تابيعاتتىڭ ايالى قولىمەن جاراتىلعان تاڭعاجايىپ قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى – تارباعاتايداعى بورىتاستاعان.
ولكەنىڭ تابيعات جاراتقان قۇپيا سىرلارىنىڭ ءالى دە اشىلماعان، زەرتتەلمەگەن قۇبىلىستارى كەزدەسەدى. تابيعاتتىڭ ايالى قولىمەن جاراتىلعان سونداي تاڭعاجايىپ قۇبىلىستارىنىنىڭ ءبىرى – تارباعاتايداعى بورىتاستاعان. ەرەكشە ءبىتىمدى تاستىڭ اتاۋىنا قاتىستى بىرنەشە نۇسقا بار: بىرەۋلەر «بورىتوستاعان» دەسە، كەيبىرى «بورىتاستاعان» دەيدى.
وتىنشى جازعان وي ول تۋرالى ەل جادىندا ساقتالعان قيال-عاجايىپ اڭگىمەلەر ءالى دە ايتىلادى. كەزىندە وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى، الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى – وتىنشى ءالجانۇلى «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنە بورىتاستاعان تۋرالى قىزىقتى اڭىزدى ىقشام ماتىندە جاريالاعان: «تارباعاتاي تاۋىنىڭ سولتۇستىكتەگى ءھام قالبا تاۋىنىڭ وڭتۇستىكتەگى بوكتەرلەرىنىڭ ورتاسىندا سارىدالا دەگەن جازىق بار. بۇل دالانىڭ ورتاسىندا بورىتاستاعان دەگەن نەداۋىر بيىك تاۋ جارتاسى جاپادان-جالعىز تۇرادى. ۇشار باسىندا ۇيىلگەن تاستار بار. جۇرت ونى بۇرىنعى شاماندار بولعان زاماننان قالعان دەسەدى. بۇل وقشاۋ تاۋ تۋراسىنان ەل بىلايشا ايتادى.
«بۇرىنعى زاماندا ءبىر ۇلكەن الىپ ءداۋ تارباعاتاي تاۋىندا ەشكى باعىپ ءجۇرىپتى. بۇل الىپتىڭ دەنەسىنىڭ زورلىعى سونشا، تۇيەمويناقتىڭ باسىندا وتىرعاندا مۇنىڭ اياعى بوتامويناقتا جاتادى ەكەن. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى بۇل الىپ ءداۋدىڭ قوساعى ەشكىلەرىن باعىپ، ءجىپ ءيىرىپ وتىرعاندا كەبەنەكتەرىنە قاسقىر شاۋىپتى. ونىڭ بورىلەرگە قاپەرىندە لاقتىرعان ۇرشىعى بارىپ سارىدالانىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، سول ارادا تاۋ بولىپ قالىپتى دەيدى...»
تۋعان ەلىنىڭ ەرەكشە جەرلەرىن اڭىز جەلىسىندە اسەرلەپ سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتكەن الاش زيالىسى تولاعاي تۋرالى ەرتەگىنى دە قوسىپ جازعان. «قالبا جوتالارىنان بولەك بىتىممەن مەنمۇڭدالاپ كورىنىپ، اڭىزعا لايىق سۇرانىپ تۇراتىن تولاعايدى ەل تارباعاتايدان كوتەرىپ اپارعان» دەگەن ەرتەگى حالىقتىڭ نانىمىنا اينالدىرىلعان.
تاس تۋرالى اڭىز
بورىتاستاعان تۋرالى ەل اراسىندا ساقتالعان تاعى ءبىر اڭىزدا «تىم ەرتە كەزەڭدەردە وسى تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ بىرىندە وتە ءىرى دەنەلى الىپ كەيۋانا ءومىر ءسۇرىپتى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە جارىقتىق الىپ انامىز وتارلى قويىن جازىققا ايداپ سالىپ قاپەرسىز جايىپ وتىرادى. تەرەڭ ويعا بەرىلگەن كۇيى ءبىر ۋاق ىڭىلداپ ءبىر ءاننىڭ قايىرىمىن كەلتىرەدى. ارا-اراسىندا ۇرشىعىن ءيىرىپ سول بالالىق شاقتىڭ قيلى قىزىقتارىن ساعىنا ەسكە العانداي ساتتە تىنىش جاتقان وتاردىڭ شەتى قايتا-قايتا ءدۇر كوتەرىلەدى. سونداي جايسىز، ابدەن مازانى كەتىرگەن قاپىسىز كەزدە تاۋ شاتقالىنان بەيقام ساتتە توسىننان شىعاتىن كوكبورىلەرگە جىنى كەلگەن كەيۋانا الدىنداعى وتار تاعى قۇلاقتارىن كەرە ءيىرىلىپ قالعاندا نە ىستەرىن بىلمەي، قولىنداعى ۇرشىعىن قيانداپ كەتكەن مالعا قايىرۋ بەرمەي مازانى العان بورىلەرگە قۇلاشتاپ تۇرىپ جىبەرىپ كەپ قالادى.
تىنىش جاتقان وتارىنا دا، بەيقام وتىرعان وزىنە دە مازا بەرمەگەن قاسقىرلارعا ابدەن زىعىردانى قايناعان الىپ كەيۋانا ءيىرىپ وتىرعان ۇرشىعىنىڭ باسىن لاقتىرىپ كوكجال بىتكەندى ۇركىتىپ وتىرعان دەسەدى. ۇرشىقتىڭ تاسىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز»، – دەلىنەدى.
«قۇدايدىڭ ءمورى»
بورىتاستاعان – تاڭقالارلىق پوشىمدى اشىق ءتۇستى گرانيتتى جارتاس. شىعىستان باتىسقا سوزىڭقى كەلگەن، شەڭبەر بويى ءبىر شاقىرىمعا جۋىق، ال بيىكتىگى شامامەن 19 م. جارتاستىن وڭتۇستىك بەتى تىك دەرلىك، ال سولتۇستىك جاعى كەرتپەشتى، توبەسىنە شىعۋعا بولاتىن جاداعاي جيەگى بار. قازاقتار وسى جەرگە ءجيى كەلىپ قۇرباندىق شالاتىن بولعان، جارتاس توبەسىندە وسەتىن بۇتالاردىڭ بۇتاعىنا نەمەسە تۇبىنە شىت بايلاپ وتىرعان، بولماسا جاي ءتۇيىپ سول جەرگە تاستاپ كەتىپ وتىرعان.
سارىدالانىڭ جازىعىندا قايراڭداعان كەمەگە ۇقساس بورىتاستاعان جارتاسىنىڭ ۇزىندىعى 200, ەنى 50 قادامنان اسادى. اينالاسى تىك قۇز تارىزدەس، تەك تەرىستىك باتىسى عانا جاداعايلاۋ، توبەسىنە ساياحاتتاۋشىلار كوبىنەسە وسى جاعىنان شىعادى.
«قۇدايدىڭ ۇمىت قالعان قالعان ءمورى» (نەسىپبەك ايتۇلى) بورىتاستاعان جايلى جەرگىلىكتى جەردە العاشقى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى توقتار نۇرەكەنوۆ بولدى. ەلگە كەلگەن كەزىندە جەكە قىزىعۋشىلىعىمەن ءجۇرىپ، ەرەكشە تاستار تاۋىپ العان. بۇل كەزدەيسوق ولجالاردا مەتەوريت قۇرامىنا ءتان مينەرالدار بارلىعىن ارنايى زەرتحانادا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ انىقتاعان. كەيىن بورىتاستاعاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى تارباعاتاي باۋرايىنداعى قىزىلتاستى القاپقا رەسەي عالىمدارى زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى بەلگىلى بولدى.
زاڭعار كارىمحان
"history".kz
