ەلىمىز ساياسي ناۋقان سايلاۋ الدىندا تۇر، پارلامەنت ءماجىلىسى دە، ەل ۇكىمەتىدە ازاماتتاردىڭ سايلاۋدا داۋىس بەرگەن پارتيا ۇلەسىنە قاراي، ياعني بىزدىڭ ەركىمىزگە ساي زاڭداستىرىلادى. سايلاۋ ارقاشاندا ەلدىڭ ساياسي –ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك –رۋحاني ءومىرىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن ايقىندايتىن، ازاماتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى سىنالاتىن كەزەڭ.
حح عاسىردىڭ باسىندا وتارشىلدىققا قارسى، ەل ازاتتىعى ءۇشىن ۇلت كوسەمى اليحان بوكەيحان باستاعان الاش ۇلتتىق يدەيالارى مەن ساياسي مۇرالارىن زەردەلەپ، جۇيەلەپ، ناسيحاتتاپ، ونىڭ تاريحي داستۇرلەرىن جاڭعىرتىپ، پارتيالىق ىسىندە نەگىزدەپ جۇرگەن «اق جول» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ قىزمەتى ۇلت كوپشىلىگىن جاقىن ەتەدى.
«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنىڭ پارتياسى عانا ەمەس، ەل يگىلىگى مەن ىزگىلىگىنە ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن مىڭداعان ادال جانداردىڭ پارتياسى.
بىرىنشىدەن، «اق جول» پارتياسى وسى سايلاۋالدى باعدارلاماسى باسىمدىقتارىندا ەلىمىزدە دەموكراتيا قاعيدالارى مەن پارلامەنتاريزم يدەيالارىن دامىتۋدى، جاڭعىرتۋدى باستى ماقسات ەتىپ وتىر. وسى تۇرعىدا پارلامەنتاريزم ينستيتۋتتارىن كۇشەيتۋدى جانە پرەزيدەنتتىك جۇيەدەن پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا بىرتىندەپ كوشۋدى كوزدەيدى.
ەكىنشىدەن، پارلامەنتتىڭ مەملەكەت بيۋدجەتىن بەكىتۋ جانە باقىلاۋدى كۇشەيتۋ تۋرالى سايلاۋ باعدارلامالىق تەزيسىن دۇرىس دەپ سانايمىن. مەملەكەت بيۋدجەتى، ونىڭ بارلىق قاراجاتى قاتاڭ باقىلاۋعا الىنۋى كەرەك. سوندىقتاندا پارلامەنت باقىلاۋىنا مەملەكەتتىڭ بارلىق قارجىسىنىڭ جۇمسالۋىنا باقىلاۋدى قايتارۋعا قوسىلامىن.
پارتيانىڭ سايلاۋ الدى باعدارلاماسىنداعى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ماسەلەلەرى، ەلدەگى بايلار مەن كەدەيلەر اراسىندا اراجىكتىڭ وسۋى مەملەكەتكە تونگەن قاۋىپ ەكەنى ستۋدەنتتىك كەزدەن ساياسي ەكونوميكا كۋرسىنان ارقايسىمىزعا ءمالىم.
ادىلەتتىلىك ارقاشاندا قانداي بولماسىن حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ، كەز كەلگەن ادامنىڭ قۇندىلىق ولشەمى بولدى جانە سولاي بولا بەرەدى دە. سوكراتتان باستالعان مەملەكەت تۋرالى تۇسىنىكتەردى جالعاستىرعان پلاتون: «ادىلەتكە قۇرىلعان ەل عانا - مەملەكەت قۇرا الادى» دەگەن ەدى، ال «ەتيكا» جانە «ساياسات» اتتى ەڭبەكتەرىندە اريستوتەل: «زۇلىمدىققا قارسى تۇراتىن ىزگى كۇش – ادىلەتتىلىك» دەيدى، جالپى ادىلەت تابيعاتىن، قوعامداعى، ادامدار اراسىنداعى ادىلەتىلىكتى، جەكە مەنشىكتە، بايلىق بولىسىندە، مەملەكەتتىك ادىلەتتىكتىڭ سان قىرلارىن اشىپ كورسەتكەن اريستوتەل: «ءبارىن تەڭەستىرەتىن، حاق اراسى - ادىلدىك» - دەيدى. 1789 جىلى 14 شىلدەدە باستيليا قامال تۇرمەسىن («ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى») باسىپ الماستان كوپ بۇرىن جان – جاك رۋسسو ادامدارعا زاڭداردى ورناتۋمەن ەمەس، تولىق الەۋمەتتىك تەڭدىكتى قۇرۋ ارقىلى حالىقتاردى دامىتۋ كەرەگىن ايتادى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىدا ءوزىنىڭ قالىپتاسقان تابيعي بولمىسىندا ارقاشاندا ادىلەتتىلىكتى، ادالدىقتى جوعارى قويدى، ەل بيلەگەن دانا بابالارىمىز ءادىل بيلىكتى ۇستاندى، قازىر دە ادامداردىڭ جۇرەگىندە، ىسىندە ادىلەت، ادالدىق پەن ار-ۇيات بولماي بىزدىڭ وسپەيتىنىمىز انىق.
وسىدان جيىرما بەس عاسىر بۇرىن «مەملەكەت» دەگەن ەڭبەگىندە پلاتوننىڭ جازۋىنشا سوكرات: «جاڭا عانا تۋىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتى ويشا بولسا دا كوز الدارىڭىزعا ەلەستەتىڭىزدەرشى، ارينە ونىڭ (مەملەكەت) بويىندا ادىلەتسىزدىكتە جانە ادىلەتتە تۇر، اركىم قاجەتتىلىكتەرىن وزدىگىنەن قاناعاتتاندىرا المايدى، سوندىقتاندا ادامدار بىرىنە ء–بىرى سۇيەنە وتىرىپ، كومەكتەسە ءجۇرىپ، وزدەرىنە كەرەگىن بىرىگىپ شەشەدى، وزدەرىنە وزدەرى كومەكتەسەدى، قول ۇشىن بەرەدى. ادامداردىڭ مۇنداي قاجەتتىلىگىنەن پايدا بولعان بىرلەستىكتى، ءبىز مەملەكەت دەيمىز، سولاي ەمەس پە؟! ولاي بولسا باسىنان باستاپ، ويشا تاعى دا مەملەكەتتى قۇرىپ كورەيىكشى، ودان مەنىڭ ءبىرىنشى كورەتىنىم، مەملەكەت دەگەن ادامداردىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن ارماندارىنان تۇرادى» دەيدى.
1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى كەڭەسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭدى قابىلدادى. شاعىن بۇل قۇجات ەل تاريحىنداعى ەڭ باستى زاڭ، ويتكەنى بۇل كۇنى قازاق حالقى عاسىرلار اڭساعان مەملەكەتتىگىنە جەتتى.
«اق جول» پارتياسىنىڭ سايلاۋ باعدارلاماسىندا: «تاۋەلسىزدىك –بىزدىڭ ءوز جولىمىزدى ءوزىمىز تاڭداۋ مۇمكىندىگىمىز، كەلەشەك ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىز» دەپ انىقتايدى.
تاۋەلسىزدىكتى كىمنىڭ بولماسىن ءوزىنىڭ تىرشىلىك قاراكەتىنە اينالدىرۋعا بولمايدى، ەلگە، تاۋەلسىزدىككە وبال جاساۋعا بولمايدى!
لەۆ تولستوي قادىر قاسيەتكە تولى، ار- وجداننان، ۇياتتان جاراتىلعان، حالىقشىل، ادام بولعان، بالالارعا ەرتەگى جازسا دا، قۇداي تۋرالى، مەملەكەت، ورىس تۋرالى، پاتشالار تۋرالى جازسا دا، ەركەك پەن ايەل، ەۋروپا، زيالىلار مەن جازۋشىلار تۋرالى جازسا دا ءار نارسەنى انىق جازىپ، قاراپايىم جاۋاپ بەرەتىن ۇلى قالامگەر ەدى، كەزىندە نوبەل سىيلىعىنان باس تارتتى، 1908 جىلى كۇزدە «ۋاقىت كەلدى» دەگەن جازباسىندا: «مەنىڭ بۇل عۇمىردا از كۇندەرىم قالدى. ولمەستەن بۇرىن بارشا ادامعا، سۇيىكتى باۋىرلارىما مۇنى ايتىپ كەتۋىم كەرەك، ايتپاسام تىنىشتالمايمىن»...- دەپ باستاعان تولستوي: ... «بۇل بىرىنشىدەن، ەكىنشىدەن، مەملەكەت دەگەن نە ەكەنىن، ونىڭ ءبىزدى باسقارۋى ءۇشىن قانداي قۇدىرەتى بارىن ءبىلىپ الايىق؟ مەملەكەت دەگەن - ول بيلىك. ال بيلىك – ول ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى باسقاراتىن ادامدار. ولار قانداي، ەڭ جاقسى ادامدار ما، الدە ەڭ مىقتىلار ما؟ بىرەۋى دە ەمەس. ولار مۇراگەرلىكپەن بيلىككە كەلگەن، نە ادىلەتسىزدىكپەن بۇرمالاپ، ناپولەون، ەكاتەرينا سياقتى، بيلىكتى باسىپ العان ادامدار نەمەسە كەزدەيسوق ەبىن تاۋىپ، بيلىككە جەتكەن ادامدار، سونداي-اق ازعىندىقپەن، وزىنە سايلاۋ ۇيىمداستىرعان ادامدار» دەپ جازادى.
بار جانىمەن ادامداردى قاناۋعا، الداۋعا قارسى، رەۆوليۋتسياعا، رەۆوليۋتسيونەرلەرگە قارسى لەۆ تولستوي وسى جازباسىندا ادامداردىڭ قۇدايعا، وزدەرىنە سەنبەۋىنەن جەككورىنىشتى، باعىنىشتى قۇلدىقتا جۇرگەنىنە نالىيدى، ودان ادامداردى ارىلۋعا، ويانۋعا شاقىرادى.
«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى بيىل قر پرەزيدەنتى قاسىم –جومارت توقاەۆتىڭ «تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن اياقتاپ، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرۋ» جونىندەگى تاپسىرماسىن قولداپ، كوميسسيا قۇرامىنا وكىلدەرىن جىبەرۋگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى، ۇكىمەتكە جولداعان دەپۋتاتتىق ساۋالدا تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن وتكەن عاسىرداعى «ۇلى جۇت» ءناۋباتىن حالىقارالىق دەڭگەيدە زۇلمات دەپ تانۋدى، وعان قۇقىقتىق باعا بەرۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەردى. بۇل «اق جول» پارتياسىنىڭ ەل تاريحى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن بايقاتادى.
«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ دەپۋتاتتارى وتكەن قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنى ڭ شاقىرىلىمداردا ەلدىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا بالاما جول ۇستانا الاتىن، سىندارلى دەپۋتاتتار فراكتسياسى قالىپتاستى، ولار بىرنەشە جىلدار الەم ەلدەرىندەگى وپپوزيتسيالىق تاجىريبەلەردى زەرتتەپ، قوعامدا وپپوزيتسيانىڭ كەرەگىن ءتۇسىندىرىپ، انىقتاپ، ەلىمىزدە «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى» زاڭدى ەنگىزدى، بەكىتتىردى. بۇل ولاردىڭ ساياسي جەڭىسى، ياعني ولار ەلدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ساياسي –ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق جاعىنان ىسىلعان، قۇزىرلى، تاجىريبەلەرى مول، بىلىكتى، كاسىبي دايىن ادامدار ەكەنىن كورسەتتى. كاسىبي ساياساتكەر، «اق جول» قدپ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ باستاعان قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى: ك.ابساتيروۆ، ە. بارلىباەۆ، ب. دۇيسەمبينوۆ، د.ەسپاەۆا، م.قازبەكوۆا مەن ە.نيكيتينسكايالار حالىق اماناتىن ابىرويمەن اتقارىپ جۇرگەن، ورتا جانە شاعىن بيزنەس وكىلدەرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاپ كەلە جاتقان دەپۋتاتتارعا اينالدى.
سايلاۋ كۇنى اركىم ءوزى تاڭداعان، ءوزى سەنىم ارتقان پارتياعا داۋىس بەرىپ، وزگەرىستەرگە قول جەتكىزۋگە بولاتىنىنا سەنەمىن، سايلاۋ قورىتىندىلارى بۇرمالانبايتىنىنا سەنەمىن، ەل اۋماقتارىنداعى سايلاۋ ۋچاسكەلەرى مەن وكرۋگتەرىنىڭ، ورتالىق سايلاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ادالدىعىنا سەنەمىن، ادىل سايلاۋ وتەتىنىنە سەنەمىن!
سالاۋات كارىم
