سالەم – ءسوز باسى. قازاقتا ساناعا، سالتقا سىڭگەن سالەمدەسۋ ءۇردىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءىزىن جويعان ەمەس. سالەم بەرىپ، اماندىعىن سۇراسۋ ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى. سونداي-اق، سالتىمىزدا جاڭا تۇسكەن كەلىنگە بەتاشار تويىن جاساپ، اعايىن-تۋىسقا باس يگىزىپ سالەم سالدىراتىن دا ءداستۇرىمىز بار. تەك جاڭا تۇسكەن كەلىندەر عانا ەمەس، ۇلكەن اپا-جەڭگەلەرىمىزگە دەيىن جاسى ۇلكەن كىسىگە باس ءيۋى يناباتتىلىقتى، كىشىپەيىلدىلىكتى، كورەگەندىكتى بىلدىرەدى.
الايدا، بۇگىنگى تاڭدا اتادان قالعان سالت-ءداستۇرىمىز يسلام مىندەتتەرىنە قاراما-قايشى كەلەدى دەگەن پىكىرلەر بوي كوتەرىپ جاتىر. ماسەلەن، ءبىر اۋىلعا كەلىن ءتۇسىپ، بەتاشار تويى وتكەن. بىراق، جاڭا تۇسكەن كەلىن بەتاشار كەزىندە: «ۇلكەندەرگە سالەم سالمايمىن. ويتكەنى، ول ەڭ ۇلكەن كۇنا — «شيرككە» ياعني اللاعا سەرىك قوسۋعا جاتادى» دەپ بايبالام سالعان. پسيحولوگيالىق تۇرعىدا ادامدى جاڭىلىستىراتىن ماسەلە بولعاندىقتان ءبىر دەگەننەن ناقتى شەشىم ايتا سالۋ دا قيىن. سول سەبەپتى، وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە كوپشىلىكتىڭ كوزقاراسىن بىلۋگە تىرىسقان ەدىك.
بالعىنبەك يماشەۆ:
- مەنىڭ بۇل تۇرعىدا ءبىلىمىم جوق. اتالمىش ماسەلە دىنگە قاتىستى پىكىر بولعان سوڭ مەنىڭ ايتار ويىم ماڭىزدى بولماس دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل جەردە اللانىڭ جانە پايعامبارىمىزدىڭ بۇيرىعى جانە عالىمداردىڭ پىكىرى عانا ماڭىزدى. بىراق، كەلىننىڭ سالەم سالۋى قازاقى داستۇرىمىزدە بولعانىمەنەن نامازداعى رۋكۋعكە،ياعني، اللانىڭ الدىندا بەل بۇگىپ ەڭكەيۋگە ۇقساپ كەتسە — وندا حارام دەپ ويلايمىن.
قويشىبەك مۇباراك:
- يسلامي قاعيداتتاردا «جانناتتىن كىلتى انانىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەيدى. اتا-اناسىن سىيلاماۋ كۇنا سانالادى. ەندى ادەپ، يبانىڭ ءبىر بەلگىسى سالەم سالۋ كەلىننىڭ ۇلكەندەرگە دەگەن زور كۇرمەتى. ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىنى ايالاۋ يماندىلىقتىڭ بەلگىسى. ادامنىڭ يماندىلىعىن بىلدىرەتىن سالت داستۇرلەر حارام بولماسا كەرەك-ءتى. اتا-انانى قۇرمەتتەپ يمانىن بەكەمدەيتىن كەلىندەر قاۋىمى كوبەيە بەرسىن…
جانات قويشىباەۆا:
مەن ءۇشىن بۇل ماسەلە وتە ماڭىزدى ەمەس. سالەم سالسام دا، سالماسام دا ەشنارسە وزگەرمەيدى. ويتكەنى، اتا-ەنەم سولاي بولعانىن قالادى. بۇل ومىردە ەڭ باستىسى جارىڭمەن باقىتتى بولۋ. ال قالعانى مايدا-شۇيدە نارسەلەر. ولاردىڭ بارلىعىن ەسكەرىپ، ىرىم-جىرىمىن ساقتاي بەرسەڭ ەشقاشان تاۋسىلمايدى.
ارمان اۋباكىر:
- بەتاشار ەڭ ءبىرىنشى، ءتالىم — تاربيەگە قۇرىلۋى ءتيىس. سونداي-اق، جاس كەلىننىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى وتىرعان شاڭىراقتاعى وزىنىڭ الاتىن ورنىمەن تانىستىرۋ كەرەكتىگى، تۋعان-تۋىستارىنىڭ اتى-جوندەرىنە قانىعۋ عانا ەمەس، ولاردىڭ ارقايسىسىن قالاي قۇرمەتتەۋ كەرەكتىگى ءسوز بولعانى ءجون. قازاقتىڭ بۇل ءداستۇرىن بۇگىنگى تىلمەن ايتساق — جاس كەلىننىڭ ەل الدىندا ءوزى تابالدىرىعىن اتتاعان وتباسىعا ادالدىققا انت قابىلداۋى بولىپ شىعادى. قازىرگى اسابالار كۇلدىرەمىن دەپ ءبۇلدىرىپ جاتادى.
«سالەم — ءسوزدىڭ اناسى» دەيدى قازاق. كەلىن ءۇشىن ءيىلىپ سالەم سالۋ، ۇلكەندەردىڭ جولىن كەسىپ وتپەۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان يگى عۇرىپ. ەندى ءبىر تازا يسلام ءدىنىن جامىلعان دالدۇرۋىشتەر «ادام تەك اللاعا ءيىلۋى ءتيىس» دەپ تون پىشەدى. ەر ادامنىڭ قابىرعاسىنان جاراتىلعان دەيتىن ايەل زاتىنىڭ سالەم سالۋىندا تۇرعان ەشقانداي سوكەتتىك جوق. بۇل — اللاعا سەرىك قوسۋ ەمەس، ۇلكەن كىسىلەرگە دەگەن قۇرمەت. جاس كەلىن ەرتەڭ ول دا انا اتانادى، ول دا سونداي ىلتيپاتقا يە بولادى. اتادان بالاعا، انادان كەلىنگە ميراس بولىپ جەتكەن عۇرىپتارىمىز وسى كۇنى ازىپ-توزىپ بارادى. ءداستۇردىڭ مانىن ۇمىتىپ، ونىڭ اتقارىلۋ فورمالارىن جەكە باس پايداسىنا وراي بۇرمالاپ جىبەرگەندىگىمىزدىڭ كەسىرىنەن وپىق جەپ وتىرمىز. مۇنداي جاعداي ءدىني ءفاناتيزمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەندەر ءۇشىن دە «ىزدەگەنگە سۇراعان».
بۇرىن كەلىنگە ءوزى سىيلاۋى ءتيىس ۇلكەن كىسىلەرگە سالەم سالدىرتسا، قازىر اسابا بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالانى دا ورتاعا شاقىرادى. دىتتەگەنى — ءبىر تەڭگە بولسا دا، پايدا تابۋ. جاس كەلىن وڭ اياعىمەن تابالدىرىق اتتاعاننان باستاپ، بەتاشارعا دەيىنگى ارالىقتا قۇدايدان ادال جار بولىپ، كەلگەن جەرىنە تاستاي باتىپ، سۋداي ءسىڭۋىن تىلەۋى قاجەت. ول تىلەكتەردىڭ ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسۋىنا تابالدىرىق اتتاۋ، وتقا ماي قۇيۋ، نەكە قيۋ، بەتاشار جانە تاعى باسقا عۇرىپتار سەبەپشى بولماق. ءبىز وتكەنىمىزدى ۇمىتا باستاعان مەشەل ۇرپاقپىز. «ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەگەن ايداردان (تاۋەلسىزدىگىمىزدى الساق تا) ارىلا الماعان سالت-داستۇرلەرىمىزدى، سان بۇرمالاۋعا تۇسكەن تاريحىمىزدى تولىق تانىپ، زەرتتەپ-زەردەلەپ بىلمەي، بوداندىق قامىتىنان قۇتىلا الماسىمىز انىق.
قايرات جولدىبايۇلى:
- ءيىلىپ سالەمدەسۋگە ەشبىر كورنەكتى يسلام عالىمى «شيرك»دەپ ۇكىم شىعارماعان. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ) «ءيىلىپ سالەم بەرمەڭدەر، ولاي ىستەۋ– اللا تاعالاعا سەرىك قوسۋعا جاتادى، ياكي، توزاقتا ازاپتالاسىڭدار» دەگەن ءتارىزدى ءيىلىپ سالەم بەرۋدى قاتتى ەسكەرتىپ كەلگەن ساحيحتى بىلاي قويعاندا، ءالسىز دە بولسا، ەشبىر ءحاديسى جوق. جالپى، قۇرمەت نيەتىمەن ءيىلۋدىڭ اللاعا سەرىك قوسۋ ەمەس، ياكي حارام ەمەس ەكەندىگىن ساحيح حاديستەرمەن دالەلدەۋگە دە بولادى. ماسەلەن، يسلامدا تاقۋا ياكي سىيلى، قارت كىسىگە قۇرمەت كورسەتۋ نيەتىمەن قولىن سۇيۋگە رۇقسات بار. ساحابالاردىڭ پايعامبارىمىزدىڭ، ءتىپتى ءبىر-ءبىرىنىڭ قولدارىن سۇيگەندىكتەرى جايلى كوپتەگەن ساحيح حاديستەر بار. قول سۇيەتىن ادامنىڭ كىسى الدىندا بەل بۇگىپ، يىلەتىندىگى ءسوزسىز. ال مۇنداي يىلۋگە ەشبىر يسلام عۇلاماسى «شيرك» ياكي «حارام» دەمەگەن. ەگەر جالپى ءيىلۋ حارام بولعاندا قول ءسۇيۋ ارقىلى قۇرمەت دە حارام بولار ەدى. تاعى ءبىر قاپەرگە الاتىن جايت، كەلىننىڭ اتا-ەنەسى مەن سول اۋلەتتىڭ ۇلكەندەرىنە قۇرمەت كورسەتىپ، ىزەت ءبىلدىرۋى – تەك عانا سالەم سالۋمەن ولشەنبەيدى. ونىڭ جەكە باسىنىڭ يماندىلىعى مەن بويىنداعى باسقا دا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن باستى نازاردا ۇستاعان ءجون. Cوز ءتۇيىنى، قۇرمەت نيەتىمەن سالەم سالۋ يسلامدا حارام ياكي اللا تاعالاعا سەرىك قوسۋعا جاتپايدى. بۇل-قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى. ءدىني مىندەت تە ەمەس. قازاق كەلىندەرىنىڭ ەشبىرى تابىنۋ ماقساتىندا سالەم سالمايتىنى بارشاعا ءمالىم. ەندەشە، عاسىرلاردان بەرى يسلام ءدىنىن جەتىك بىلگەن عۇلامالاردىن كوز الدىندا جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان بۇل ادەتتى شيرككە بالاپ، ەلدىڭ شىرقىن بۇزۋ — استە دۇرىس ەمەس.
دەمەك، ادام الدىندا باس يۋ، اللا الدىنداعى تىزە بۇگۋگە ەش قياناتىن تيگىزبەيدى. اركىمنىڭ ءوز ساناسى مەن اقىل-ويىنىڭ ەرىك-جىگەرىنە ەرگەن تۇسىنىك بولىپ وتىرعان-دى. ياعني، بۇل پىكىردىڭ قوعامدا بەلەڭ الۋى بەلگىلى بىر وزگە دە دىندەردىڭ تاراپىنان تۋىنداۋى مۇمكىن. تەك، عاسىرلار بويى سالەم سالۋ ءداستۇرىن ساقتاپ كەلگەن اتا- بابامىزدىڭ اقىلى بۇگىنگى بىلگىش جاستاردان كەم ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسپاسا بولار ەدى…
دايىنداعان Cاندۋعاش رىسكەلدى
«بولاشاق» گازەتى
