بالانىڭ دامۋى، جەتىلۋى، ومىرلىك كەزەڭدەرى تۋرالى ءسوز قوزعالسا، مىندەتتى تۇردە اتاقتى پسيحولوگ ءارى فيلوسوف جان پياجەنىڭ اتى اتالادى. ول تاجىريبە جۇزىندە بالا قالاي جەتىلەتىنىن، قاي كەزەڭدە قانداي ماقساتتى ورىندايتىنىن انىقتاعان. ادام ويلانۋدى قالاي ۇيرەنەتىنىن زەرتتەگەن.
جاس كۇنىندە جان پياجە بيولوگيانى جاقسى كورگەن. نەشە ءتۇرلى جاندىكتەردى باقىلاپ، ولار تۋرالى ماقالا جازعان ەكەن. بۇل اۋەستىگى وسە كەلە پياجەنى بالالاردىڭ وي-تانىمىن زەرتتەۋگە جەتەلەيدى. جاس فيلوسوفتىڭ العاشقى جۇمىس ورنى پاريجدەگى ۇلدارعا ارنالعان مەكتەپ بولادى. بۇل مەكتەپتىڭ ديرەكتورى IQ-تەستتى ويلاپ تاپقان اتاقتى بينە ەكەن. پياجە بينەگە سول تەستتەردىڭ ناتيجەسىن وڭدەۋگە كومەكتەسەدى. سودان جاسى بىردەي بالالاردىڭ بىركەلكى قاتەلىك جاسايتىنىن اڭعارادى. ەرەسەكتەر جاسامايتىن قاتەلىكتەر. بۇل نارسەدەن پياجە ادام ميى بەلگىلى ۋاقىت بويى داميتىنىن بىلەدى. وسە كەلە كەي جايتتاردى تۇسىنۋگە بەيىمدىلىگى پايدا بولادى. ادامداردا مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر مەزەتتەردە جۇزەگە اسادى ەكەن. پياجە ەلدىڭ بالاسىنان بولەك ءوزىنىڭ ءۇش بالاسىن دا قاتتى باقىلاعان.
بۇل ءتاسىلىن پياجە «كلينيكالىق سۇقبات» دەپ اتاعان. بالانىڭ ويلاۋ تانىمىن زەرتتەۋگە وتە قاتتى سەپتەسكەن ەكەن.
پياجە نەنى ءتۇسىندى؟
پياجەنىڭ ايتۋىنشا، پسيحيكانىڭ دامۋ وزەگى — زيات ەكەن. بالا وسكەن سايىن جەتىلىپ، نەعۇرلىم ايقىن سحەمانى قابىلدايتىن بولادى. قورشاعان ورتامەن بايلانىسىن نىعايتادى، سوعان بەيىمدەلۋدى ۇيرەنەدى. وسى ۇدەرىس كەزىندە بالا اقىرىنداپ ادام مەن زاتتار الەمىندەگى كەي زاڭدىلىقتاردى تۇسىنە باستايدى. دامۋدىڭ بالانىڭ ويلاۋ تانىمىنىڭ ءار كەزەڭىندە سوعان ساي قاتەلىكتەرى بوپ تۇرادى.
1. سەنسوموتورلى زيات كەزەڭى (0 — 2 جاس ارالىعىندا)
سەزىم مۇشەلەرى مەن قيمىل-قوزعالىسى ارقىلى بالا قورشاعان ورتامەن تانىسادى. ءوز ارەكەتى مەن ونىڭ ناتيجەسى اراسىنداعى بايلانىستى بايقايدى. ءوزىنىڭ الەمنەن بولەك ەكەنىن تۇسىنەدى. الايدا «ىشكى پلان» بالاعا كومەسكى. ول بەلگىلى زاتتارمەن عانا مانيپۋلياتسيا جاسايدى.
2. وپەراتسياعا دەيىنگى كورىنىستەر كەزەڭى (2 — 7 جاس ارالىعىندا)
بالا «ىشكى پلاندى» قالىپتاستىرا باستايدى. ول ەندىگى جەردە سيمۆولداردى قولدانىپ ۇيرەنەدى: قارىنداش كورسە – ىستىعىڭدى ولشەيتىن زات دەپ تە تۇسىنەدى، قوراپتىڭ قاقپاعى – قايىق بولادى. نەگە وپەراتسياعا دەيىنگى دەپ اتالادى؟ سەبەبى، بالا ءالى دە تاجىريبەنىڭ كەي ءتۇرىن تولىق قابىلداي المايدى.
مىسالى:
بالانىڭ ويىنشا، زاتتاردىڭ ءبىر قاتارعا اراسىن اشىپ قويسا، سانى كوبەيىپ كەتكەندەي كورىنەدى ەكەن;
مەكتەپكە بارماعان بالا جىڭىشكە ءارى ۇزىن ىدىستاعى سۋدى جايپاق ءارى كەڭ ىدىسقا قۇيعاننان ونىڭ كولەمى وزگەرمەيتىنىن تۇسىنبەيدى;
ءبىر كەسەك ەرمەكسازدان جاسالعان شاريكتى قولمەن جايسا كىشىرەيىپ قالادى دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر ءجىپتى ەكى بۇكتەپ بەرسەڭ، قىسقارىپ قالدى دەپ ويلايدى.
ەگەر مەكتەپكە بارماعان بالاعا دۇرىس ءتۇسىندىرىپ وتىرساڭ، جاۋابىن دا دۇرىس ايتادى — ول اقپاراتتى تياناقتى تۇسىنەدى. تاجىريبەنى ءسال وزگەرتسەڭ، بالا بۇرىنعى جاۋابىن بەرەدى. زاتتىڭ سانى تۋرالى (دوڭگەلەكتەردىڭ سانى) زاڭدىلىقتى زاتتىڭ ساقتاۋ قالپى (سۋ، ەرمەكساز) مەن كەرى اينالۋىنان جاقسىراق ەستە ساقتايدى.
بالانىڭ بۇل كەزەڭدەگى ويلاۋ جۇيەسى ەگوتسەنتريزمگە سۇيەنەدى: باسقا ادامنىڭ وزىنىكىنەن بولەك پىكىرى بولادى دەگەندى ونشا تۇسىنبەيدى. بۇل ءبىر جاعىنان وپەراتسياعا دەيىنگى كەزەڭدەگى مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلى بولاتىندىعىنان.
پياجە ءار بالاعا جەكە-جەكە ءۇش تاۋى بار ماكەتتى كورسەتەدى. ءار ماكەتتىڭ ءوزىنىڭ ءبىر ەرەكشە بەلگىسى بولدى: بىرىندە ءۇي، بىرىندە وزەن، بىرىندە مۇزارت. سول ماكەتتى ءار جاعىنان تۇسىرىلگەن سۋرەتتى بەرەدى. بالاعا تاۋدى سەن قالاي كورىپ تۇرساڭ، سول سۋرەتتى تاڭداپ بەر دەيدى. ادەتتە مۇنداي سۇراقتان بالا سۇرىنبەيدى. سوسىن پياجە ماكەتتىڭ ءبىر بۇرىشىنا قۋىرشاق وتىرعىزادى دا، ەندى وسى قۋارشاق تاۋدى قالاي كورىپ تۇر دەپ بالادان سۇرايدى. مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالا مۇنى ىستەپ بەرە المايدى. قايتادان ءوزىنىڭ كورگەنىن تاڭدايدى ەكەن. بالا مەن قۋىرشاقتىڭ ورنىن وزگەرتسە دە، بالا شاتاسا بەرەدى ەكەن. بالا ءوزىن قۋىرشاقتىڭ ورنىنا قويا المايدى.
پياجە بۇل ەگوتسەنتريزم بالانىڭ تاجىريبەسى كوبەيگەندە ەمەس، بالانىڭ پىكىرى ىقتيمال جاۋاپتىڭ ءبىرى ەكەنىنە كوزى جەتكەندە توقتايدى دەيدى. بۇل ەگوتسەنتريزمنەن دەتسەنتريزاتسياعا ءوتۋى. بۇنى پياجە دامۋدىڭ زاڭدىلىعى دەيدى.
3. ناقتى وپەراتسيالار كەزەڭى (7 — 11 جاس ارالىعىندا)
بالا سيمۆولدى قولدانا الادى. ولاردى ويشا مانيپۋلياتسيا جاسايدى. مىسالى، ويشا سيىرلاردى ءبىر-بىرىنە قوسۋ، الۋ، زاتتاردى ءتۇرلى ساناتقا ءبولۋ. زاتتاردى ساقتاۋدىڭ ءجونىن بىلەدى. مىسالى، ەرمەكسازدى بىرنەشە بولىككە ءبولىپ تاستاسا دا ونىڭ كولەمى ازايمايدى. ازىرگە ەسەپتەردى جەكەلەپ شىعارادى. ەسەپتىڭ شەشۋى مازمۇنىنا بايلانىستى بوپ تۇرادى. ازىرگە بالا جالپىلاما دەگەندى بىلمەيدى.
بالا مەن الما تۋرالى ەسەپتى شىعارعان وقۋشى، ءدال وسىنداي قىز بەن قيار تۋرالى ەسەپتى شىعارا الماۋى مۇمكىن. سەبەبى، ول ءۇشىن بۇل ەسەپتەر ەكى ءتۇرلى. ەكىنشى سىنىپتاعى بالا شارشى ءتورتبۇرىشتىڭ ساناتىنان ەكەنىن ايقىن بىلەدى. ۇيرەك – قۇستار وتريادىنان ەكەنىن بىلەدى. بىراق ومىردە ۇيرەك كوپ پە، الدە قۇس كوپ پە دەپ سۇراساڭ، ۇيرەك تە، قۇس تا كوپ دەيدى. وسىنداي جاۋاپ بەرۋگە قۇقى بار. سەبەبى، سەگىز جاسار بالا ساناتقا ءبولۋدى بىلسە دە، جەكە مەن جالپىنى ءالى تۇسىنە المايدى. ول ءۇشىن لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى قاجەت. لوگيكا بالادا كەيىندەۋ داميدى.
4. شارتتى وپەراتسيالار كەزەڭى (12 جاستان كەيىنگىلەر)
جاسوسپىرىمگە ناقتى ءارى ابستراكتىلى لوگيكالىق ويلاۋ جۇيەسى ءتان. ول ومىردە جوق نىسانداردى ويلاپ، تاۋىپ، قيالداپ وتىرادى. بالامالاردى، ۇقساس دۇنيەلەردى بىلەدى. مەتافورالاردى تۇسىنەدى. باسقا ادامنىڭ پىكىرىن قابىلداي الادى. جالپى تۇسىنىكتەگى ەسەپتەردى شىعارا الادى. مىسال ەسەپتەردى وڭاي شىعارادى. ول ءۇشىن يت پەن المانى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ويلانۋ ءۇشىن جاسوسپىرىمگە ومىردە بار دۇنيەمەن تىكەلەي بايلانىس ورناتۋ قاجەت ەمەس. وپەراتسيانىڭ ءبارى تۇگەلىمەن ىشكى پلانعا وتكەن.
بالانىڭ ويى سويلەۋىنە قالاي اسەر ەتەدى؟
پياجە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ ويدىڭ تەرەڭدىگى سويلەۋگە ەمەس، ويلاۋ وپەراتسيالارىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەكەندىگىن ايتقان. سويلەمەيتىن بالانى – جەتىلمەي قالعان بالا دەۋگە بولمايدى. بالانىڭ سويلەگەنى ەمەس، زاتتار مەن ۇعىمداردى ءتۇسىنۋى بالانىڭ دامۋىنىڭ نەگىزى. زياتتىڭ دامىپ جاتقانىن سودان بايقايدى. بۇل دامۋ سىرتتان ىشكە قاراي، ناقتىدان ابستراكتىگە قاراي جۇرەدى.
پياجەنىڭ زامانىنان بەرى ونىڭ تاسىلدەرى جەتىلدىرىلدى. قورىتىندىلارى – كوپ رەت تەكسەرىلىپ، تياناقتالىپ، تولىقتىرىلدى. كلينيكالىق سۇقباتتاردىڭ بالامالارى قازىرگى تاڭدا بالانىڭ دامۋىن تەكسەرگەندە قولدانىلادى. بالانىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن جىلدامداتۋ دا، رەتسىز اتتاپ ءوتىپ كەتۋ دە مۇمكىن ەمەس. وسىنى ەستە ۇستاۋ كەرەك. ءبىر كەزەڭنىڭ سوڭىندا كەلەسى كەزەڭنىڭ تاپسىرمالارىن باستاي بەرۋگە بولادى. مىسالى، ەكى جاسار بالامەن «تەلەفون» ويناۋعا بولادى. قولىڭدى قۇلاعىڭا قويىپ، وعان قوڭىراۋ شالعانداي ارەكەت جاساساڭ، ول دا سونى ءتۇسىنىپ، قايتالاۋى مۇمكىن. ياكي، بەس-التى جاسار بالاعا ۇلكەن زات جەڭىل بولا الاتىنىن، كىشكەنتاي ىدىس اۋىر بولاتىنىن كورسەتۋگە بولادى. 10-11 جاسار بالاعا «مەنىڭ ءيتىمنىڭ ويىنشا» دەگەن تاقىرىپتا شىعارما جازعىزۋعا بولادى. سەبەبى، كەزەڭدەردىڭ شەگى انىق ەمەس. باستىسى – ەرەسەكتەردىڭ ەگوتسەنتريزمىنەن تۋىندايتىن ۇلكەن قاتەلىك جاساماۋ. سەبەبى، دامۋ تەورياسى تۇرعىسىندا ونىڭ تۇسىنىكتەمەسى جوق.
اۋدارعان: شىنار ءابىلدا
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
