كەشە عانا وتكەن 2015 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 9-10 كۇندەرى الماتىدا العاش رەت جىرشىلار مەن جىراۋلاردىڭ «ۇلى دالا ەلى» اتتى حالىقارالىق جىرشىلار فەستيۆالى دۇركىرەپ ءوتتى. فەستيۆال اياسىندا وتكەن «تۇركى حالىقتارىنىڭ جىراۋلىق ونەرى جانە ەپيكالىق ءداستۇر» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا جۇمىسىن ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۋزەيى ساتىمەن اتقارىپ شىقتى.
جىر – جىراۋ – جىرشى ۇشتىگى تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىن الادى. بىرنەشە تاقىرىپتى قامتيتىن ەپيكالىق داستاندار مەن جىرلاردى شىعاراتىن سۋىرىپ سالما جىراۋلار حالىقتىڭ زور ىقىلاسىنا بولەنىپ وتىرعان. ماسەلەن، XVI-XVII عاسىرلار اياسىندا ءومىر سۇرگەن قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت، ءسۇيىنباي، بازار سەكىلدى ۇلى جىراۋلار اقىن عانا ەمەس، رۋ-تايپا كوسەمى، ۇلىس باسشىسى سانالعان. جىراۋلاردىڭ بەينەسى – ونىڭ قوعامدا الاتىن ورنىنا بايلانىستى بولىپ كەلسە، شىعارماشىلىق قۋاتى مەن كۇشى – ۇلى جيىندا، اس-تويدا، جاۋ شاپقان، ەل ابىرجىعان كەزدەردە جۇرت الدىنا شىعىپ ابىزدىق، باتاگويلىك جىرلارىمەن توقتام ايتا ءبىلۋ قابىلەتىندە جاتادى. جىراۋلار شىعارماشىلىعى، اسىرەسە، باتىرلار جىرىندا ەرەكشە كورىنىس تاپقان. جىرشىلار جاتتاپ ايتاتىن ەپيكالىق جىرلار تاقپاق تۇرىندە توگىلتە ايتىلاتىن قىسقا اۋەندى بولىپ كەلسە، كەي جاعدايدا اۋەن ىرعاعىن وقيعا جەلىسىنە قاراي قۇبىلتىپ ورىنداۋ ءداستۇرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.
ماسەلەن، قاراقالپاقتاردىڭ «قىرىق قىز» اتالاتىن باتىرلىق ەپوستى XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن جيەن جىراۋ توعايۇلى جىرلاپ تاراتقان. 1995 جىلى الماتىدا وتكەن «تۇركى الەمىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا فولكلورى» فەستيۆالىنە قاتىسقان 70 جاستاعى جۇماباي جىراۋ قىلقوبىزدىڭ سۇيەمەلىمەن جىر تولعاپ، جىراۋلىق ونەردىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەنى جۇرتشىلىقتىڭ ەسىندە. قاراقالپاقتىڭ ايگىلى جىراۋلارى ءاجىنياز قوسىبايۇلى (1824-1878) مەن بەرداق اقىن قارعابايۇلىن (1827-1900) حالىق: «بەرداق – حالىقتىڭ بۇلبۇلى، ءاجىنياز – جىردىڭ ءدۇلدۇلى» دەپ قۇرمەتتەپ وتكەن. بەرداق اقىننىڭ نەمەرەسى قاراجان مەن قۇرمانباي جىرشىلار باتىرلىق جىر-داستانداردى ەكى ىشەكتى دۋتار، ىسپالى كومۋز، گيرجەك سەكىلدى مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ سۇيەلدەۋىمەن ورىنداۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. ال نۇكىس قالاسىنىڭ ماڭىندا تۇراتىن قازاق جىرشىسى اللابەرگەن تاشكەنباەۆ داستانداردى دومبىرامەن ورىندايدى.
قازاق جىرشىلارى تاريحي، باتىرلىق، عاشىقتىق داستانداردى دومبىرا نەمەسە قوبىز اسپابىنىڭ سۇيەمەلىمەن ورىندايدى. اتاقتى جاناق، شوجە، ارىستانباي، جامبىل، نۇرپەيىس، شاشۋباي، نارتاي سەكىلدى اقىنداردىڭ كەمەل دارىنى ارقاسىندا «الپامىس»، «ەر تارعىن»، «قوبىلاندى باتىر»، «قىز جىبەك» سەكىلدى حالقىمىزدىڭ ەپيكالىق جىرلارى بۇگىنگى زامانعا جەتتى.
ماسەلەن، مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەكۇلى (1859-1954) ەلۋدەن اسا ەپيكالىق داستانداردى جاتقا ايتۋمەن ايگىلى بولعان ۇلى جىراۋ. ونىڭ ورىنداۋىنداعى قازاق، قاراقالپاق، نوعايلاردىڭ ايگىلى جىر-داستاندارى قازىرگى كەزگە دەيىن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قورىندا ساقتالۋدا. مۇرىن جىراۋ اتاقتى جىرشى عانا ەمەس، ون ساۋساعىنىن ءمور تامعان زەرگەر، ۇستا، شەبەر بولعان ادام. ونىڭ ءوز قولىمەن جاساعان دومبىراسى 1981 جىلدان بەرى حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۋزەيىنىڭ التىن قورىندا ساقتالۋدا.
عاسىرلاردان جەتكەن ءداستۇرلى ەپيكالىق جىر-داستاندار الماس الماتوۆ، بەرىك ءجۇسىپ، اقان ءابدۋالى، تالعات ابۋعازى سەكىلدى قازىرگى بۋىن جىرشىلاردىڭ ورىنداۋىندا جالعاسىن تابۋدا. ماسەلەن، ۇلجان جىرشى بايبوسىنوۆا ورىنداعان اسان قايعى ءسابيتۇلىنىڭ (XV ع.) «ەدىل بول دا، جايىق بول»، ەرلان جىرشى رىسقالي ورىنداعان اقتامبەردى جىراۋدىڭ «كۇلدىر، كۇلدىر كىسىنەتىپ» سەكىلدى ەپيكالىق جىر-داستاندار قاي كەزدە دە حالىق رۋحىن كوتەرەتىن، بۇگىنگى كۇنىمىزبەن دە، جاڭارعان تاريحىمىزبەن دە ۇندەسەتىن ماڭگىلىك قۇندىلىقتار سانالادى. وسى بۋىن جىرشىلاردىڭ ورىنداۋىندا جازىلعان «قازاقتىڭ جىراۋلىق ونەرى» اتتى انتولوگيانىڭ جارىق كورۋى بۇگىنگى زامانعى جىراۋلىق ونەر مەن جىرشىلىق ءداستۇردىڭ ۇزىلمەگەن جەلىسىن ايعاقتايدى.
قىرعىز حالقىنىڭ جىراۋلىق ونەرىن توقتوعۇل ساتىلعانوۆ (1864-1933), ا. وگونباەۆ، دوولوتبەك جىرشى سىدىقوۆ ودان ءارى دامىتتى. ماسەلەن، حالىقارالىق «تۇركسوي» ۇيىمىنىڭ باستاماسىمەن 2014 جىل – توقتوعۇل جىراۋ ساتىلعانوۆ جىلى دەپ جاريالاندى. وسى جىلدىڭ اياسىندا «توقتوعۇل ساتىلعانوۆ جانە تۇركى الەمى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. قىرعىز، قازاق، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى جىراۋلىق ونەرىندەگى جىرلاپ پىكىرلەسۋ، جىرلاپ سالەمدەسۋ، جىرلاپ كورىسۋ، جىرلاپ تانىسۋ، جىرلاپ قايىمداسۋ، جىرلاپ ايتىسۋ ت.ب. اتالاتىن جىر نۇسقالارى توقتوعۇل جىراۋ شىعارمالارىنىڭ بەرىك قازىعى. تۇركى حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق فولكلورىن جيناۋشى ا.ۆ. زاتاەۆيچ 1928 جىلى توقتوعۇل جىراۋدىڭ 18 ءانىن ءوز ورىنداۋىندا نوتا جازباسىنا تۇسىرگەنى بەلگىلى. ول ءان-جىرلارىن قىرعىزدىڭ ءۇش ىشەكتى ۇلتتىق كومۋز اسپابىمەن ورىنداۋدى داستۇرگە اينالدىرعان.
قىرعىز ەلىندە الەمگە ايگىلى «ماناس» ەپوسىن اۋىزشا جاتقا ايتاتىن جىرشىلار شوعىرى قالىپتاستى. ەلدە ەڭكەيگەن قارتتان ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن ەپوستى تاڭدى-تاڭعا قوسىپ جالىقپاي تىڭدايدى. ماسەلەن، 2013 جىلدىڭ كۇزىندە استانا قالاسىنداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا وتكەن «قىرعىز ەلىنىڭ قازاقستانداعى مادەني كۇندەرىندە» ونەر كورسەتكەن سول جىلى بار بولعانى 5-اق جاستا بولعان بالا جىرشى ءۇمىت بولاتبەكۇلى يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنگەن «ماناس» ەپوسىن جاتقا ايتىپ، جۇرتشىلىقتى قايران قالدىرىپ، حالىقتىڭ زور ىقىلاسىنا بولەندى.
تۇرىكمەننىڭ اسپاپتى-مۋزىكا ونەرىندە مۋگام (جىر) ونەرى ەرەكشە ورىن الادى. ءداستۇرلى مۋگام ونەرى XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن اتاقتى حالىق اقىنى ماقتىمقۇلى جىراۋ باستاعان مۋگامشىلاردىڭ ونەرى ارقىلى قالىپتاستى. تۇرىكمەندەر اراسىندا مۋگام نەگىزىنەن ەكى ىشەكتى، ون ءتورت پەرنەلى دۋتار اسپابىنىڭ نەمەسە شاعىن دۋتارشىلار ءانسامبلىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىندالادى.
باشقۇرت حالقىنىڭ جىراۋلىق ونەرى قازاقتىڭ الەۋمەتتىك سارىنداعى جىرلارىمەن ۇقساس بولىپ كەلەدى. «سالاۋات»، «ازامات»، «ۋرال» اتالاتىن تاريحي جىرلار ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاراعان. سۋىرىپ سالما جىرشى سالاۆات يۋلاەۆتىڭ جىر-داستاندارى XVIII عاسىرداعى باشقۇرتتىڭ جىراۋلىق ونەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى ۇلگىسى بولىپ تابىلادى.
تۇركىتىلدەس ياكۋت حالقىنىڭ 50 مىڭ جولدان تۇراتىن ايگىلى «ولونحو» باتىرلىق جىرى «ادامزاتتىڭ رۋحاني-مادەني مۇراسىنىڭ بيىك شىڭى» سانالىپ 2005 جىلى يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلدى. ياكۋتيا ەلىندە 2005-2015 جىلدار ارالىعى – «ولونحو جىلدارى» دەپ جاريالاندى. جىردىڭ مۇنداي بيىك مارتەبەگە يە بولۋىنىڭ سەبەبى، ياكۋتيادا قازىرگى كەزدە كوزى ءتىرى ەكى-اق ولونحوشى-جىرشى قالعان. مۇنىڭ ءوزى تاريحي، باتىرلىق جىردى ايتتۋشى جىرشىلاردىڭ جوقتىعىنان ايگىلى ەپوستان مۇلدەم ايىرىلىپ قالۋ قاۋىپى بار ەكەنى انىقتالدى. «ولونحو» ەپوسى – ون ەكى، ەلۋ مىڭ جولدان تۇراتىن باتىرلىق ەپوس. ەپوس يادىحان اتالاتىن كوپ سىم ىشەكتى اسپاپتىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن، كەيدە ەشبىر اسپاپ قولدانىلماي-اق ورىندالادى.
وسىلايشا، تۇركى حالىقتارىنىڭ جىراۋلىق ونەرى مەن ەپيكالىق جىرلارى جاڭارعان تۇركى الەمىنىڭ ماڭگىلىك كوشىنە ىلەسىپ، ەل تاريحىنداعى ءوز ورنىن ايشىقتاۋدا. سونىڭ ايعاعىنداي 2015 جىلدىڭ 9 جەلتوقسان كۇنى الماتىداعى ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۋزەيىنەن باستاۋ العان «ۇلى دالا ەلى» اتتى حالىقارالىق جىرشىلار فەستيۆالى 10 جەلتوقسان كۇنى اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا جىرشىلاردىڭ گالا كونتسەرتىمەن تۇيىندەلدى. فەستيۆال اياسىندا وتكەن «تۇركى حالىقتارىنىڭ جىراۋلىق ونەرى جانە ەپيكالىق ءداستۇر» اتتى ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۋزەيىندە وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا وعىزحان ايدىن (تۇركيا), جىلدىز وروزوبەكوۆا، دوولوتبەك سىدىقوۆ (قىرعىزستان), قالمىرزا قۇربانوۆ (قاراقالپاق), روزاليا سۇلتانگەرەەۆا (باشقۇرتستان), ۋزايىر نايمانوۆ (رەسەيدىڭ نوعاي اۋدانى) سەكىلدى زەرتتەۋشى-عالىمدار مەن جىرشىلار قاتىستى.
ەلىمىزگە تانىمال ءۋاليحان قاليجان، جۇمات تىلەپ، ايزادا بۇلتباەۆا سەكىلدى عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر عىلىمي كونفەرەنتسيا جۇمىسىندا جىراۋلىق ونەر مەن ەپيكالىق ءداستۇردىڭ وتكەنى، بۇگىنى جانە بولاشاعى جايلى كەلەلى ويلارىمەن ءبولىستى. وسى شاراعا مۇرىندىق بولىپ، جان-جاقتى قولداۋ كورسەتكەن الماتى قالاسى اكىمدىگى، الماتى قالاسى مادەنيەت باسقارماسى مەن الماتى قالاسى مۋزەيلەرى بىرلەستىگىنىڭ باسشىلارىنا دەگەن جىر سۇيەر قاۋىمنىڭ العىسى شەكسىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەپ، مادەني مۇرالارىمىزدىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن ناسيحاتتاۋدا ەڭبەكتەرىڭىز جەمىستى بولا بەرسىن دەمەكپىز.
ءزابيرا جاكىشەۆا، حالىق مۋزىكا
اسپاپتارى مۋزەيىنىڭ مامانى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
