نەمەسە قازاقتىڭ سانى مەن ساپاسىن ءوسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
قازاقتىڭ ەڭسەسىنىڭ ءارى بيىك، ءارى وزىق بولۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ، حالقىنىڭ قامىن جەپ، ەلى ءۇشىن، جۇرتى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى — مولداعالي ماتقانۇلى. كوپ ءىستىڭ بىرەۋى — ۇزاق جىلداردان بەرى باتىر انالارعا «التىن»، «كۇمىس» القا تاعايىنداۋ تۋرالى ۇلاعاتى وراسان زور باستاما كوتەرىپ، زاڭداستىرا بىلگەن اعامەن كەزدەسىپ، تىلدەسۋگە وراي تاپقان ەدىك.
— مولداعالي اعا، ۇزاق جىل الماتى قالاسىندا ءومىر ءسۇردىڭىز. تالايدى كوردىڭىز. وتكەن مەن بۇگىندى سالىستىرساڭىز، ويىڭىزعا نە ورالادى؟
— كەز كەلگەن ادام جاقسىلارعا قاراپ، ۇلگى تۇتىپ، سولارداي بولسام دەپ ارمانداپ، سولارعا قاراپ ويىن دا، بويىن دا تۇزەيدى عوي. مەن دە ءسۇيتتىم. سودان دا قازاقتىڭ نەبىر مارقاسقا كلاسسيكتەرىمەن كەزدەستىم، ديدارلاستىم، بارلىعىمەن داستارحانداس، دامدەس بولدىم. اناۋ عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين… ونەر، عىلىم ساڭلاقتارى سەركە قوجامقۇلوۆ، ازەربايجان مامبەتوۆ، احمەت جۇبانوۆ، ومىربەك جولداسبەكوۆ، مۇحامبەتجان قاراتاەۆ، زاكي احمەتوۆ، زەينوللا قابدولوۆ، ماناش قوزىباەۆ… سىندى باسقا دا تارلان-دارابوزدارعا جاقىن ءجۇردىم. ونداعان، جۇزدەگەن ادامدارمەن ەتەنە سىيلاس، سىرلاس بولدىم. ۋاقىت وتە كەلە، ءبىر بايقاعانىم، وسى ادامداردىڭ دەنى ۇلتى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن، ۇلتتىڭ بۇگىنى جانە كەلەشەگى ءۇشىن، قازاقتىڭ ەڭ جارقىن بولاشاق باقىتى ءۇشىن، قايتكەن كۇندە دە سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن، ۇلت، ۇل-قىزدى اسىلداندىرۋ ءۇشىن جانقيار كۇيدە كۇرەسۋگە بارا بەرمەيتىن ەدى. بۇل ماعان وي سالدى، اسا ايرىقشا مازالادى. نەگە مەنىڭ قازاعىمنىڭ جەرىندە 40 جىل بويى 454 رەت اتوم جارىلىسىن جاساپ، اجداھالى پوليگونعا اينالادى، جەردىڭ استى دا ۋلى، ءۇستى دە ۋلى راديونۋكلەيتكە، پلۋتونعا بوگەدى، بولماسا قازاعىمنىڭ قولىنداعى مالىن تارتىپ الىپ، اشتىق-قىرعىنشىلىقتى قولدان جاساۋدى، ساياسي اتۋ، قۋعىن-سۇرگەلەڭدى شەبەر ۇيىمداستىرادى، تىڭ جەردى يگەرۋ دەگەن ۇرانمەن جەرىمىزدى باسقا ەلدىڭ تۇرمەسىندە قاعىلعان-سوعىلعان وڭشەڭ قىلمىسكەر قاڭعىباستارمەن تولتىرادى؟ كەشە عانا 1986 جىلعى جاستاردىڭ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى كىمنىڭ كىم ەكەنىن، ايقىنداپ بەرگەن جوق پا؟ سول سەبەپتى ۇلتتىق قاتەرلى قاسىرەتتىڭ شەگى جوق.
ال، بۇگىنگى ەگەمەن ەل اتانعان قوعامدا ءوزىن زيالى سانايتىن ادامداردىڭ جانقيار حالىقشىلدىعى، مەملەكەتشىلدىگى، ۇلت، ۇل-قىزىنا جاناشىرلىعى، ادالدىعى، ەل، جەر ءۇشىن كۇرەسكەرلىگى قانداي دارەجەدە دەپ سۇراساڭىز ونى ايتۋعا كەلگەندە تاعى قينالامىن.
— جاستايىڭىزدان ومىرگە بەلسەندى قاراپسىز. بەلسەندى ادامدى ءومىر وكپەلەتپەي تۇرمايدى دەيتىن ءسوز بار. بۇگىنگى ءومىرىڭىز تۋرالى نە ايتاسىز؟
— سەن ويلاعانداي ومىرگە وكپەلى ەمەسپىن. شىندىقتى ايتۋ پارىز. تاۋەلسىزدىگىمىز قولىمىزدا. بىراق، ويلاناتىن، جەدەل تۇردە قولعا الاتىن ىستەر جەتەرلىك. مىسالى: جەر ساتۋ، بايلىقتى ساتۋ، جاس سابيلەردى شەتەلگە ساتۋ دەگەنگە تۇك تۇسىنبەيمىن. قازاقتا تەكتىلىك دەگەن ەڭ ۇلى ۇعىم بار. تەكتىلىك — ءوزىڭ جاساپ جاتقان ءومىردى اسىلداندىرىپ قانا قويماي، ۇلتىڭ، ۇل-قىزىڭدى وزگە ۇلت-ۇلىستان وقشاۋ وزدىرىپ قانا قويماي، وزىڭنەن كەيىن كەلەتىن ۇرپاققا دا ۇلگى-ونەگە تۇتارلىق ەڭ وزىق ءىز بەن ءىس قالدىرىپ كەتۋ. دەمەك، «تەكتى» دەگەنىمىز — اسىل تۇقىمدى، التىن كەلبەتتى ءارى حالىقشىل، ءارى مەملەكەتشىل ازامات دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ اتا-باباسى تەكتى، ۇلى كەمەڭگەر بولماسا، وسىنشالىق ۇلان-عايىر جەردى بىزگە كىم امانات ەتتى؟ سوندىقتان، بۇگىنگى ءاربىر قازاق اتا-بابالار الدىنداعى قارىز بەن پارىزدى قاپىسىز وتەي ءبىلۋدى، مىندەت پەن بورىشتى قالتقىسىز اتقارا ءبىلۋدى ويلانۋى كەرەك. اماناتقا قيانات تا، قاستاندىق تا جاساۋعا مۇلدە بولمايدى. ولار جەتە الماي كەتكەن ارماندارعا بۇگىنگى ءبىز، ءاربىر قازاق تەك ات ۇستىندە جانقيار كۇرەسكەرلىكپەن عانا قول جەتكىزە ءبىلۋىمىز ءتيىس. كۇللى اتا-بابالار الدىندا دا، بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاق الدىندا دا قاتاڭ جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بارىن سەزىنۋى كەرەك. ەرتە مە، كەش پە ايتەۋىر سۋدىڭ دا سۇراۋى بولارىن ۇمىتپاعان ابزال.
ايتالىق، رەسەيدىڭ ءپۋتينى بيلىككە كەلگەن بويدا، بىردەن وتپەلى كەزەڭنىڭ سىرقاتىمەن دىمكاس بولعان ورىس ۇلتىنىڭ رۋحىن وڭالتۋدى قولعا الدى. سانىن، ساپاسىن كوتەرۋگە بار كۇشىن جۇمسادى. ىشىمدىككە قارسى جۇمىس جاسادى. بۇل تۋرالى وتكىر باعدارلاما رەسەي تەلەارنالارىندا كۇندىز-ءتۇنى بەرىلىپ جاتىر. ۇلتتىڭ ەتەگىنەن تارتار، اياعىنا ورالعى بولاتىن ءتۇرلى كەساپات سەنىمدەرمەن كۇرەسىپ جاتىر. يدەولوگيانى وزگەرتتى. ورىس ۇلتى الەمدەگى بارلىق ۇلتقا ونەگە بولاتىن ءداستۇر قالىپتاستىرۋ كەرەك دەپ وتىر. ءبىز دە سولاي ىستەۋگە ءتيىسپىز. ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن، تەكتىلىگىن وياتۋ باعىتىنداعى جۇمىستاردى قولعا الۋ كەرەك. جۇمىس وسى باعىتتا، جۇيەلى، ايقىن يدەولوگيا نەگىزىندە جۇرسە، حالىق ەرەكشە جىگەرلەنەدى، كەلەشەك ومىردەن ناقتى ءۇمىت كورەدى، سانى دا، ساپاسى دا كوتەرىلەدى. حالىقتى ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور دەپ كوشەگە جاۋاپسىز تاستاۋعا بولمايدى. حالىققا ۇتىمدى رۋحاني كۇش، رۋح قاجەت. مەملەكەت سونى بەرە الۋى كەرەك. اسىرەسە، قازاق حالقىنا رۋحاني قولداۋ ەرەكشە قاجەت. زامانالار بويىندا ءبىزدىڭ حالىق زاتتىق بايلىقتان گورى، رۋحاني قۇندىلىق پەن اسىلدىقتى جوعارى ۇستانعان حالىق. ەلىم، جەرىم دەگەندە جانىن دا قيعان. «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەندى ايتقان قازاق. سوندىقتان، قازاقتى ۇلتسىزداندىرۋ باعىتىندا ەمەس، ۇلىقتاۋ باعىتىندا جۇمىس جاساۋعا ءتيىسپىز. ءاربىر قازاق تەكتىلىكتىڭ تۋىن كوككە دە، كوپكە دە اسقاقتاتا ءبىلۋ ءۇشىن باسەكەلى دوداعا ءتۇسىپ، تەكتىلىك، كىسىلىك، ىرىلىك، ازاماتتىق كەلبەت ءۇشىن باسىن بايگەگە تىكسە دەيمىن.
- بۇگىنگى قوعامنىڭ تەكتى ادامى قانداي بولۋى ءتيىس دەپ ويلايسىز؟
— تەكتى ادام ءاردايىم ءوزىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمەن، بەكزات كەلبەتىمەن، ناعىز حالىقشىل، تۋراشىل شەشەن، العىر وتكىرلىگىمەن، تالعامپاز كەمەڭگەرلىگىمەن، ىزدەمپاز كورەگەندىگىمەن، ونەگەلى ەلتۇتقا، وزىق تۇلعالىلىعىمەن، قاجىماس كوكجال جاناشىرلىعىمەن، ادال تازالىعىمەن، ەڭ باستىسى، ۇلت، ۇل-قىز ءۇشىن ناعىز جانقيار بەلسەندىلىگىمەن كوزگە تۇسە ءبىلۋى، بار عۇمىرىم ەل، حالىق ءۇشىن، ۇلت، ۇرپاق ءۇشىن دەپ تەك ات ۇستىندە جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ ءجۇرىپ، قايتپاس قاجىماس قايراتكەرلىكپەن وتكىزە ءبىلۋى ءتيىس. سوندا عانا ۇرپاقتان-ۇرپاققا ونەگە، ءورىس بولىپ قالىپتاسادى. جاستار كورەدى، ەلىكتەيدى، ۇيرەنەدى، ءتالىم-تاربيە الادى. كوپشىل، مەملەكەتشىل، حالىقشىل، نامىسشىل، تۋراشىل، ۇلتشىل پاتريوت بولىپ وسەدى، جەتىلەدى. جەڭىمپاز كوكبورىلىك وركەندەيدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن عارىشقا كوتەرىپ، باياندى ەتەدى. ءوزى دە ەڭ باقىتتى كۇيگە قول جەتكىزىپ، ۇل-قىزىن، ۇلتىن دا ەڭ باقىتتى كۇيگە جەتكىزبەي ولمەيتىن كۇيگە جەتەدى. ال، ولاي بولماسا، ياعني كورگەنىڭ تەك كوسەۋ بولسا، ءومىرىڭ تەك ەڭ ازاپتى توزاق بولادى. قاۋلاعان ۇرى-قارلىققا، سىبايلاس جەمقور-پاراقورلىققا كوزىڭ ۇيرەنسە، ەتىڭ ءولىپ، ۇلتتىق ار-نامىسىڭ سونەدى، ادامدىق قاسيەتىڭ وشەدى. بۇگىنگى قوعام، ەل بولىپ، ۇتقىر ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە باياندى الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ دە ەڭ نەگىزگى تەتىگى، ەڭ نەگىزگى وزەگى وسىندا جاتىر…
