا جازعان پوستى رۇقساتى بويىنشا سول كۇيىندە بەرىلىپ وتىر-رەد) زور دەنساۋلىق تىلەي وتىرىپ، كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءبىر ماسەلەمەن بولىسكەندى ءجون كوردىم.
ءسىزدىڭ كورنەكتى اقىن، ءتىل جاناشىرى ەكەنىڭىزدى ءدۇيىم جۇرت بىلەدى. سوندىقتان دا دەپۋتات بولۋىڭىزدى قالىڭ ەل قالادى جانە بولعان كەزىڭىزدە قۋاندى، قولدادى. مەن دە سونىڭ ءبىرىمىن. لاتىن جازۋىن كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋدى اۋەل باستان كوتەرگەن جاننىڭ ءبىرىسىز. ءوزىڭىز دە كورىپ ءجۇرسىز، ۇسىنىلعان ءالىپبي جوبالارى وتپەي، بىرنەشە رەت قايتارىلدى. ولاي بولاتىن ءجونى بار. ويتكەنى بۇرىنعى كيريلل الىپبيىندەگى قاتەلىكتەردىڭ ءبىرازى قايتالانىپ، وعان تاڭبار قولايسىزدىعى قوسىلدى.
جاڭا نۇسقانىڭ دا وسىنداي كەمشىلىكتەرى جەتەدى. الايدا جوبانى ۇسىنۋشىلار حالىقتىڭ مەزى بولعانىن پايدالانىپ، ءوز ۇسىنعاندارىنىڭ تەز ءوتىپ كەتۋىن كۇيتتەۋدە. ولاي دەيتىنىم، ايتىلعان جۇيەلى سىننىڭ ەڭ ماڭىزدىلارىن ەسكەرمەي، مۇلدە ەستىمەگەندەي كەيىپپەن ءوز جوبالارىن قاۋىرت ناسيحاتتاۋدا. جاڭا جوبانىڭ وسى قاتە-كەمشىلىكتەرىن اشىپ كورسەتەتىن بەلگىلى عالىم بيجومارت قاپالبەكتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە قويعان ساۋالدارى جاۋاپسىز قالىپ وتىر. نەگە دۇرىس جوبا ۇسىنىلمايدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ونىڭ جاۋاپتارى از ەمەس. بىراق مەن سونىڭ ەڭ باستىسىن ايتۋعا تىرىسايىن. ول - جوبا جاساۋشىلاردىڭ كانىگى مامان ەمەستىگى. ولاردىڭ ءبىرى - ادەبيەتتانۋشى، ەكىنشى بىرەۋلەرىنىڭ بازالىق ءبىلىمى قازاق ءتىلى ەمەس، ت.س.س.
ال بۇل ىسكە قانداي مامان كەرەك؟ كەرەك دەسەڭىز، بۇعان ءتىل ءبىلىمىنىڭ كەز كەلگەن سالاسىنىڭ اكادەميگى دە قاجەتتى مامان بولىپ تابىلمايدى. ونىڭ ىشىندە، فونەتيكانىڭ بىلگىر مامانى كەرەك. سولار عانا قانداي ءالىپبيدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ جوعالىپ كەتكەن ارتيكۋلياتسيالىق قۇندىلىعىن قايتارا الاتىنىن بىلەدى.
ماماننىڭ مامانى عانا اجىراتا الاتىن، ءتىپتى ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزگە سالاسىنىڭ دوكتورىنىڭ دا، اكادەميگىنىڭ دە ءتىسى باتا بەرمەيتىن وسىنداي كۇردەلى ماسەلەنى كوپتىڭ تالقىلاۋىنا قايتا-قايتا سالۋىندا قانداي پيعىل جاتىر؟
مادەنيەتتىڭ ءوزى كلاسسيكالىق جانە بۇقارالىق (ماسسوۆايا كۋلتۋرا) ەكىگە بولىنەتىنىن، ولمەس، وشپەس، ەسكىرمەس دۇنيەنىڭ العاشقىسى ەكەنىن بىلمەي مە سوندا ولار؟ كلاسسيكالىق دۇنيەنى ماماننىڭ مامانى عانا جاساي الادى. ال ولار ساناۋلى عانا. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سوڭعى كەزىندە فونەتيكا سالاسىنىڭ ەكى مايتالمانى بولدى.
ءبىرى - ساپارحان مىرزابەكوۆ، ەكىنشىسى - ءالىمحان جۇنىسبەكوۆ. ءبىزدىڭ قازىر وسى ماسەلەنى ايتۋعا شامامىز كەلىپ وتىرسا، ول - ساپارحان اعايىمىزدان ساباق العاننىڭ ارقاسى. سول ەكى ماماننىڭ ءبىرى مارقۇم بوپ كەتتى، ءبىرى، قۇدايعا شۇكىر، ءالى ارامىزدا. ءتىرىسى - ءالىمحان اعامىز. ءالىمحان اعا بارلىق سانالى عۇمىرىن فونەتيكا سالاسىنا ارناعان. ءار دىبىستىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن بىلەدى. وكىنىشكە وراي، اعانىڭ جاساعان جوباسى قاعاجۋ كورىپ كەلەدى. ونى بۇرىنعى ۇسىنىلعان جوبالاردان قاي جاعىنان دا ارتىق دەپ ەسەپتەيمىن. سۇراق تۋىپ جاتسا، ونى دالەلدەپ بەرۋگە دە بارمىن. قازىبەك اعا، سىزدەن وسى ءالىمحان اعانىڭ جوباسىنىڭ رەسمي تۇردە ۇسىنىلۋىنا ىقپال ەتۋىڭىزدى سۇرايمىن. ارينە، مەن ءوز پىكىرىمدى ءابسوليۋتتى اقيقات دەي المايمىن. ءالىمحان اعانىڭ وزىمەن، وسى ماسەلەنى تەرەڭ بىلەتىن بيجومارت قاپالبەكپەن سويلەسىپ كورسەڭىز، ولاردىڭ دا ويى مەنىكىنەن الشاق كەتپەيدى دەپ ويلايمىن.
دەمەك بۇدان شىعاتىن قورىتىندى, جاڭا الىپبيگە بەي-جاي قاراپ، جەدەل قابىلداي سالۋعا بولمايدى. سوندىقتان ءالى دە تالقىعا سالىپ، تەرەڭىرەك تالداعان دۇرىس. اسىقپاعان ءلازىم. كەمشىلىكتەن تۇبەگەيلى ارىلعان ءالىپبي كەرەك بىزگە. كەلەر ۇرپاقتىڭ الدىندا ۇياتقا قالماس ءۇشىن...
ەركىن قالدان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
