(مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەسپۋبليكالىق «انا ءتىلى» گازەتىنە ارنايى بەرگەن سۇحباتى)
– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى، بۇگىندە بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان ىندەت، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دە وڭاي تيگەن جوق. پاندەميا العاش باستالعاننان-اق، ءوزىڭىزدىڭ باسشىلىعىڭىزبەن مەملەكەت كوپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءىس-شارالاردى قولعا الدى. ودان جالپى جۇرت حاباردار. ەلىمىزدە جاريالانعان توتەنشە جاعداي ەكى ايعا جۋىق مەرزىمگە سوزىلدى. كارانتين شارالارى ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى.
جالپى سوڭعى كەزدە كارانتين شارالارىنا قاراماستان ەلىمىزدە ىندەت تەز تارالۋدا. قازىردىڭ وزىندە دەرت جۇقتىرعاندار سانى 20 مىڭعا جۋىقتادى. جۇزدەن اسا ادام وسى ناۋقاستان قايتىس بولدى. جۇرت كادىمگىدەي ۇرەي قۇشاعىندا قالدى. بۇل ىندەت ءتۇرلى دەڭگەيدەگى بيلىك وكىلدەرىن دە اينالىپ وتكەن جوق. ەل اراسىندا «ۇكىمەت ىندەتتىڭ تارالۋىن باقىلاۋدان شىعارىپ الدى، سوندىقتان اۋرۋحانالاردا ورىن جەتىسپەيدى» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر دە از ەمەس. دۇرلىككەن جۇرتقا قانداي باسۋ ايتاسىز؟ راسىندا دا، وسى ىندەتتىڭ تارالۋىنا قارسى كۇرەستە جەڭىلىپ جاتقان جوقپىز با؟
– شىنىندا دا، بۇل ىندەت ءبىزدىڭ عانا ەمەس، جالپى الەمدەگى ادامزاتتىڭ بەت-بەينەسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن وزگەرتتى. اۋىر دەرتتىڭ الدىندا دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى دارمەنسىز بولىپ وتىر. وعان ءبارىمىز كۋامىز. وزىق دەپ جۇرگەن ەۋروپا ەلدەرى، ازۋىن ايعا بىلەگەن اقش، ازيا الىپتارى – قىتاي، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تاعى باسقا دا ەلدەر تىعىرىققا تىرەلگەندەي.
ال قازىر، «ءبىز وسى ىندەتپەن كۇرەستە جەڭىلىپ جاتىرمىز نەمەسە ۇكىمەت احۋالدى باقىلاۋدان شىعارىپ الدى» دەۋگە بولمايدى. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، نۇر-سۇلتان، الماتى جانە شىمكەنت قالالارىندا جۇقپالى اۋرۋلارعا ارنالعان ءۇش اۋرۋحانا جەدەل سالىندى. باسقا وڭىرلەردەگى اۋرۋحانالار كەرەك-جاراقپەن جابدىقتالدى. ناۋقاستاردى ەمدەۋگە دارىگەرلەرىمىزدىڭ بىلىكتىلىگى جەتەدى. قازىر، اق حالاتتى ابزال جاندار كۇندىز-ءتۇنى وسى ىندەتپەن كۇرەستىڭ الدىڭعى شەبىندە ءجۇر. مەملەكەت تاراپىنان قاجەتتى قاراجات ءبولىندى.
ءبىر نارسەنى ايتا كەتەيىن، بيلىكتەگىلەر دە – وزدەرىڭىز سەكىلدى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدار. لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەر جۇمىس بابىنا بايلانىستى بىرقاتار ازاماتتارمەن كەزدەسۋى كەرەك، سوندىقتان ەل ىشىندەگى ىسساپارلارعا شىعادى. سونداي جاعدايدا كەسەلدى جۇقتىرىپ الۋى مۇمكىن. ءيا، ولار دا اۋىرادى، ناۋقاسىنان ەمدەلەدى. بيلىكتە جۇرگەندەردىڭ اراسىنان 15 شاقتى ادام وسى دەرتكە شالدىقتى. ال قازىرگى ستاتيستيكا بويىنشا، ۆيرۋس جۇقتىرعاندار سانى 20 مىڭعا جۋىقتادى. ياعني ولاردىڭ كوپشىلىگى – قاراپايىم حالىق. بۇل جەردەگى ماسەلە كىمنىڭ قالاي جۇقتىرىپ العانىندا ەمەس. سول ازاماتتارىمىزدىڭ اۋرۋىن اسقىندىرىپ الماي، تەزىرەك جازىلىپ شىعۋىنا جاعداي جاساۋ قاجەت. اۋرۋعا شالدىققانداردى شەنەۋنىك نەمەسە قاراپايىم جۇرت دەپ ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. قازاق «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەيدى. ءبىز ءبىر ەلدە تۇرىپ، ءبىر اۋانى جۇتىپ، ءبىر قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاننان كەيىن ەشكىم دە بۇل اۋرۋدان ءوزىن تولىقتاي قورعاي المايدى. ءبىر پلانەتانى مەكەن ەتكەن سوڭ وزگە ەلدەگى دەرت بىزگە كەلمەيدى دەپ بەيقام وتىرا المايمىز. پاندەميا شەكاراعا قارامايدى. ساقتانساق قانا ءوزىمىزدى، جاقىندارىمىزدى اۋرۋدان اۋلاقتاتا الامىز. سوندىقتان ەل ازاماتتارىن كارانتين رەجيمىن قاتاڭ ساقتاپ، تازالىققا مۇقيات بولۋعا شاقىرامىن. بۇل – وتپەلى قيىندىق، ۋاقىتشا سىناق. ءبىز وسى ىندەتتەن جانە ەكونوميكالىق داعدارىستان كەيىن قالاي داميمىز، نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ماسەلەگە باسا ءمان بەرگەنىمىز ءجون.
– ءيا، قوعام ورنىندا تۇرمايدى، دامۋى كەرەك. ورايى كەلگەندە قوردالانىپ قالعان، كەلەشەكتە قالاي بولادى دەپ حالىق جاۋابىن كۇتىپ جۇرگەن بىرقاتار قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەر جايلى ءسوز قوزعاساق. قازاقستان حالقىنا ارناعان العاشقى جولداۋىڭىزدا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اۋقىمىن كەڭەيتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالعان ەدىڭىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، بيىل جارىق كورگەنىنە 30 جىل تولعان «انا ءتىلى» ۇلت باسىلىمى دا تۇڭعىش سانىنان باستاپ تۋعان ءتىلدىڭ بارى مەن جوعىن تۇگەندەپ كەلەدى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىز ۇلتارالىق قاتىناس تىلىنە اينالۋى ءۇشىن قانداي قادامدار جاسالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز؟
– «انا ءتىلى» گازەتى – قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ءمان-ماڭىزىن ارتتىرۋ، ونىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ ماسەلەسىن ۇدايى قوزعاپ ءجۇر. بۇل باسىلىم ءاردايىم ۇلتتىق مۇددەگە بەرىك بولىپ، تىلىمىزگە جاناشىرلىق تانىتىپ كەلەدى. وسىنداي ەلەۋلى ەڭبەكتەرىڭىز ءۇشىن باسىلىمدا جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليستەرگە، ۇنەمى وي-تالقىعا اتسالىسىپ جۇرگەن جازۋشىلار مەن عالىمدارعا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
وسى وتىز جىل ىشىندە قازاق ءتىلىن دامىتۋعا قاتىستى ەشتەڭە ىستەلگەن جوق دەۋگە بولمايدى. تۋعان ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارىلدى. وعان داۋ جوق. مۇنى سىرت كوز سىنشىلار دا ايتىپ ءجۇر. بىراق ولاردىڭ كەيبىرى مۇنداي ۇردىسكە اسا قۋانا قويمايدى. ويتكەنى ەندى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىن تەجەپ، ەل ىشىندە كەڭ ءورىس الۋىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن سەزەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى تۋرالى ايتقاندا، مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزىن قالاعان، تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ايىرىقشا ەڭبەگىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. ول ەلىمىزدە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ سانى ەداۋىر از بولعانىنا قاراماستان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. سونداي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭنىڭ وزىندە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ تىكەلەي ىقپال ەتۋىمەن پارلامەنت قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى.
شىندىعىندا، تىلدىك پروبلەمانىڭ ۇلكەن ساياسي ءمانى مەن ماڭىزى بار. ءتىل ماسەلەسىنە بەي-جاي قاراپ، نەمقۇرايدىلىق تانىتاتىن بولساق، مەملەكەتتىگىمىز بەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر ءتوندىرىپ الۋىمىز مۇمكىن. بۇعان ۋكراينانى مىسالعا كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ىسىندە قىزبالىققا سالىنىپ، ونىڭ قولدانۋ اياسىن كۇشپەن كەڭەيتۋگە ۇمتىلۋدىڭ كەرى اسەرى بولارى انىق. ويتكەنى ونىڭ سوڭى ۇلتارالىق ارازدىققا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار بۇل تۇرعىدا گەوساياسي جاعدايدى دا نازاردان تىس قالدىرماۋىمىز كەرەك. اسىرەسە رەسەيمەن اراداعى شەكارامىزدىڭ الەمدەگى ەڭ ۇزىن شەكارا ەكەنىن دە استە ەستەن شىعارماعان ءجون. گەوگرافيا – گەوساياساتتىڭ ماڭىزدى فاكتورىنىڭ ءبىرى.
بىراق بۇل مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى جۇمىستاردى توقتاتىپ قويۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. قايتا ونى ىڭ-شىڭسىز، ايعايلاماي، قىزبالىققا سالىنباي، بىراق تاباندى تۇردە جالعاستىرا بەرۋ قاجەت. بۇل ورايدا وزبەكستاننىڭ تاجىريبەسىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ولار وزدەرىنە ءتان جايلى مىنەزىنە سالىپ، ۇرانداتىپ-شۋلاتپاي-اق، قاجەت كەزىندە ورىس تىلىنە دە جۇگىنە وتىرىپ، ءتىل ماسەلەسىن تولىق شەشىپ الدى. مەنىڭ تاڭعالاتىنىم، وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلى قولدانىلادى. ءتىپتى ولاردىڭ تۇتاس تاريحىندا دا وسىلاي بولعان. وزبەكتەر قوعامدىق قاتىناستاردى ساياسيلاندىرماي، ەڭبەك پەن ساۋداعا باسىمدىق بەرىپ، حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى از عانا حالىقتان قازىر ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن ۇلتقا اينالدى. سوندىقتان ۇلى ابايدىڭ وزبەك حالقىنا قاتىستى ايتقان پاراساتتى وي-پىكىرى قازىرگى تەحنولوگيا عاسىرىندا دا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاعانىن بايقايمىز. وزبەكتەر ساياساتقا قۇمار ەمەس، ولار ەڭبەك ەتكەندى قۇپتايدى. بۇل ەل كوشەدە ۇرانداتىپ شەرۋگە شىعىپ جۇرگەن جوق. قايتا جاسامپازدىققا جەتەلەيتىن ەڭبەكپەن اينالىسىپ جاتىر.
تاريحتان ساباق الا وتىرىپ، ءبىز تەحنولوگيا مەن روبوتتار باستى ءرول اتقاراتىن جاڭا داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ يگىلىكتى ءومىرى جايىندا ويلانۋىمىز كەرەك. الەم تۇپكىلىكتى وزگەرىستەردىڭ الدىندا تۇر. سول سەبەپتى ەستە جوق ەسكى زاماندى اڭساماي، لينگۆيستيكالىق مادەنيەتتىڭ اينالاسىن شيىرلاي بەرمەي، تاريحىمىزدى دا دارىپتەپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، العا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، ونىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى ايتا بەرگەنىمىزگە وزگە ەلدەر، اسىرەسە ورتالىق ازياداعى مەملەكەتتەر ءتۇسىنبەي، تاڭدانىسپەن قارايدى. قازىر – ناعىز از سويلەپ، كوپ ءىس تىندىراتىن شاق. ولاي بولماعان جاعدايدا ءبىز ءوزىمىزدى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ الدىندا كەمشىن ۇلت رەتىندە كورسەتەمىز. ال ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
بىرىنشىدەن, قازاق تىلىندە سويلەۋ ماقتانىش بولۋى ءۇشىن قوعامدا وعان دەگەن قاجەتتىلىكتى ارتتىرعان ءجون. مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ونىڭ ىشىندە، حالىقپەن تىعىز جۇمىس ىستەيتىن لاۋازىمعا تاعايىنداۋ كەزىندە كاسىبي بىلىكتىلىگىنە قوسا، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ازاماتتارعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك. پارلامەنتتە نەمەسە ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىندا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ، پىكىر الماسا المايتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ۇعىمى، ەڭ الدىمەن، قازاق ازاماتتارىنىڭ اراسىندا – اناحرونيزمگە اينالۋعا ءتيىس.
ەكىنشىدەن, ءبىز قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىن قولداۋىمىز كەرەك. ولاردى پارلامەنتكە، وكىلەتتى ورگاندارعا سايلاپ، مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندەگى جوعارى لاۋازىمدارعا تاعايىنداپ، مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتاپ وتىرعانىمىز دۇرىس. مۇنداي ازاماتتار قازاق ءتىلىنىڭ دەڭگەيىن ۇلتارالىق قولدانىس دارەجەسىنە كوتەرۋگە كومەكتەسەدى.
ۇشىنشىدەن, قازاق ءتىلىن قولدانۋ بارىسىندا فونەتيكالىق جانە ورفوگرافيالىق قاتەلەر جىبەرىپ الاتىن وتانداستارىمىزعا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، تولەرانتتىلىق تانىتۋىمىز كەرەك. مۇنداي ازاماتتار جاستارىمىزدىڭ اراسىندا دا از ەمەس. ولاردىڭ تالپىنىسىن مازاق ەتپەي، قايتا قولداي تۇسكەنىمىز ءجون.
تورتىنشىدەن, تەلەۆيزيالىق جانە راديو حابارلارىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ قاجەت. بۇل اقپارات ونىمدەرى رەسەي باعدارلامالارىنىڭ كوشىرمەسىنە ەمەس، قايتا قوعامدىق ويدىڭ قاينار كوزىنە اينالۋعا ءتيىس. ارزان ويىن-كۇلكىدەن گورى، ۇلتتىق يدەياعا قىزمەت ەتەتىن توپىراعىمىزدان تامىر العان ءتول باعدارلامالاردى مولايتۋ قاجەت.
مەنىڭشە، ورتالىق ازياداعى كورشىلەرىمىزدىڭ تاجىريبەسى بىزگە پايدالى ءارى ۇلگى بولارلىقتاي. قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ جولىندا كينەماتوگرافيانىڭ دا الار ورنى ەرەكشە. بىزگە تاريحي وقيعالاردى دارىپتەيتىن، قازىرگى قوعامدى دا بەينەلەيتىن ساپالى دۇنيەلەر كەرەك. قىرعىز كينوگەرلەرى «قۇرمانجان داتقا» دەگەن ءماندى، ماعىنالى، كوز قۋانتىپ، كوڭىل تولاتىن فيلم ءتۇسىردى. سوعان بار-جوعى 1,5 ميلليون دوللار جۇمساعان. ال ءبىزدىڭ كينەماتوگرافيستەر بۇدان الدەقايدا كوپ سۇرايدى. ال تۇسىرگەن دۇنيەلەرىنىڭ ساپاسى ءاردايىم كوڭىلدەن شىعا بەرمەيدى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ءبىزدىڭ كينوگەرلەر دە اۋىزبىرشىلىك تانىتا الماي وتىر. بۇل – شىعارماشىلىقتى تۇرالاتاتىن جاعداي.
ارينە، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولمايدى. مەنى ەلىمىزدەگى بلوگوسفەرانىڭ قازاق تىلىنە قاراي ىڭعايلانىپ كەلە جاتقانى قۋانتادى. دەي تۇرعانمەن، ءبىز اسىرەۇلتشىلدىق پەن راديكاليزمگە بوي الدىرماۋىز قاجەت. سونداي-اق قازاق ءتىلىن دامىتامىز دەپ ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن شەكتەمەۋىمىز كەرەك. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءتىل ماسەلەسىنىڭ استارىندا ۇلكەن ساياسات بار. سوندىقتان بۇل تۇرعىدا اسىعىستىق پەن جالاڭ ۇرانداتۋ مەملەكەتتىگىمىزگە كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن. جالپى العاندا، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ناقتى عىلىمداردى ورىس تىلىندە وقىتا بەرگەن ءجون. وسى رەتتە بىزگە مالايزيانىڭ تاجىريبەسى ۇلگى بولا الادى. بۇل ەل العاشقىدا اعىلشىن تىلىنەن باس تارتىپ، كەيىننەن ويلانا كەلە، ونى جوعارى وقۋ ورىندارىندا جانە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ قۇرالى رەتىندە قالدىردى. ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق قازاق تىلىمەن قاتار، ورىس ءتىلىن دە ەركىن مەڭگەرۋى كەرەك.
بۇل – ۋاقىت تالابى. مەكتەپتەردىڭ باستاۋىش سىنىپتارىندا قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرىلگەنى دۇرىس. ورىس ءتىلىن دە وقىتۋ كەرەك. ال اعىلشىن ءتىلىن 5-6 سىنىپتاردان باستاپ مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزگەن ابزال.
قازىر دەموگرافيالىق احۋالدىڭ ءوزى قازاق ءتىلىنىڭ ۇپايىن تۇگەندەۋ باعىتىنا قاراي دامىپ كەلەدى. ياعني ءبىز العا قويعان ماقساتىمىزعا مىندەتتى تۇردە جەتەمىز. مۇنداي استارى قالىڭ، ەل تاعدىرىن شەشەتىن ىرگەلى ىستە اسىعىستىققا جول بەرمەۋ كەرەك. قايتا ءاربىر ارەكەتىمىزدى اقىلعا سالىپ، موينىمىزداعى تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى بارىنشا سەزىنە وتىرىپ جۇمىس ىستەگەنىمىز دۇرىس. وسىنداي وركەنيەتتى قادامداردىڭ ناتيجەسىندە عانا قازاق ءتىلى عىلىم تىلىنە اينالادى.
ءبارىمىزدى، اسىرەسە جاستاردى «ارى قاراي قالاي ءومىر سۇرەمىز؟» دەگەن ساۋال مازالايدى. وسىنداي ساتتە ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز، بولمىسىمىز، وسى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاڭا زاماننىڭ تالابىنا ساي بولۋى كەرەك. ياعني تاريحي تۇرعىدان جاڭارتىلعان قۇندىلىقتارعا بەت بۇرۋعا ءتيىسپىز. بىزگە قازىرگى زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە توتەپ بەرەتىن اقىل-وي تۇجىرىمى قاجەت. جوعارى زاماناۋي تەحنولوگيا، روبوتتار، جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندە اقىل-كەڭەس تۇسىنىگى ەرەكشە ماڭىزدى بولماق.
جاڭا زاماندا ار، نامىس، ۇيات سياقتى ادامي قاسيەتتەرگە قاجەتتىلىك بولا ما؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل – زيالى قاۋىم وكىلدەرى تالقىلايتىن اۋقىمدى فيلوسوفيالىق ماسەلە. ۇلگى-ونەگە، ۇلتتىق قۇندىلىقتار بولماسا، ماشينالار مەن روبوتتار الەمىندە جۇتىلىپ كەتەتىنىمىز ءسوزسىز. ءبىزدىڭ ۇلى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى دا ماڭىزىن جوعالتادى.
ارينە، مۇنداي جاعدايدىڭ مۇلدە بولماعانى جاقسى. سوندىقتان زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولاشاق ءومىر تۋرالى ماسەلەنى قازىردەن وي تارازىسىنا سالا بەرۋگە ءتيىس.
– «ەڭبەكپەن تاپقان نان ءتاتتى» دەيتىن اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ءتامسىل بار. كۇنى كەشەگى ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنەن دە ەڭبەككە، ەڭبەك ادامىنا دەگەن ەرەكشە قۇرمەتتى بايقايتىنبىز. قازىر ەلدىڭ ەڭبەككە ەتەنە ارالاسۋى ءۇشىن ءسىزدىڭ تاپسىرماڭىزبەن ۇكىمەت بىرقاتار باعدارلامالاردى قولعا الىپ، لايىقتى دەڭگەيدە جۇزەگە اسىرىپ وتىر. ەل مەن جەردى ەڭبەكپەن كوركەيتۋ ءۇشىن قانداي جاڭا قادامدار مەن جوبالار جاسالۋى كەرەك؟
– الەم جۇرتشىلىعى قازاق حالقىن كوڭىلى دارقان، عالامدىق قۇبىلىستاردى ءوزىنىڭ قالىپتاسقان فيلوسوفيالىق كوزقاراسى ارقىلى قابىلداي الاتىن ۇلت رەتىندە تانىپ، بىلەدى. شىدامدىلىق پەن جاناشىرلىق – قانىمىزدا بار قاسيەت. وسىناۋ ۇلى دالاعا ەڭ العاش تابانى تيگەن ساياحاتشىلار الدىمەن ءبىزدىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىمىزدى باسا ايتقان. سونىمەن قاتار ءبىز ابايدىڭ وشپەس تۋىندىسى – «قارا سوزدەردە» ايتىلعان ءوز كەمشىلىكتەرىمىزدى دە جاقسى بىلەمىز. ايتپاقشى، وسى ارادا مۇرات اۋەزوۆتىڭ «قارا سوزدەرگە» «عاقليات» دەگەن ەكىنشى اتاۋ بەرەيىك دەگەن ۇسىنىسىن قولدايتىنىمدى ايتا كەتەيىن.
وكىنىشكە قاراي، كەيبىر جاعدايدا ءبىزدىڭ ەڭبەككە بايلانىستى قارىم-قاتىناسىمىزعا سىني كوزقاراسپەن قارايتىندار از ەمەس. بۇل جاعداي مەنىڭ كوڭىلىمە قاياۋ سالادى. ءبىز قوعامنىڭ ەڭبەككەرلەرگە دەگەن كوزقاراسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتۋىمىز كەرەك. ءاربىر ەڭبەك قۇرمەتكە لايىق بولۋى قاجەت. سوندىقتان مەن «حالىق العىسى» دەگەن مەملەكەتتىك ناگرادا تاعايىندادىم. ال ەڭبەكتەگى تابىسى ءۇشىن بەرىلەتىن «ەڭبەك داڭقى» وردەنىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادىم.
بىلتىر اقورداعا مەكەمەلەر مەن اۋىلدارداعى قاراپايىم جۇمىسشىلاردى ارنايى شاقىرىپ، ماراپاتتادىق.
ءبىز وسىنداي ەڭبەك ادامدارىنا دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرىپ، ەل ءسۇيسىنىپ قارايتىنداي جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. سول ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاق قوعامنىڭ قۇرمەتىنە بولەنۋ ءۇشىن جوعارى مەملەكەتتىك لاۋازىمداردى يەلەنبەي-اق، ءوز ءىسىن تىڭعىلىقتى، مۇقيات اتقارسا جەتكىلىكتى ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىس. ۇكىمەت مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسىن ازىرلەدى. ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن شامامەن 1 تريلليون تەڭگەگە دەيىن قارجى جۇمسالادى. جاقىندا مەن ۇكىمەتتىڭ ۋاقىتشا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا عانا اۋەس بولىپ، تۇراقتى جۇمىس ورىندارىن كوپتەپ اشۋدى نازاردان شىعارىپ العانىن سىنعا الدىم. بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلدە 2 ميلليونعا جۋىق ادام ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. جۇمىسسىزدار سانى دا كوپ.
بۇل – وتە كۇردەلى الەۋمەتتىك ماسەلە. ونى شۇعىل شەشپەسە بولمايدى. ەڭبەككە باۋلۋ يدەولوگياسى اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىندا بارىنشا كورىنىس تاۋىپ، الدىڭعى قاتاردا ناسيحاتتالۋى كەرەك دەپ سانايمىن. قازىر «تويىڭ تويعا ۇلاسسىن» دەپ اندەتىپ، توي تويلاپ جۇرەتىن ۋاقىت ەمەس. بۇگىنگىدەي تەحنولوگيانىڭ زامانىندا توي-تومالاقتىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ، ءبىر-ءبىرىن اسىرا ماقتاپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتقانعا ريزا كەيىپتە ءجۇرۋ ادەتىنەن ارىلۋ كەرەك. ءتىپتى وسىنداي قاۋىپتى پاندەميا كەزىندە كەيبىر ازاماتتارىمىز ماعان حات جازىپ، توي وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك دەپ تالاپ قويادى. مەملەكەتتىڭ ءوزى ولەرمەندىكپەن ءومىر سۇرەتىن كەزگە كەلدىك. سوندىقتان ەڭبەك ەتۋ – ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالىپ، باستى مىندەت سانالۋعا ءتيىس. توي قۋالايتىن ەمەس، وي قۋالايتىن كەزەڭمەن بەتپە-بەت كەلدىك. بۇل ءداۋىر – اقىل-ويدىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ەڭبەكتىڭ ءداۋىرى!
شىن مانىندە، وزىق ويلى زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرى الەۋمەتتىك شيەلەنىس كەزىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ادامدار اقىل-پاراساتى ارقىلى ىشكى تۇيسىگىنە قۇلاق اسىپ، وزىنە قاجەتتى قورىتىندى جاساپ، وتكەن ىستەن ساباق الادى. اسىرەسە بۇل ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى بار ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن وتە وزەكتى. پاندەميا كەزىندە مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋعا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى ءۇشىن بارشا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆقا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. سونداي-اق ءبىزدىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارىمىز سوڭعى كەزدەگى وقيعالارعا بەلسەندىرەك ارالاسىپ، جاستارعا ومىرلىك تاجىريبەسىن ۇيرەتىپ، تەمىرقازىق سەكىلدى جول كورسەتە الادى دەپ ويلايمىن.
– قازىر الەم وزگەرگەن. قالاي بولعاندا دا جاھاندانۋدىڭ كوشىنەن قالىپ، ەسىك-تەرەزەمىزدى قىمتاپ جاۋىپ تاستاپ وتىرا المايمىز. ەسىك-تەرەزەمىزدى تاس بۇركەپ، شەكارامىزدى شەگەندەپ، قاقپامىزعا سوم تەمىر ءىلىپ قوياتىن تاس ءداۋىرى ەمەس. بارماساق، كەلمەسەك – ەل جارىلادى، الماساق، بەرمەسەك – دەم تارىلادى.
مەملەكەتارالىق جاعدايدى جاقسى بىلەتىن مامان رەتىندە الەمدىك ۇلتتار موزايكاسىنا ءوز رەڭىمىزبەن، قازاقى بولمىس-تابيعاتىمىزبەن قوسىلۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاساۋ كەرەكتىگىن ناقتىلاپ ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز…
– شىنىندا دا، الەم وزگەردى. مىزعىماستاي كورىنگەن جاھاندانۋ ءۇردىسى پاندەميانىڭ اسەرىنەن كىدىرىستەپ قالدى. مەملەكەتتەر ءوزىن-ءوزى وقشاۋلاۋعا، «اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورسىن» قاعيداتىنا باسا ءمان بەرە باستادى. حالىقارالىق قاتىناستاردا ۇلتشىلدىققا بەت بۇرۋ ءۇردىسى ارتىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. مەن مۇنى 2008 جىلى ەرتەرەك بولجاپ ايتتىم. بىراق ول كەزدە مەنىڭ تۇجىرىمىمدى ساياساتكەرلەر مەن عالىمدار قولدامادى. ءتىپتى كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا ازىرلەۋ ءىسى دە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتان تىس، «اركىم ءوزى ءۇشىن» قاعيداتى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلۋدا.
الەمدە وزگە بالاماسى جوق بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءوزىنىڭ اتىنا زاتى ساي بىرەگەي حالىقارالىق ۇيىم رەتىندە پاندەميا كەزىندە اسا بەلسەندىلىك تانىتا قويمادى. ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا تەكەتىرەس كۇشەيىپ كەلەدى. ايماقتارداعى قاقتىعىستار شيەلەنىسە ءتۇستى. بۇل – وڭىرلىك مەملەكەت رەتىندەگى قازاقستان ءۇشىن قولايسىز ءۇردىس.
ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز سانكتسيالىق سوعىستار مەن ساياسي تەكەتىرەستەردەن شىعىنعا ۇشىراۋدا. ەلىمىز ءوزىنىڭ بەيبىتسۇيگىشتىگى مەن وڭىرلىك قاۋىپسىزدىككە سىندارلى ۇلەس قوسۋعا ازىرلىگىن تۇراقتى تۇردە كورسەتىپ كەلەدى. ەلباسىمىز يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىستىڭ كوشباسشىسى ءارى جاپپاي قارۋسىزدانۋ ساياساتىنىڭ ناعىز جاقتاۋشىسى رەتىندە بۇكىل الەمگە تانىلدى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى بۇل باعىتتى نىعايتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس اتقارىلدى. ەڭ باستىسى – مەملەكەتتىك شەكارامىزدىڭ بەرىكتىگى! قازاقستاننىڭ رەسەيمەن، قىتايمەن جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن اراداعى شەكاراسىنىڭ زاڭدى تۇردە راسىمدەلىپ، بەلگىلەنۋىنىڭ، شىن مانىندە، تاريحي دا، ساياسي دا ءمانى زور. شەكارا ماسەلەسىندە قۇجاتتى تۇردە ەكىجاقتى كەلىسىمنىڭ بولماۋى قانداي اۋىر ءارى اۋقىمدى زارداپتار مەن قايشىلىقتارعا اكەلەتىنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. الىستان دا، جاقىننان دا مىسالدار از ەمەس.
قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ديپلوماتيادا بەيبىت الەم تۋرالى ءاردايىم وزىندىك تۇسىنىگى، وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى بولدى. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.نازارباەۆ كوپۆەكتورلى، تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياساتتا رەسەيمەن ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى، ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا جانە وڭىرلىك ينتەگراتسياعا باسا ءمان بەردى. بۇل – دۇرىس تاڭداۋ بولدى. دەگەنمەن، الەمدەگى احۋال ءبىر ورنىندا تۇرمايدى، الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ گەوساياسي ماقساتى وزگەرۋدە. وسىنداي جاعدايدا قازاقستان ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋعا مىندەتتى. سوندىقتان مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ بيىلعى 19 مامىردا وتكەن سامميتىندە ينتەگراتسيانى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىنە نۇقسان كەلمەيتىن جاعدايدا عانا قولدايتىنىمىزدى اشىق ايتتىم.
قازىر «تويىڭ تويعا ۇلاسسىن» دەپ اندەتىپ، توي تويلاپ جۇرەتىن ۋاقىت ەمەس. بۇگىنگىدەي تەحنولوگيانىڭ زامانىندا توي-تومالاقتىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ، ءبىر-ءبىرىن اسىرا ماقتاپ، اس ءىشىپ، اياق بوساتقانعا ريزا كەيىپتە ءجۇرۋ ادەتىنەن ارىلۋ كەرەك. ءتىپتى وسىنداي قاۋىپتى پاندەميا كەزىندە كەيبىر ازاماتتارىمىز ماعان حات جازىپ، توي وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك دەپ تالاپ قويادى. مەملەكەتتىڭ ءوزى ولەرمەندىكپەن ءومىر سۇرەتىن كەزگە كەلدىك. سوندىقتان ەڭبەك ەتۋ – ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا اينالىپ، باستى مىندەت سانالۋعا ءتيىس. توي قۋالايتىن ەمەس، وي قۋالايتىن كەزەڭمەن بەتپە-بەت كەلدىك. بۇل ءداۋىر – اقىل-ويدىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، ەڭبەكتىڭ ءداۋىرى!
– قوعامدىق ءتارتىپ ماسەلەسى تۋرالى ساۋالدى دا اينالىپ وتە المايمىز. «جۇدىرىق بەتكە تيگەنگە دەيىن» دەموكراتيا ساقتالاتىنى بەلگىلى. بەيبىت شەرۋلەرگە شىعاتىن ازاماتتاردىڭ جەكە باس قاۋىپسىزدىگى مەن قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋى قالاي رەتتەلەدى؟
– بەيبىت جيىندار مەن ميتينگتەرگە قاتىسۋ – قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى. اتا زاڭىمىزدىڭ كەپىلى رەتىندە ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ – مەنىڭ مىندەتىم. بۇل جونىندە بىلتىرعى جولداۋىمدا ايتتىم.
پارلامەنت «بەيبىت جيىندار تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلدادى. قوعامدىق ساراپتامادان وتكەن اتالعان زاڭ – مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدەگى دەموكراتيانى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن جاسالعان ماڭىزدى قادام. ەندى بەيبىت جيىنداردى وتكىزۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراماي-اق، بەس كۇن بۇرىن جەرگىلىكتى بيلىككە ەسكەرتسە جەتكىلىكتى. وسىنداي جيىنداردى وتكىزۋ ءۇشىن بىرقاتار ارنايى ورىندار ءبولىندى. ميتينگ ۇيىمداستىرۋشىلاردان قوعامدىق ءتارتىپ پەن ازاماتتاردىڭ تىنىشتىعىن بۇزباۋ تالاپ ەتىلەدى. سونداي-اق ولار كونستيتۋتسياعا قايشى كەلەتىن ۇندەۋلەرمەن شىقپاۋى، ۇلتارالىق جانە الەۋمەتتىك الاۋىزدىق تۋعىزباۋى قاجەت. بۇل – قالىپتى جاعداي. اسىرەسە اقش-تا جانە باسقا دا دامىعان ەلدەردە بولعان سوڭعى وقيعالاردى ەسكەرۋ كەرەك.
حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارىنان گرانت الاتىن كەيبىر ازاماتتارىمىز قابىلدانعان زاڭدى نەگىزسىز سىنايدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاندا «ميتينگكە قاشان شىعامىن؟ كىممەن شىعامىن جانە قاي جەردە وتكىزەمىن؟ ياعني ءوزىم بىلەم» دەگەن جۇگەنسىزدىك قاعيداتى بولۋى كەرەك ەكەن. اسىرەسە سولاردىڭ ميتينگىگە شەتەل ازاماتتارى مەن كامەلەتكە تولماعان بالالاردىڭ قاتىسۋىن تالاپ ەتۋىن شەكتەن شىققاندىق دەپ سانايمىن. ولاردىڭ ويى بەلگىلى. ونداي ادامدارعا تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق قاجەت ەمەس. ال ءبىز قارقىندى دامىعان، تاتۋلىعى جاراسقان تاۋەلسىز قازاقستاندى ساقتاۋىمىز كەرەك. حالىق ەڭ الدىمەن ەل ىرگەسىنىڭ بەرىكتىگىن تەرەڭ جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىنۋى كەرەك. سونىمەن قاتار مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ زاڭدى تالاپتارىنا قۇلاق اسۋعا، قارجىلىق جانە قۇقىقتىق مۇمكىندىكتەر اياسىندا ولارعا جاردەم بەرۋگە مىندەتتى.
جاستار ءۇشىن الەۋمەتتىك ليفت ورنىقتىرۋ كەرەك. مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىندەگى جانە يدەولوگيا سالاسىنداعى قاتەلىكتەردى دەر كەزىندە تۇزەتكەن ءجون. ەگەر جۇمىس وسىلاي جۇرەتىن بولسا، ءسوزسىز ادىلدىك ورنايدى. مەن مۇنى سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامامدا ايتقان بولاتىنمىن. سوندا ميتينگتىڭ دە قاجەتى بولماي قالادى.
سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە «ميتينگشىلدىك» بەلەڭ الۋدا. كوبىنەسە ازاماتتارىمىز سىرتتاعى بىرەۋلەردىڭ ارانداتۋشىلىق ۇراندارىنا ەرىپ ءجۇر. بۇل – ايماقتىق باسەكەلەستىك كۇشەيىپ كەلە جاتقان حالىقارالىق ارەنادا قازاقستاندى ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرىپ وتىر.
قازاقستان مەن وزبەكستان – ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى مەملەكەتتەر. ەكى ەل اراسىندا كەڭ اۋقىمدى ىنتىماقتاستىق ارتىپ كەلەدى. بۇل جەردە ەكونوميكالىق باسەكەلەستىكتىڭ دە بولاتىنىن جوققا شىعارمايمىز. وسى جاعدايلاردى ارقاشان ەستە ۇستاۋ كەرەك. قازاقستان ءوزىنىڭ كوشباسشىلىق پوزيتسياسىن ساقتاپ قالۋعا مىندەتتى. ول ءۇشىن ەلىمىزدە تۇراقتىلىق بولۋعا ءتيىس. ەگەر ىشكى مادەنيەتىمىزگە سالساق، ول تۇراقتىلىقتى كۇشتىك قۇرىلىمدار ەمەس، ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتىڭ ءوزى قامتاماسىز ەتۋى قاجەت.
بىراق بۇل مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى جۇمىستاردى توقتاتىپ قويۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. قايتا ونى ىڭ-شىڭسىز، ايعايلاماي، قىزبالىققا سالىنباي، بىراق تاباندى تۇردە جالعاستىرا بەرۋ قاجەت. بۇل ورايدا وزبەكستاننىڭ تاجىريبەسىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ولار وزدەرىنە ءتان جايلى مىنەزىنە سالىپ، ۇرانداتىپ-شۋلاتپاي-اق، قاجەت كەزىندە ورىس تىلىنە دە جۇگىنە وتىرىپ، ءتىل ماسەلەسىن تولىق شەشىپ الدى. مەنىڭ تاڭعالاتىنىم، وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارىندا ءالى كۇنگە دەيىن ورىس ءتىلى قولدانىلادى. ءتىپتى ولاردىڭ تۇتاس تاريحىندا دا وسىلاي بولعان. وزبەكتەر قوعامدىق قاتىناستاردى ساياسيلاندىرماي، ەڭبەك پەن ساۋداعا باسىمدىق بەرىپ، حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى از عانا حالىقتان قازىر ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن ۇلتقا اينالدى. سوندىقتان ۇلى ابايدىڭ وزبەك حالقىنا قاتىستى ايتقان پاراساتتى وي-پىكىرى قازىرگى تەحنولوگيا عاسىرىندا دا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاعانىن بايقايمىز. وزبەكتەر ساياساتقا قۇمار ەمەس، ولار ەڭبەك ەتكەندى قۇپتايدى. بۇل ەل كوشەدە ۇرانداتىپ شەرۋگە شىعىپ جۇرگەن جوق. قايتا جاسامپازدىققا جەتەلەيتىن ەڭبەكپەن اينالىسىپ جاتىر.
– پاندەميا بولسىن، باسقا دا جاعدايلار بولسىن، ەل ەڭ الدىمەن زيالىنىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، ويىن بىلگىسى كەلەدى. جالپى ۇلت قيىن-قىستاۋ كۇندەردە عانا ەمەس، ءوزىنىڭ بۇكىل ءجۇرىپ وتەتىن جولىندا پاسسيونار تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرەدى. بۇل ورايدا زيالى قاۋىم قازىر ءوز ءرولىن دۇرىس اتقارىپ وتىر دەپ ەسەپتەيسىز بە؟ بۇگىنگى تاڭدا ولاردىڭ قوعامداعى مىندەتىن قالاي ەلەپ، ەكشەيمىز؟
– شىن مانىندە، وزىق ويلى زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرى الەۋمەتتىك شيەلەنىس كەزىندە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ادامدار اقىل-پاراساتى ارقىلى ىشكى تۇيسىگىنە قۇلاق اسىپ، وزىنە قاجەتتى قورىتىندى جاساپ، وتكەن ىستەن ساباق الادى. اسىرەسە بۇل ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى بار ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن وتە وزەكتى. پاندەميا كەزىندە مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋعا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسى ءۇشىن بارشا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە اكادەميك تورەگەلدى شارمانوۆقا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. سونداي-اق ءبىزدىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارىمىز سوڭعى كەزدەگى وقيعالارعا بەلسەندىرەك ارالاسىپ، جاستارعا ومىرلىك تاجىريبەسىن ۇيرەتىپ، تەمىرقازىق سەكىلدى جول كورسەتە الادى دەپ ويلايمىن.
قازىر بۇكىل دۇنيەجۇزى پاندەميا سالدارىمەن كۇرەسىپ جاتىر. الەمدىك ەكونوميكا كوز الدىمىزدا قۇلدىراپ، جۇرتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى وزگەردى جانە وسى ۇردىستەر كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەرگە اينالدى. مىنە، وسىنداي كەزدە جاس ۇرپاققا بەدەلدى اقىل-وي يەلەرىنىڭ پاراساتتى پىكىرى اۋاداي قاجەت.
ءبارىمىزدى، اسىرەسە جاستاردى «ارى قاراي قالاي ءومىر سۇرەمىز؟» دەگەن ساۋال مازالايدى. وسىنداي ساتتە ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز، بولمىسىمىز، وسى ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جاڭا زاماننىڭ تالابىنا ساي بولۋى كەرەك. ياعني تاريحي تۇرعىدان جاڭارتىلعان قۇندىلىقتارعا بەت بۇرۋعا ءتيىسپىز. بىزگە قازىرگى زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە توتەپ بەرەتىن اقىل-وي تۇجىرىمى قاجەت. جوعارى زاماناۋي تەحنولوگيا، روبوتتار، جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندە اقىل-كەڭەس تۇسىنىگى ەرەكشە ماڭىزدى بولماق.
جاڭا زاماندا ار، نامىس، ۇيات سياقتى ادامي قاسيەتتەرگە قاجەتتىلىك بولا ما؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل – زيالى قاۋىم وكىلدەرى تالقىلايتىن اۋقىمدى فيلوسوفيالىق ماسەلە. ۇلگى-ونەگە، ۇلتتىق قۇندىلىقتار بولماسا، ماشينالار مەن روبوتتار الەمىندە جۇتىلىپ كەتەتىنىمىز ءسوزسىز. ءبىزدىڭ ۇلى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى دا ماڭىزىن جوعالتادى.
ارينە، مۇنداي جاعدايدىڭ مۇلدە بولماعانى جاقسى. سوندىقتان زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولاشاق ءومىر تۋرالى ماسەلەنى قازىردەن وي تارازىسىنا سالا بەرۋگە ءتيىس.
– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى! ەل باسقارۋ اسا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ءبىر جىل – كوپ ۋاقىت ەمەس. دەسەك تە، وسى كەزەڭگە ساياسي ساراپتاما جاساعان بەلگىلى ساياساتتانۋشى نۇرلان سەيدىن مىرزا ءسىز باسقارعان مەرزىم جونىندە «سەنىم مەن سىناققا تولى جىل بولدى» دەپ تۇجىرىمداپتى. وسى ورايدا كوش باستاعان تۇلعا رەتىندە ەلدىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىم-جىگەرىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
– بارشاڭىزعا ءمالىم، قازاقستان پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقارعان ءبىر جىل وڭاي بولعان جوق. اتالعان مەرزىمدى اسا كۇردەلى سىناقتاردى ەڭسەرگەن جىل دەپ ايتۋعا بولادى. دەگەنمەن، مەن حالىقتىڭ قولداۋىن ءاردايىم سەزىندىم. بۇل ماعان كۇش-جىگەر بەرىپ، مەملەكەت باسقارۋ ءىسىن تابىستى جۇرگىزۋىمە ىقپال ەتتى. جىل بويى ساياسي جانە ەكونوميكالىق سالالار بويىنشا كوپتەگەن رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل ساياسات الداعى كەزەڭدەردە دە جالعاسا بەرەدى. ەلىمىزدى ودان ءارى جاڭعىرتۋعا، دامىتۋعا قاتىستى يدەيالارىم بار، ول يدەيالاردى حالىق ءىس جۇزىندە سەزىنگەنىن قالايمىن.
ءبىز مەملەكەت رەتىندە دە، ۇلت رەتىندە دە ءبىر ورىندا توقتاپ قالماۋىمىز كەرەك. ونداي جاعدايدا ەل توقىراۋعا ۇشىرايدى. ونىڭ زاردابى مەملەكەتتىگىمىزگە تيەدى. اۋىر تيەدى. اششى دا بولسا ايتايىن، ءبىز – قازاقتار، وسىناۋ الماعايىپ كۇردەلى الەمدە، تۇپتەپ كەلگەندە، ەشكىمگە سونشالىقتى قاجەت ەمەسپىز. ءوز مەملەكەتىمىزگە عانا قاجەتپىز. وسى ءبىر قاراپايىم قاعيدانى ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت. الەمدەگى قازاقستاننىڭ جەتىستىگىن كورە المايتىن، «مىسىقتىلەۋ» ساياساتكەرلەر، ءتىپتى مەملەكەتتەر دە بىزدەن الىستاپ كەتكەن جوق، ماڭايىمىزدان ۇزاماي، ءار قادامىمىزدى باعىپ وتىر. سوندىقتان ەلىمىزدى وركەندەتۋ، كوركەيتۋ – تەك قانا ءوز قولىمىزدا. ءبىزدىڭ وسىنداي سىندارلى ساتتە قاتەلەسۋگە ەش قاقىمىز دا، قۇقىمىز دا جوق. جانە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە بۇل ماسەلەنى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمىز تەرەڭ سەزىنۋىمىز قاجەت. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تاريح تارازىسىندا تۇر…
– قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا! قوعامداعى ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك، مادەني-رۋحاني ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە بايلانىستى ارنايى ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، ۇلت باسىلىمىنا سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن ايرىقشا العىس سەزىمىمىزدى بىلدىرەمىز. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ الەمدىك گەوساياسي كەڭىستىكتەگى كوشى كولىكتى بولعاي! ەلىمىزدىڭ ءىشى داۋدان، سىرتى جاۋدان امان بولسىن!
سۇحباتتاسقان
جاناربەك ءاشىمجان
