جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆ وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا، بيلىك باسىنداعى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جاريالىلىق جانە قايتا قۇرۋ ساياساتى ورىسالعان شاقتا تاريحتاعى «اقتاڭداقتار» جايىندا قالام تەربەي باستاعان بولاتىن. ول ساياسي جازاعا ۇشىراعان تاريحي تۇلعالار تاعدىرىن زەرتتەپ، ولاردىڭ كۇرەس جولدارىن جاڭعىرتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. زەرتتەۋلەرىن تەرەڭدەتە كەلە، جەكەلەگەن قايراتكەرلەر جايىندا دەرەكتى دەربەس كىتاپتار شىعاردى. الاش قوزعالىسى جايىندا اۋقىمدى ءريسالا جازدى. قالامگەر وتكەن عاسىرداعى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسىندا تۇرعان، 30-شى جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانىنىڭ قۇرباندارىنا اينالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، مۇستافا شوقاەۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، دىنمۇحامەد ءادىلوۆ سىندى حالقىمىزدىڭ ونداعان اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايىندا ءار جىلدارى جازعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن «تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر» دەگەن ءتورت كىتاپقا توپتاستىرعان ەدى. بۇلاردا قايراتكەر تۇلعالاردىڭ ۇلت مۇددەسى جولىندا اتقارعان قىزمەتتەرى قاراستىرىلىپ، زەردەلەنەدى. اتالمىش كىتاپتار توتاليتاريزم داۋىرىندە ۇمىتتىرىلعان شىنايى تاريحىمىزدىڭ كومەسكى بەتتەرىن اشۋعا جاردەمدەسەدى. جاقىندا وسى تورتتومدىقتىڭ «ءتورت كۇلىك» اتتى العاشقى كىتابى «رۋح بگ» باسپاسىنان جارىق كوردى (بەيبىت قويشىباەۆ. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 1-كىتاپ.– تورتكۇلىك. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2016. – 240 بەت + 4 جاپسىرما بەت).
كىتاپقا اۆتوردىڭ ۇلت كوسەمى، الاش اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ تۇڭعىش باسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ، الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىمشەسىندەگى ۇكىمەت باسى جانشا دوسمۇحامەدوۆ، تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى، حالىقارالىق سوتسياليستىك قوزعالىس قايراتكەرى مۇستافا شوقاەۆ جانە كەڭەس وكىمەتى پلاتفورماسىندا ەزىلگەن ەلدى پروگرەسكە جەتكىزۋدى كوزدەگەن قايراتكەر، قازاقتان شىققان تۇڭعىش سوۆەتتىك ەلشى نازىرتورەقۇلوۆ تۋرالى جازعان زەرتتەۋ ماقالالارى، ءباسپاسوز وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتتارى ەنگەن.
الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي بۇتكىل ازاتتىق كۇرەسكەرلەرىنىڭ رۋحتارىنا ارنالىپ شىعارىلىپ وتىرعان بۇل كىتاپ وتان تاريحىمەن اۋەستەنەتىندەرگە، زەرتتەۋشىلەرگە، ستۋدەنتتەرگە، وقۋشىلارعا، قالىڭ كوپشىلىككە ارنالعان.
«تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەردىڭ» ەكىنشى كىتابى
جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ 30-شى جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىندە ساياسي جازاعا ۇشىراعان تاريحي تۇلعالار جايىندا جازعان «تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر» اتتى تورتتومدىق جيناعىنىڭ «ىرگەتاس» اتتى ەكىنشى كىتابى الماتىداعى «رۋح بگ» باسپاسىنان جارىق كوردى (قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 2-كىتاپ.– ىرگەتاس. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2016. – 192 بەت + 4 جاپسىرما بەت). قالامگەر بۇل كىتابىنا كەڭەستىك ساياسي رەپرەسسيالار جىلدارىندا جاپا شەككەن ون شاقتى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن ارقاۋ ەتكەن.
اتالمىش تومداعى ماتەريالدار، ماسەلەن، قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ العىشەبىندە بولعان دەموكرات، اعارتۋشى، قايراتكەر باقىتجان ءبيسالىۇلى قاراتاەۆتىڭ پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ زاڭ بۇزۋشىلىعىن اشكەرەلەپ، ون التىنشى جىل كوتەرىلىسشىلەرىنە ارا تۇسكەنى، جەر-سۋ ماسەلەسىندەگى كۇرەسكەرلىگى، وزگە دە ءىس-ارەكەتتەرى جونىنەن ماعلۇماتتار بەرەدى. شىعىستانۋشى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى بەلسەندى قاتىسۋشىسى، ازاتتىق كۇرەسكەرى، ەڭبەگى جۇرتشىلىققا ءالى جەتە تانىلا قويماعان سەرالى ءلاپيننىڭ عىلىمداعى جولى مەن قوعامدىق قىزمەتىن قاراستىرادى. قازاق مۇددەسىن كۇيتتەمەك ماسەلەنى ءى مەملەكەتتىك دۋما مىنبەرىنە تۇڭعىش الىپ شىققان العاشق زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى، ۇلتتىق قوزعالىسقا دا، كەڭەستىك قۇرىلىسقا دا ەڭبەك سىڭىرگەن احمەت ءبىرىمجانوۆ، وتارلىق اۋىر احۋالدى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىن قوسىپ تالقىلاماققا تالپىنعانى ءۇشىن كاتورگاعا ايدالعان، ودان ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن بوسانىپ، مۇسىلمان قوزعالىسىنا اتسالىسقان، العاشقى ەكى دۋماعا دا دەپۋتاتتىققا سايلانعان شايمەردەن قوسشىعۇلوۆ جايىندا اڭگىمەلەيدى. ۇلتىمىزدىڭ ار-وجدانى اتانعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ساياسي كوزقاراسىن اشادى، احمەتتانۋدىڭ ازاماتتاردى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋدەگى ماڭىزىن، ونىڭ ءومىر جولىنىڭ تاعىلىمدى تۇستارىن ءسوز ەتەدى.
كىتاپتا، سونداي-اق، قازاقتار ءۇشىن تۇڭعىش «الىپپە» كىتابىن جازعان اعارتۋشى، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ وڭتۇستىك وڭىردەگى بەلسەندىسى، عالىم، زەرتتەۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ رەپرەسسيالانعاننان كەيىن ءتىل عىلىمى سالاسىنداعى جاڭا كەزەڭنىڭ باستاۋىندا تۇرعان عالىم قۇدايبەرگەنجۇبانوۆ، «قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەلەۋسىن بۇيرين، اسكەري دارىگەر، ۇستاز، عالىم، قوعام قايراتكەرى حالەل دوسمۇحامەدوۆ، زاڭگەر جاقىپ اقباەۆ، كەڭەستىك قىزمەتكەر ابىلاي سەرعازيەۆ، كەڭەستىك ۇرانمەن ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە تىرىسقان قىرعىز ازاماتى تورەقۇل جانۇزاقوۆ سىندى ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى تۋرالى تىڭ مالىمەتتەر بار.
جيناق الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي بۇتكىل ۇلتتىڭ ازاتتىعى جولىنا باسىن تىككەن كۇرەسكەرلەرىنىڭ رۋحتارىنا ارنالىپ شىعارىلىپ وتىر. ونىڭ وتان تاريحى مەن اۋەستەنەتىندەردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ، وقۋشىلاردىڭ، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ كادەسىنە اسارى كۇمانسىز.
«تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەردىڭ»ۇشىنشى كىتابى
جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆ تاريحتاعى «اقتاڭداقتار» جايىندا قىرىق جىلدان بەرى قالام تەربەپ كەلەدى. ول ءوزىنىڭ وسىنشا ۋاقىتتان بەرگى زەرتتەۋشىلىك قىزمەتى بارىسىندا ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارى جونىندە جازعان ماقالالارى مەنتۇرلى ءباسپاسوز وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىن «تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر» دەگەن تاقىرىپپەن ءتورت كىتاپقا جيناقتاعان. وسى ءتورت تومدىق جيناقتىڭ «ءۇش پەرى» اتتى ءۇشىنشى كىتابى جاقىندا الماتىداعى «رۋح بگ» باسپاسىنان جارىق كوردى (قويشىباەۆ ب. تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر: تۇلعا جانە تاريح. 3-كىتاپ.ءۇش پەرى. – الماتى: «رۋح بگ» باسپاسى، 2016. – 248 بەت + 4 جاپسىرما بەت).ءتورت تومدىقتىڭ وسى 3-ءشى تومىنا قازاق ەلىنىڭ كەڭەستىك تاريحىندا وزىندىك ەرەكشە ورىندارى بار تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ سىندى قايراتكەرلەردىڭ تۇلعالىق بەينەلەرى ارقاۋ بولعان.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان اتالمىش تۇلعالار بيلەۋشى پارتيا جەكە باسقا تابىنۋ دەرتىن اشكەرە ەتكەن جىلداردا-اق اقتالعان، الايدا ولاردىڭ ادال ەسىمدەرى قوعام ومىرىنە بىردەن قايتارىلا قويمادى. «جىلىمىق» جىلدارى رىسقۇلوۆ جايىندا العاش قالام تارتقانجۋرناليست تە، ونىڭ ماقالاسىن جاريالاعان ءباسپاسوز ورگانى دا جازالانىپ، ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋگە تاعى بىرقاتارقاجىر-قايرات پەن ۋاقىت جۇمساۋ كەرەك بولدى. ال قوجانوۆ پەن سادۋاقاسوۆ «وڭشىلدار»، «ۇلتشىل-اۋىتقۋشىلار» رەتىندە پارتيالىق ادەبيەتتە تەك سىني تۇرعىدا عانا اتالىپ ءجۇردى. ولاردىڭ ادال ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋدى بيلىكتەگى پارتيانىڭ جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتى عانا مۇمكىن ەتتى. ومىرلەرىن ۇلت بولاشاعى جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان بۇل ابزال ازاماتتاردىبۇگىندەرى، اڭساپ كۇتكەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا تولىق تاني باستادىق.
اۆتور اتالمىش جيناققا ەنگەن ءار كەزدە جازعان ماقالالارىندا كەڭەستىك قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى ونجىلدىقتارىندا بەلسەندى ەڭبەك ەتكەن وسىناۋ تانىمال تۇلعالاردىڭ كۇرەسكەرلىك بەينەلەرىن مەيلىنشە جان-جاقتى زەرتتەپ بىلە تۇسۋگە تالپىنىس جاسايدى. ولاردىڭ قازاقتىڭ ەلدىك ماسەلەلەرىنە، ۇلتتىق مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتۋ جولدارىنا دەگەن وزىندىك كوزقاراستارىن قاراستىرادى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءتالىم الۋى ءتيىس تۇستارىنا توقتالادى.
الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعىنا، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي بۇتكىل ۇلتتىڭ ازاتتىعى جولىنا باسىن تىككەن كۇرەسكەرلەرىنىڭ رۋحتارىنا ارنالىپ شىعارىلىپ وتىرعان بۇل جيناقتىڭ وتان تاريحىمەن اۋەستەنەتىندەر، زەرتتەۋشىلەر، ستۋدەنتتەر، وقۋشىلار جانە، ارينە، قالىڭ كوپشىلىك ءۇشىن پايدالى بولارىنا ءشۇبا جوق. قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، كىتاپتى ساتىپ العىسى كەلەتىن ازاماتتار (8 727) 374-83-42, 8 701 746 33 01 تەلەفوندارىنا حابارلاسۋىنا بولادى.
"ادىرنا"
