"بەلگىلى قازاعىمنىڭ نارتايىمىن"

2499
Adyrna.kz Telegram

بەلگىلى حالىق اقىنى ءارى كومپوزيتور نارتاي بەكەجانوۆ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، بارشاعا تانىمال بولدى. حالىق پوەزياسىنىڭ الىبى جامبىل جاباەۆ ول تۋرالى كەزىندە بىلاي دەگەن ەدى: 

و، نارتاي، شەشەن تاڭداي، قاسقا ماڭداي، 
اۋزىڭنان شىققان ءسوزىڭ شەكەر-بالداي.
ايتىسساڭ، الدىرماسسىڭ اقىندارعا، 
جارقىراپ قاراڭعىدا جانعان شامداي. 
نارتاي جاسىنان سىر بويىنىڭ اتاقتى اقىن-جىراۋلارى بالقى بازار، كەتە ءجۇسىپ، قاڭلى ءجۇسىپ، بۇداباي، تاسبەرگەن، ومار ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ جۇرەدى. ول ەجەلگى شىعىس پوەزياسى ۇلگىلەرىن جەتىك بىلگەن. 
نارتاي ەلدە جۇرگەندە سىر بويىنا ارقادان اتاقتى تايجان كەلەدى. نارتاي بۇدان بىلاي تايجانعا ەلىكتەپ، داۋسىن ون ەكى ءتىلدى تاتار سىرنايىنا قوسىپ شىرقاۋدى ۇيرەنەدى. 1934 جىلى ماۋسىم ايىندا الماتى قالاسىندا حالىق ونەرپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سلەتى ءوتتى. وعان نارتاي دا شاقىرىلادى. ۇلكەن كونتسەرتتە «زامانا بۇلبۇلى» اتتى تولعاۋىن ورىنداپ بەرەدى. ەكى جىلدان سوڭ ماسكەۋدە قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ العاشقى ونكۇندىگى بولىپ، وعان جامبىل باستاعان اقىندارمەن قاتار نارتاي دا قاتىستى. 
ماسكەۋدەن كوڭىلدى ورالعان نارتاي شيەلى توڭىرەگىندەگى اقىن-جىرشىلار مەن ءانشى-كۇيشىلەردىڭ باسىن قۇراپ، كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىردى. اقىر سوڭىندا ول وبلىستىق فيلورمانياعا اينالدى. 
نارتاي 1949 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ەكىنشى ونكۇندىگىنە دە قاتىستى. بۇل مارتەبەلى جيىندى اشقان دا نارتاي ەدى. 
نارتاي بەكەجانوۆتىڭ ونەرى كوزى تىرىسىندە-اق ءادىل باعاسىن الدى. 1939 جىلى وعان قازاق كسر ونەرىنە ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر اتاعى بەرىلدى. سول جىلى كسرو جازۋشىلارى وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداندى. 1945 جىلى «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. 
نارتاي اقىن 1954 جىلى 64 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. 
ءارى اقىن، ءارى كومپوزيتور، ءارى ورىنداۋشى ءانشى بولا بىلگەن جارقىن تۇلعانىڭ ءومىرى – حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ ۇلگىسى ەدى.

بەكەجانوۆتار اۋلەتى

كيەلى سىر بويىنان قازاقتىڭ كوپتە­گەن تەكتى اۋلەتتەرى ءوربيدى. سونداي شاڭى­راقتاردىڭ ءبىرى ايگىلى بەكەجانوۆتار اۋلەتى. بۇل اۋلەتتەن بي، باتىر، اقىن، عالىم شىعادى. «ءوز جۇرتىڭدى قۇرمەتتەۋ – تۋعان ولكەنىڭ تاريحىن تانۋدان، ادامدارىن ارداقتاۋدان باستالادى» دەگەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلاعاتتى ءسوزى كوپ جايتتى اڭعارتادى. ەندى وسى قاعيداعا بايلانىستى الدىمەن، اۋلەتتىڭ العاشقىسىنىڭ تەگىنە، اتا-بابا جولىنا كوز جۇگىرتەيىك. ارعىننان شۇبىرتپالى، توقتاۋىل، قاراكەسەك (بولاتقوجا) رۋلارى تارايدى. كەيىن بولاتقوجانىڭ اناسى قالماق قىزى قارقابات شۇبىرتپالىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. كەيبىر شەجىرەلەردە شۇبىرتپالىنى قاراكەسەك رۋىنان تاراتادى دەپ ايتادى. شۇبىرتپالىدان: مامبەت، ۇمبەت، ولجاباي تارايدى. مامبەتتەن جولشى (ول كىسى وڭ قولىنان ونەرى تامعان ۇستا بولعاندىقتان «جەبەشى» دەپ تە اتالعان), جانايدار، قارا دۇنيەگە كەلەدى. جولشىدان – وتەس (كوز تيمەسىن دەپ وڭ بەتىنە كۇيە جاعىپ قويعاندىقتان جەڭگەلەرى «كۇيەلى» دەپ اتاپ، كەيىنگى كەيبىر ۇرپاق «كۇيەلى» اتا­لىپ كەتتى), ەسپەرلى (كوكالا) دۇنيەگە كەلەدى. وتەستەن – توعاناس دۇنيەگە كەلەدى. توعاناس­تان بوگەنباي، وتارباي، اتارباي. بوگەنبايدان – قوڭىرباي، ال قوڭىربايدان – جاۋعا «قارقاباتتاپ» شاپقان اتاقتى اعىباي باتىر تۋادى.
وتاربايدان – ايعارا، ايتۋار، ساندىباي، اققوزى، الىبەك، سۇيىندىك، تۇكىباي.
سۇيىندىكتەن – ءاندي، ءداندي، نىشان، بەكەجان. ءاندي سۇيىندىكۇلىنىڭ ۇرپاعى كەشەگى كەڭەس وداعىنا اتى شىققان مامان قالدىبايۇلى كۇرىشتەن مول ءونىم جيناپ، 1947 جىلى سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن الدى. ءداندي سۇيىندىكۇلىنىڭ اتاقتى ۇرپاقتارى امانكۇل ىقانقىزى، ساۋلە سىزدىققىزى قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەلەرى. ءالىمحان وسپانۇلى حالىققا اندەرىمەن تانىمال ايگىلى سازگەر، ءالىمحان مەن ءاشىمحان وسپانوۆتار ەلگە بەلگىلى ونەرپازدار، انشىلەر، سانسىزباي سىزدىقۇلى زاڭ قىزمەتكەرى، ال سايلاۋ سىزدىقۇلى زامان اعىمىنا وراي «مەدەۋ» اتتى جەكەمەنشىك وندىرىستىك كوممەرتسيالىق ۇجىم ۇيىمداستىرىپ، ەلەۋلى ءىس تىندىرىپ ءجۇر.

بۇرىنعى كەزدە سۇيىندىك اۋلەتى قىردان سىر بويىنا كەلگەن. ولار قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى وڭىرىندە قونىستانعان.
ەندى سۇيىندىكۇلى بەكەجان بابامىزدىڭ اۋلەتىنە كەلەيىك. بەكەجاننان – قوجامبەت، بايىمبەت، ايەكە، ايتىكەي، اسان، ۇسەن، قوناق­باي، الىپقاش، بوتاكوز دۇنيەگە كەلەدى.
بەكەجانوۆ قوجامبەتتەن – ءجۇسىپ، جاقىپ تۋادى. جۇسىپتەن – شىرىنكۇل، ابسەمەت، سادىق، ماۋلەن، حاميت، فەرۋزا دۇنيە­گە كەلەدى. حاميت ءجۇسىپۇلى جوعارى پار­تيا قىزمەتكەرى بولعان. ءجۇسىپوۆا فەرۋزا – قوعام­دىق جانە پارتيا قىزمەتكەرى، جالا­عاش، سىرداريا، شيەلى اۋدانىندا حاتشى، اۋاتكوم ءتورايىمى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سوزاق اۋدانىندا ەكىنشى حاتشى بولىپ جۇمىس اتقارعان.
بەكەجانوۆ بايىمبەتتەن – بابىر، سابىر، ءمادى، زۋپىن; بەكەجانوۆ ايەكەدەن – ءتاشىم، ءاشىر، سادەن، ءبيبىش تۋادى. ايەكە بەكەجانۇلى شيەلى وڭىرىندە ون سەگىز جىل بولىس بولىپ، ومىردەن وتەدى. ايەكە ۇلدارى ءتاشىم مەن سادەن ەلگە سىيلى بيلەر بولادى. بەكەجانوۆ ايەكە تۋرالى ورازبەك سارسەنباەۆتىڭ كىتابىندا جازىلعان.
تاشىمنەن – سوپان، رۇستەم، مالكەن، ءنۇربيبى، نۇركۇل، پىرماعانبەت، ءايتجان، ءبيبى­حان دۇنيەگە كەلەدى. مۇحامەدجان رۇستەموۆ كوپ جىل كومسومول، پارتيا قىز­مەتىندە ىستەپ، وعان قوسا ەلگە تانىمال كومپوزيتور، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى»، جۋرناليستەر، جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى بولعان.

بەكەجانوۆ ايتىكەيدەن – نۇراش، نۇرمان، ساليحا دۇنيەگە كەلەدى. ايتىكەي اتامىز كەزىندە باي بولعان. ونىڭ ۇلكەن بالاسى نۇراش قازان توڭكەرىسىنە دەيىن اۋىلناي ءارى باي بولادى. ۇلكەن قىزى الۋاشتان ماريا سەرىكباي جانە بەلگىلى اۋدارماشى، جازۋشى-دراماتۋرگ ورازبەك بودىقوۆ تۋادى. ورازبەك بودىكوۆتىڭ اعاسى سەرىكباي 20-شى جىلدارى پارتيا قىزمەتكەرى بولىپ قىزمەت اتقارعان، دۇنيەدەن وتە ەرتە كەتتى. بەكەجانوۆ نۇراشتان – تۇرمان، الۋاش، بالقيا 1912 جىلى تۋادى (1986 جىلى قايتىس بولعان) جانە مەترەي دەگەن ورىستىڭ بالاسىن (1912 جىلى تۋعان) اسىراپ الادى. بەكەجانوۆ نۇراش توڭكەرىس كەزىندە ۇستىنەن باي-قۇلاق دەپ ارىز جازعاننان كەيىن مەت­رەي دەگەن بالاسىمەن شەتەلگە كەتىپ بارا جاتقانىندا قايتىس بولادى.
بەكەجانوۆ تۇرمان نۇراشۇلى كەڭەس وداعىن قۇرۋشى بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى بولدى، كەڭەس ميليتسياسىندا قىزىلوردا، جامبىل وبلىستارىندا جانە قاراعاندى وبلىسىندا بالقاش قالالىق ميليتسيا باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەدى. ۇلى وتان سوعىسىنا قاراعاندى وبلىسى، بالقاش قالاسىنان اتتانادى. سوعىستان بىرنەشە رەت حات كەلگەن، سوڭعى كەلگەن حاتىندا اق تون كيگەن سۋرەت جىبەرگەن. حاتىندا: «500 اسكەردىن ۇستىنەن قارايمىن، ءبىر بيدايدى جيناپ ەكىنشى وراققا كىرىسەيىك دەپ تۇرمىز» دەپ جازعان. سونان كەيىن ەشقانداي حات-حابار بولماعان. سوعىستان ورالمايدى.
1934-35 جىلدارى جامبىل قالاسىن­دا بەكەجانوۆ تۇرماننىڭ ايەلى مەن ەكى بالاسى 30-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا جۇتتىڭ كەسىرىنەن قايتىس بولعان. تۇرمان مەن مەترەي دەگەن بەكەجانوۆ نۇراشتىڭ ورىس بالاسى تۋرالى مۇحامەدجان رۇستەموۆتىڭ «نارتاي» دەگەن كىتابىندا جازىلعان.
بەكەجانوۆ نۇراشتىڭ العاشقى ايەلى شيەلى وڭىرىندەگى بايجان دەگەن كىسىنىڭ قىزى بولعان. كوپ جىلدار اۆتوكولىك سالاسىندا جۇمىس اتقارعان، اسكەربەك بايجانوۆتىڭ اپالارى بولادى. بالقيا نۇراشقىزىنىڭ بەس جاسىندا شەشەسى ومىردەن وزادى. ول كەزدە ميليتسيادا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن بالقيانىڭ اعاسى بەكەجانوۆ تۇرمان ۇيىندە كوبىنەسە بولماعان، سوسىن جامبىل وبلىسىنا قىزمەت بابىمەن اۋىستىرىلعان. وسى كەزدە وگەي شەشەسى كىشكەنتاي بالقيانى قاراڭعى كەزدە الىسقا سۋ اكەلۋگە جۇمسايدى ەكەن، ءبىر كۇنى نۇراشتىڭ ءىنىسى نۇرمان كوكەسى سونى كورىپ جەڭگەسىن قامشىمەن ساباپتى، ال ءوزىنىڭ دامەش قىزىنا بالقيانىڭ قاسىندا ارقاشاندا بولاسىڭ، ءومىردىڭ بارلىق جاعىن بىرگە كورەسىڭ دەپ ايتقان ەكەن.
نۇراشتىن كىشى قىزى بالقيادان – كۇلجاميلا، ءابدۋراحمان، كۇلايشا، اسىلبەك تۋادى. كۇلجاميلا 86 جاسىندا قايتىس بولعان، ول ءابدۋراحمان ءىنىسى ەكەۋى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا كوپ جىل قىزمەت اتقارعان. ءابدۋراحمان مەن كۇليايشا قازىرگى كەزدە زەينەتكەر. بالقيانىڭ كەنجە بالاسى ناۋرىزباەۆ اسىلبەك ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، بۇگىندە قورقىت اتا اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «ەسەپ جانە اۋديت» كافەدراسىندا ۇستاز بولىپ قىزمەت اتقارۋدا. ناۋرىزباەۆ اسىل­بەك 1997 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. اسىلبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى ايتىكەي ماگيسترا­تۋرانىڭ ەكىنشى كۋرسىندا، كىشى ۇلى ەرسۇلتان قورقىت اتا اتىنداعى كمۋ ءۇشىنشى كۋرسىندا وقيدى. قىزى جانيا قىزىلورداداعى جالەل قيزاتوۆ اتىنداعى مەكتەپ-ليتسەيىنىڭ 7-سىنىبىندا ءبىلىم الۋدا.
بەكەجانوۆ نۇراشتىڭ قىزى بالقيا­نىڭ بالاسى ناۋرىزباەۆ اسىلبەكتىڭ قولىندا مى­نانداي دەرەكتەر بار: «كىشكەنتاي كەزىم­نەن مۇحامەدجان رۇستەموۆ ناعاشىمدى ءاردا­يىم جول ساپار كەزىندە پويىزدىڭ ۇستىندە كورەتىن ەدىم. كوبىنەسە وڭتۇستىك قازاق­ستان مەن قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ ارا­سىندا ءىسساپاردا جۇرەتىن ەدى. اعامىزدى وسى­عان بايلانىستى جەڭگەلەرى جولدىباي دەپ اتايتىن ەدى.
فەرۋزا اپامىزبەن سوڭعى كەزدەسكەن كەزىمىزدە مەنىڭ كىشكەنتاي جانيا دەگەن قىزىمدى الدىنا الىپ: «وزىمە ۇقسايدى ەكەن، اللا باقىتىن بەرسىن» دەگەن. سول كەزدەسۋ ءبىز ءۇشىن سوڭعى بولدى. قازىر سول جانيا قىزىم 7-سىنىپتا جالەل قيزاتوۆ اتىنداعى مەكتەپ-ليتسەيدە وقىپ جاتىر».
بەكەجانوۆا ساليحا ايتىكەيقىزى­نىڭ ۇلى اسپاندياروۆ قاسىم نابيۇلى (1917-1980) كوپ جىلدار ونتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سارىاعاش اۋدانىڭدا جۇمىس اتقارىپ، كەيىن 70-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قىزىلورداعا كوشىپ كەلىپ، «مەجكولحوزستروي» قۇرىلىس بىرلەستىگىندە باس ەسەپشى بولىپ جۇمىس اتقاردى. اعامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى جورابەك الماتى قالاسىندا، كىشى ۇلى سانجار توتەنشە جاعدايلارمەن كۇرەس جونىندەگى وبلىستىق دەپارتامەنت باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولدى، پولكوۆنيك اتاعىن الدى. قازىر زەينەت دەمالىسىندا بىراق ءالى دە ءوز ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ىستەپ ءجۇر. اعامىزدىڭ قىزدارى استانا، قىزىلوردا، اقتوبە، الماتى قالالارىندا تۇرادى.
بەكەجانوۆ ايتىكەيدىڭ كەنجە بالالارى نۇرمانوۆ دامەش (1914-1983) پەن ءشارىپ (1934-2016). نۇرمانوۆ ءشارىپ قىزىلوردا، باتىس قازاقستان وبلىستارىندا تەمىر جول بولىمشەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، قىزىلوردا ستانتسياسىنىڭ باستىعى بولدى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دە تەمىر جول بولىمشەسىندە قىزمەت اتقاردى. جاقىندا قايتىس بولدى. ول «قۇرمەتتى تەمىرجولشى» اتاعىنىڭ جانە «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى. دامەش اپامىزدان مىرزابەك، كۇلايشا، انار جانە امانكۇل تۋعان. مىرزابەك اعامىز، كۇلايشا جانە امانكۇل اپا­لا­رىمىز قايتىس بولعان. ولاردىڭ بالالارى قىزىلوردا قالاسى مەن شيەلىدە تۇرادى.
بەكەجانوۆ قوناقبايدان – ءمانسۇر بەكەجانوۆ، ءماريا تۋادى. قوناقباي ۇلى ءمانسۇر حالىققا تانىمال شايىر، بەلگىلى مولدا بولدى. انامىزدىڭ ايتۋىنشا، ءمانسۇر ءان ايتقاندا بەسىكتەگى بالا جىلاۋىن قويادى ەكەن. ءمانسۇر وتە وقىمىستى جانە ءدىننىڭ ادامى بولعاندىقتان ءوز ونەرىن جۇرتقا كوپ كورسەتپەگەن.
بەكەجانوۆ الىپقاشتان – ءالتاي، ىزەكەي، نارتاي بەكەجانوۆ، سىزدىق، ىزىكۇل، باتپاگۇل تۋادى. نارتاي الىپقاشۇلى بەكەجانوۆ مايتالمان اقىن، تالانتتى ارتيست، «رەسپۋبليكانىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى بولسا، نارتايدان – قوڭىرقاز، ماحمۇت تۋادى. ماحمۇت نارتايۇلى زامانىندا پارتيا – كەڭەس سالاسىندا جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقاردى.
نارتاي بەكەجانوۆ (1890 – 1954) – اقىن، كومپوزيتور. قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون جاسىنان ءان سالىپ، ولەڭ ايتا باستايدى. باي-مولدالاردى شەنەگەن («ساراڭ بايعا»، «مىرزالىق ەمەس»), بارىمتا، امەڭگەرلىكتى اشكەرەلەگەن. («جەسىر داۋى») جانە ت.ب. جالشىلاردى باتىلدىققا، قايسارلىققا شاقىرعان ولەڭدەر شىعاردى. اقىن حالىق اندەرىن شەبەر ورىنداۋمەن قاتار ءوزى دە اندەر («تولقىن»، «نارتاي سازى»، «وسيەت تەرمە») شىعاردى. نارتاي جامبىل جاباەۆپەن كەزىندە ايتىسقان دەيدى، سوڭدا جامبىل ايتقان ەكەن «اي قاسقام، جارايدى ەكەنسىڭ» دەپ. نارتاي ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى­نە دەيىن وتكىر يدەيالىق قۇرال ونەر مەن مادەنيەتتى دامىتۋ جولىندا كۇرەستى. ول تۋرالى مۇحامەدجان رۇستەموۆ «نارتاي» پوۆەسىن جازدى.
نارتايدىڭ اناسى باقتىگۇل. ساۋىقشىل اۋىل ءداستۇرىن ونەگە تۇتقان ونەرلى بالا ون جاسىنان ءان سالىپ، ولەڭ ايتا باستايدى. 1935 جىلى شيەلى قىستاعىندا اشىلعان بالالار ۇيىنە كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ورنالاسادى. بىرەر جىلدان كەيىن قىزىلوردادا ۇيىمداستىرىلعان كونتسەرت-ەسترادا بيۋروسىنا شاقىرىلادى، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن سوندا قىزمەت ىستەيدى. 1939 جىلى بۇكىلوداقتىق اۋىل­شارۋا­­شىلىعى كورمەسىنىڭ اشىلۋ قۇرمەتىنە بولعان ەتنوگرافيالىق كونتسەرتكە قاتىسىپ، اكادەميالىق ۇلكەن تەاتردا ءان شىرقاپ، جىر تولعايدى. رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنا قاتىسىپ، نۇرلىبەك بايمۇراتوۆپەن، ق.بايبولوۆپەن ونەر سايىسىنا تۇسەدى. 1946 جىلى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىگىنە قاتىسادى.
قازاقتا «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايى­مايدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. سوندىقتان، بىزدەر، كەيىنگى ۇرپاق، كەزىندە ەل مۇددەسىن قورعاپ، قازاق دەگەن حالىق اتىن بيىك ۇستاپ، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن سىر وڭىرىندەگى بەكەجانوۆتار اۋلەتىنەن شىققان ەسىل ەرلەردىڭ ەسىمدەرىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

نارتاي بەكەجانوۆ

سويلەۋدەن تىيىلماعان قىزىل ءتىلىم…

ەسكە الاتىن تابىلار

دەپ ەدى جامبىل ماعان:
«قاسقا ماڭداي، شەشەن تاڭداي،
اۋزىڭنان شىققان ءسوزىڭ شەكەر بالداي،
ايتىسساڭ الدىرماسسىڭ اقىندارعا،
جارقىراپ قاراڭعىدا جانعان شامداي!».

ول كورگەن ماڭدايىمدى جارقىراعان،
الدىنا بارعان كۇنى قالتىراعان.
كەيىننەن ەركىن بولىپ ءان شىرقادىم،
ەلەستەپ كوز الدىمدا سول تۇر اعام.

ءبىرجان سال سول دەگەنىم، تۇسىنبەسەڭ،
«انىمەن جىبەك ەسىپ، بال بۇراعان».
ابايدان سوزدە وتپەسە ءبىر دانىشپان،
جوق ەدى اننەن وزعان ءبىرجان سالدان.

تەتەلەس بولسا-داعى، كىمدەردەن كەم،
ايگىلى ورتا جۇزدە مانسۇر اعام
نەسىنە جاسىرايىن شىن سىرىمدى،
نارتايدى كىم بىلمەيدى ءان شىرقاعان؟!

مەنى دە ەسكە الاتىن تابىلار جان.
ەگەر دە تابىلماسا قالار مارجان، –
ارتىمدا ولەڭ، ءانىم ولمەي قالسا،
مەن دە ءبىر جان بولارمىن باعى جانعان.

تالايلار بۇل فانيدەن ءوتىپ جاتىر،
تاعدىرى ەرتەلى-كەش كەتىپ جاتىر.
نەسى ارمان، ءبىز دە – تولقىن ءوتىپ كەتسەك،
ۇرپاقتار ارتىمىزدا بەكىپ جاتىر.

ومىردە جامان اتقا قالعانىم جوق،
وكىنىش قياناتقا بارعانىم جوق.
حالىق ءۇشىن ءوز الىمشە قىزمەت ەتتىم،
سوندىقتان وتسەم-كەتسەم، ارمانىم جوق.

ءومىر ورنەگى

كەل، كوڭىلىم، كەڭەس باستا، اش پىكىردى،
ال، ءتىلىم، ايت اڭگىمە نەشە ءتۇرلى.
بازارى بالالىقتىڭ توزىپ كەتىپ،
وتىزعا جيىرما بەستەن استىڭ ءتۇبى.
وتىزدان اسىپ قىرىقتىڭ قىرىن كورسەڭ،
اعارسا كەرەك ساقال، شاشتىڭ تۇگى.

جالقاۋلىق سوندا كەلەر ساعان ءبىر دەرت،
سونەدى جيىرما بەس پەن وتىزداعى ءورت.
ەكپىنىڭ سوندا اساۋ جەلدەي ەسپەس،
سۋسىنعا ءشاربات ءىشىپ، جەگەن مەن جەنت.

بولادى ەلۋ ەردىڭ ورتا جاسى،
كەزدەسەر دەگەن اتقا «وتاعاسى»،
ەركەكتىڭ ەلۋىندە بىرەۋ ويلار،
كوڭىلىندە جىگىتتىكتىڭ جۇقاناسى.

ەلۋدەن ءارى الپىستىڭ بەلى كەلەر،
كارىلىك سودان باستاپ سوڭىنا ەرەر.
اپپاق بوپ ساقال شاشتى قىراۋ باسىپ،
ىزعىرىق كارىلىكتىڭ جەلى كەلەر.

جەتپىستە جەلكەڭدەگى شايىر قالماس،
كوڭىلىڭ سوعار، قولدا كۇش دايىندالماس.
وتىز بەن قىرىق، ىلگەرگى – ەلۋ، الپىس،
ارىستان، ايداھار مەن ايۋ، جولبارىس.

قارلى قىس قالتىلداتىپ – سەكسەن كەلەر.
قارتتىققا كوڭىلىڭ كونبەس، بوكسەڭ كونەر.
دەنەنىڭ جۇيەلەرى بوساپ تەگىس،
سويلەسەڭ باسىڭ قالتاڭ، كەكشەڭدەنەر.
شونتايدان قاققانمەنەن ناسىبايدى،
قالاسىڭ كوپ شارۋادان باسىبايلى.
كوڭىلىڭمەن قىران قۇستاي تۇلكى ىزدەيسىڭ،
وتىرىپ بالاپانداي اسىراندى.

كورۋدەن كوزىڭ قالار، كوڭىلىڭ قالماس،
نارسەگە كوڭىلىڭە العان بەيلىڭ بارماس.
كومىلسەڭ كورگە كىرىپ كورمەك قيىن،
كورىكتى ءتىرى جۇرسەڭ فورمىڭ بولماس.

جىگىتتىك ءوتتىڭ داۋرەن، شاپقان اتتاي،
ادامعا ايتقان ءسوزىڭ جازعان حاتتاي.
جيىرما بەس حوش ايتىسىپ كەتتى بىزدەن،
تاقىرعا جەلدى كۇنى جاققان وتتاي.

ناقىل ءسوز

كەمەسىز ەرلەر كەشەر وتكەلمەنەن،
ۇستىنە ۇشقىن تۇسپەس ءورت كەلگەنمەن.
توبەنى قۇداي باستا بيىك قىلعان،
كەمىتپەس ەشكىم شاۋىپ كەتپەنمەنەن!

دەگەن ءسوز بۇرىنعىدان قالعان ناقىل،
شىقپايدى سورعا داقىل سەپكەنمەنەن.
زارەدەي جامانداردان پايدا كەلمەس،
اسپانعا دارەجەسى جەتكەنمەنەن.

بولمايدى ءجۇندى جىبەك تۇتكەنمەنەن،
بولمايدى جاسىق اسىل كۇتكەنمەنەن.
قارا تاس قىمبات باعا ءدۇر بولمايدى،
كۇنىنە مىڭ تازالاپ سۇرتكەنمەنەن.

قۇلاق سال، ەي حالايىق، ۇلكەن-كىشى،
ءسوزىمنىڭ الىپ تاستا بولسا مىسى.
ءبىر ۇيدە جارالعان جان قانشا بولسا،
ءبارىنىڭ بىردەي ەمەس رەڭى، ءتۇسى.
ءبىرى اق، ءبىرى قارا، ءبىرى قوڭىر،
ابايلا تەگىس ەمەس بىردەي ءوڭىر.
حايۋان جىلقىنىڭ دا ءبىرى ارعىماق،
بولماي ما ءبىرى بۋدان، ءبىرى شودىر.

بارلىعى بىردەي ەمەس بارشا حالىق،
جالعاندا كورىپ ءجۇرمىز ءبارىن دە انىق.
جايىلعان ءبىر قورادا مىڭ قوي بولسا،
ونىڭ دا ءبىرى سەمىز، بىرەۋى ارىق.

***
سويلەۋدەن تىيىلماعان قىزىل ءتىلىم،
ءوتتىڭ بە زىرلاۋمەنەن، قايران كۇنىم.
تۇلكىنىڭ قىزىلدىعى وزىنە سور
بولعانداي، بولدىڭ ماعان ونەر، ءبىلىم.

جاتپادىم سۋ تۇبىندە ءساداپ بولىپ،
كۇنىندە شىقپاس پا ەدىم دۇرگە تولىپ،
بايعىزداي تاس جاستانىپ جاتپاي تاۋدا،
سەكىلدى بولدىم قارعا ۇشىپ-قونىپ.

بۇلتتاي جاۋاتۇعىن قايناعانىم،
بۇيىرعان – جۇتقان، كۇمان شايناعانىم.
وزىمە تىنىشتىق جوق جانىما قاس،
بۇلبۇلداي جاعىپ جۇرتقا سايراعانىم.

اينالدىم بۇلت بولىپ بيىك تاۋعا،
ءىلىندىم شورتان بولىپ جىبەك اۋعا…
بۇل داۋرەن ءبىر وتكەن سوڭ قايتىپ كەلمەس،
ءبىر شىرقاپ بەرەيىنشى دەنىم ساۋدا.

قۇرىسىن قيىن جۇمىس – اقىندىعى،
اقىندىق الجاستىرار اقىلدىنى.
ء…وزىنىڭ جايلارىنان حابار بەرىپ،
ازىراق اقىن نارتاي ناقىل قىلدى.


احمەتبەك باقىتجان،
قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى

«قورقىتتانۋ جانە ولكە تاريحى» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى،

"انا ءتىلى"

 

 

 

پىكىرلەر