يسلام ءدىنىنىڭ اتىن جامىلعان لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ ارەكەتى ۋاقىت وتكەن سايىن ءوڭىن اينالدىرىپ، جاڭا كەيىپپەن قاراپايىم جۇرتشىلىقتى قۇرباندىعىنا اينالدىرىپ كەلەدى. ال بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە وزگە قۇرلىقتا بولىپ جاتقان جارىلىستى «ءبىزدىڭ ەلگە قاتىسى جوق» دەپ ايتۋ – بەيقامدىق. ويتكەنى قازىر عالامتور ارقىلى ەشقانداي شەكاراسىز ءار وتباسى، ءاربىر ادامنىڭ ساناسىن جاۋلاپ جاتقان اقپاراتتىق قاۋىپپەن قاتار، ىشكە سىنالاپ ەنگەن جات ءدىني اعىمدار «ءۇنسىز» جاتىر دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ «مونيتورينگ جانە تالداۋ» ورتالىعىنىڭ اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ توبىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جاماعاتپەن كەزدەسۋلەر بارىسىندا ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ءداستۇرلى ءتالىم-تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ۇنەمى ايتۋىما تۋرا كەلەدى.
الماتى قالاسىنداعى ورتا-ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىندەگى كەزدەسۋدە ورىمدەي جاس قىزدىڭ ساۋالدارى ەرىكسىز نازارىمدى اۋداردى. كيىم كيۋ ادەبىندە ەشقانداي ءدىني بەلگىلەر جوق، سودان ول قىزدى سوزگە تارتىپ ەدىم، ول ءبىر كەزدەرى تانىسىنىڭ سيرياعا بارۋعا ۇسىنىس جاساعانىن ايتتى. «جاقسى جالاقى بەرەتىن جۇمىستار بولسا، نەگە بارماسقا» دەگەن ويمەن اناسىمەن اقىلداسقاندا، مەشىتكە تۇراقتى بارىپ تۇراتىن، بەس ۋاقىت نامازى بار اناسى، اعالارى ول ۇسىنىستىڭ «قاۋىپتى» ەكەنىن ايتىپ كۇمان بىلدىرگەن. وتباسىنىڭ اقىلىن العان قىز شام ەلىنە بارۋدان باس تارتقان. مەن ول قىزعا اناسىمەن، باۋىرلارىمەن اقىلداسۋدىڭ وراسان پايداسى بولعانىن ءارى بۇل دىنىمىزدە دە ءوزارا اقىلداسىپ، ءىس جۇرگىزۋ مۇسىلماننىڭ ەلەۋلى سيپاتىندا بار «شۋرا» (اقىلداسۋ), «ماشۋرا»(كەڭەسۋ) ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ءوتتىم. سيرياعا بارۋدان امان قالعان ستۋدەنتتىڭ سوزىنە سول مەزەتتە ۇستازدارى دا تاڭىرقاپ جاتتى. ەپيزود بولسا دا بۇل وقيعانىڭ ءوزى وتباسىنداعى اتا-انامەن اقىلداسۋدىڭ، وتباسىلىق كەڭەستىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. ەجەلدەن قازاق وتباسىنا ءتان داستۇرگە قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە قاۋىپ كۇشەيگەنى راس. سەبەبى ۇيالى تەلەفوندار، عالامتور، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە اۋەستىك وتباسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناسقا كەرى زيانىن تيگىزۋدە. ادامنىڭ ساناسى مەن سەنىمىن، ياعني رۋحانيات الەمىن جاۋلاپ جاتقان ءتۇرلى اقپاراتتار اعىنىڭ تولاسسىزدىعى سونشا ادامداردى ويلانۋعا، ءوزارا ماملەلەسۋگە، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ وزىعىن وتباسىلىق قارىم-قاتىناسقا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك قالدىرماي بارادى.
دەگەنمەن جات ەلگە «جۇماق» ىزدەپ كەتكەندەردىڭ اراسىندا وتباسىندا ءداستۇرلى تاربيەمەن وسسە دە تاعدىر جازۋىمەن تاپ بولعاندار دا بار. ماسەلەن، الماتىلىق م. ەسىمدى بويجەتكەن وتباسىلىق جاعدايىنا بايلانىستى 16 جاسىندا وزىنەن 6 جاس ۇلكەن 1991 جىلدىق ورالدىق «ءدىندار» جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى. اتا-انانىڭ تالابىمەن كۇيەۋ جىگىت قازاقى سالت-داستۇرمەن قۇدا ءتۇسىپ، توي جاساپ وتاۋ قۇرادى. الايدا كوپ ۇزاماي «ناپاقا» قامىمەن تۇركياعا كەتكەن كۇيەۋبالا بىرنەشە ايدان كەيىن كەلىنشەگىن جانىنا الماق بولىپ حابارلاسادى. بۇل كەزدە دە اتا-اناسى قىزدارىن جىبەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعانىمەن، «ايەلىمە ءوزىم جاۋاپتىمىن، ۋايىمداماڭىزدار» دەپ سەندىرىپ، كوندىرەدى. ستامبۋلعا جەتكەن سوڭ توسىن سىي جاسايتىنىن ايتقان كۇيەۋىنە يلانعان قاراكوز كەلىنشەكتىڭ قيالى الەمنىڭ اسەم جەرلەرىن شارلاپ تا كەتەدى. الايدا ءبىر اپتادان سوڭ اۆتوبۋسقا وتىرىپ، سيريا ەلىنىڭ شەكاراسىنان ءبىر-اق شىققاندا قازاق قىزى قايدا كەلگەنىنەن بەيحابار، تۇسىنىكسىز حالدە قالادى. «كەيىن تۇسىندىرەمىن، ۋايىمداما، بارلىعى كەرەمەت بولادى» دەگەن كۇيەۋى ەكەۋىن ەكى جاقا ءبولىپ اكەتكەن. سودان كەيىن كۇيەۋىنە تەك حات جازىپ تانىستار ارقىلى جونەلتىپ وتىرسا دا، كوپ ۇزاماي «شاھيد» بولدى دەگەن حابارىن ەستيدى. جولىن تاۋىپ ەلگە حابارلاسقان كەلىنشەككە اتا-اناسى «ءجىبى ءتۇزۋ قازاق جىگىتى بولسا، جالعىز قالما» دەپ اقىل ايتۋدان باسقا شاراسى قالمايدى. «ول جاقتا قازاقتىڭ جاپ-جاس جىگىتتەرى كوپ ەدى، مەنىڭ تاڭداۋىم اقتوبەنىڭ تۋماسىنا ءتۇستى» دەگەن ول ەلگە «جۋسان» ارقىلى كۇيەۋى، ەكى قىزىمەن ورالىپ، جاقىندا ۇل بوساندى. ونى سوزگە تارتقانىمىزدا ءدىني ءبىلىمى جوقتىڭ قاسى. ول بەس جىل وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا قالسا دا وتباسىنداعى تاربيەسىنە ساي ەلگە دەگەن ساعىنىشى ءورشىپ، اتا-انا، باۋىرلارىمەن قاۋىشقانىنا، «جۋسان» وپەراتسياسىن ۇيىمداستىرعان ەلباسى ن.نازارباەۆ، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ، قۇزىرلى ورىندارعا شەكسىز ريزا.
تاعدىر جازۋى دەسەك تە، ولاردىڭ شام ەلىنە بارۋىنا سەبەپشى بولعان ادامداردىڭ (كۇيەۋى، ايەلى، تانىستارى، ت.ب.) تەرىس ءدىني اعىممەن تىكەلەي بايلانىسى بولدى. سوندىقتان «تەرىس اعىمنىڭ زارارى تيگەن نە بولماسا شىرماۋىنا تۇسكەن جانداردىڭ قايتادان تۋرا جولعا ءتۇسۋى مۇمكىن بە؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. مامانداردىڭ زەرتتەۋىنشە، تاجىريبەدە تەرىس ءدىني اعىمعا ەرگەندەردىڭ 5/1-ءى رايىنان قايتادى ءارى تاجىريبەلى ماماندارعا ورتاق پىكىر «ادامنىڭ جەكە بولمىسى، سانا-تۇسىنىگىنە بايلانىستى ماسەلە» ەكەندىگى ايتىلادى. ال پسيحولوگيالىق زەرتتەۋ بويىنشا ولاردى تۇراقتى وڭالتۋ ءۇشىن ورتاشا 15 جىل قاجەت. ەندى وسى سالاداعى تاجىريبەلى مامانداردىڭ پىكىرىنە كەزەك بەرەيىك.
«جۋسان» وپەراتسياسىندا وڭالتۋ جۇمىستارىنا قاتىسقان مامانداردىڭ بىرەگەيى فيلوس.ع.ك. دوتسەنت كەڭشىلىك تيىشقان: تەرىس ءدىني اعىم سالدارىنان وڭالۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي تاجىريبەلەر ومىرىمىزدە بولدى. بىراق قانشا ۋاقىت كەرەك دەسەڭىز، ول باسقا ماسەلە. ءارى ونىڭ تەرىس اعىمعا كىرۋ ۋاقىتىنا دا بايلانىستى. ەگەر ەندى عانا كىرىپ جۇرگەن بولسا، ونى تەز قايتارىپ الۋعا بولادى. ال جارتى جىلدان ارتىق بولعان بولسا، ونداي اداممەن جۇيەلى جۇمىس ىستەلۋ كەرەك. ەڭ ۇلكەن قيىنشىلىق ءبىزدىڭ تەرىس اعىم دەپ تۇسىنگەن اعىمداردا جۇرگەندەر وزدەرىن اقيقات جولىندامىز دەپ ەسەپتەۋى. سوندىقتان ونداي ادامدار ءتىپتى وڭالۋعا نيەت تە بىلدىرمەيدى، سايكەسىنشە ونداي ادامدار وڭالمايدى دا. تەرىس اعىم وكىلدەرىندە لوگيكا حارام. سوندىقتان سىني ويلاۋعا ۇيرەتۋ ارقىلى كەز كەلگەن ادامعا دالەل ىزدەتۋگە بولادى. شۋبحا، ياعني كۇمان دەپ قاشقانىمەن كەيىن ءوزى سۇراق قويا باستايدى. ءبىلىم ارقىلى كەز كەلگەن ماسەلەنى ورتاعا سالىپ ولاردىڭ قاتە جولدا ەكەندىگىن دالەلدەي بىلسەڭىز، وڭالۋ پروتسەسى باستالادى. كوكەيىندەگى وي، بۇرىنعى العان ءدىني ءبىلىمى تەز جويىلمايدى. ورتاشا قاراعاندا ءبىر ادامنىڭ وڭالۋىنا 2-3 جانە ودان دا كوپ جىل قاجەت بولادى. ونىڭ وزىندە تۇراقتى ءبىلىمدى ءبىر اداممەن جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا. ال ءتيىپ-قاشىپ اندا-ساندا كەزدەسۋلەر وتكىزۋ بوس اۋرە. مۇنى تاجىريبە دالەلدەگەن،-دەگەن پىكىردە.
نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، دوتسەنت قايرات قۇرمانباەۆ: «ءدىني وڭالتۋ جۇمىسىندا جۇيەلى ءبىلىم بەرۋدىڭ ماڭىزى زور. ءوز تاجىريبەمدە الدىما كەلگەن 20 شاقتى شاكىرتتىڭ 80% اۋەلگىدە سالافيزمدىك ۇستانىمدا بولاتىن. بىراق ولار ەكى جىل تۇراقتى ناقتى ءبىلىم، دايەكتى دالەلدەرگە نەگىزدەلگەن دارىستەر ارقىلى تۇگەلدەي رايىنان قايتىپ، ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى ۇستانىمىمىزعا كەلدى. بۇل قاشاندا كلاسسيكالىق ءبىلىم تۇراقتى جۇرگىزىلسە، ءوز ناتيجەسىن بەرەتىندىگىن كورسەتتى. مۇنداي مىسالدار كوپ»،-دەپ ومىردەن ناقتى مىسال كەلتىردى.
الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنىڭ ءدىن ىستەرى باسقارماسىندا وڭالتۋ بولىمىندە ءبولىم باسشىسى ەرلان ماتاەۆ: «كوزقاراسىن وڭالتۋعا بولادى. بىراق ول ادامعا بايلانىستى. كوبىنە ەندى عانا سول اعىمعا كىرە باستاعان، اق پەن قاراسىن اجىراتا الماي جۇرگەن ادامدى بەتىن بەرى قايتارىپ الۋ مۇمكىندىگى بار. ال ۇزاق جىلدار سول اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن اداممەن ءبىراز ۋاقىت تالاپ ەتەدى جانە ونى بارىنشا باۋىرمالدىقپەن، كوركەم مىنەزبەن تارتۋعا عانا بولادى. بۇل ءبىر وزگە دىننەن باسقا دىنگە وتكىزگەنمەن بىردەي ۇدەرىس سەكىلدى. ويتكەنى ءدىن جۇرەكپەن قابىلداناتىن نارسە. جۇرەكككە ءامىر ەمەس، ماحاببات، مەيىرىم جۇرەدى. سوندىقتان وڭالتۋ، بەيىمدەۋ دەگەن پروتسەسستەر ماحابباتپەن، شىنايىلىقپەن بولسا عانا ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، وڭالتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىن»،-دەگەن ويىمەن ءبولىستى.
ال نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋداعى مامانداردى قايتا دايارلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، دوكتورانت، تەولوگ اسقار سابدين: «قايتىپ تا جاتىر. ۇجىمدىق جۇمىسپەن 2012 جىلى باستاپ 2016 جىلدىڭ سوڭىندا اياقتاعان ەسەپ بويىنشا 283 ادامدى قايتاردىق. ودان كەيىن كۇندەلىكتى جازىپ ءجۇرۋ مۇمكىن بولماي كەتتى. بىراق وزدەرىنىڭ تەرىس اعىمدا اداسقانىن ءتۇسىنىپ، ءداستۇرلى ۇستانىمىمىزدىڭ تۋرا جولدا ەكەنىن مويىنداعاندار جايلى بەينەروليكتەر بارشىلىق، تىكەلەي تەلەفونىما راحمەتىن ايتىپ جاتقاندار كوپ. ال قايتپايتىندار جايلى ايتساق، ولار تەرىس اعىم يدەولوگياسىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ، قالىپتاسقان كومفورت زونادان شىققىسى كەلمەيدى. وزىنە ۇنايتىن ءومىرى، قورشاعان ورتاسى، ارالاسىپ جۇرگەن جاماعاتىن اۋىستىرعىسى كەلمەي، قالىپتاسقان جولىن جالعاستىرا بەرگىسى كەلەدى. كەز كەلگەن سەكتاعا كىرگەن ادامنىڭ تالداۋ، ويلانۋ قابىلەتى ءالسىز بولسا، سول دەڭگەيدە قالا بەرەدى. جاڭادان وي قالىپتاستىرۋ، جاڭا سۇزگىدەن وتكىزۋدى قيىن كورەدى»، -دەدى.
تاقىرىبىمدى تۇيىندەۋدە قاسيەتتى مەككەدە وسكەن قازاق جىگىتىنىڭ وقيعاسى وتانداستارىمىزعا وي سالادى دەگەن ءۇمىتىم بار. ىسساپارمەن ۇشاقتا وتىرعاندا جان-جاعىنا مەيىرىممەن قاراپ، ءاربىر ءىس-ارەكەتىندە ەرەكشە ىقىلاس بايقالاتىن ازاماتتى سوزگە تارتتىم. ول ساۋد ارابياسىنان قازاقستانعا كەلگەنىنە 4 جىل، ال الماتىعا قونىس اۋدارعانىنا 4 ايداي بولعان مۇحاممەد-حاسان دەگەن قازاق جىگىتى ەكەن: «مەن ساۋدامەن اينالىسامىن، مەككەدە دە كاسىبىم ساۋدا بولدى، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ۇلتتاردى كوردىم. سوندا بايقاعانىم، قازاق حالقىن كوزدەرىنەن تانۋعا بولادى، قازاقتىڭ كوزى «توق»، اشكوز ەمەس. ال قازاقستان دەگەن مەملەكەت الەمدە جوق،-دەپ ەكپىندەپ سويلەگەن ءسوزىن ءبولىپ، «بىزدە مىسالى، قاسيەتتى مەككەگە بارساق، تۇرساق دەپ ارماندايتىندار كوپ قوي» دەگەنىمدە، «قاسيەتتى مەككە – ول مەككە. ول ادامزات ءۇشىن قاسيەتتى، سونىمەن قاتار مەن ءۇشىن بالالىق شاعىم، 28 جىل عۇمىرىم وتكەن، وسكەن ولكەم. بىراق تۋعان ەلگە، اتا-بابالارىڭنىڭ وتانىنا جەتەتىن ەل جوق،-دەپ جاۋاپ بەردى.
مۇحاممەد-حاساننىڭ ءدىني ۇستانىمى جايلى سۇراعانىمدا كوزىن اشقالى وتباسىندا، اتا-اناسىنىڭ تاربيەسى حانافي ءمازھابىنا بەرىك بولعاندىعىن ماقتانىشپەن ايتتى. سوندا مەن ونىڭ وزگە مازھابتاعى دىنىنە بەرىك ەلدە تۇرسا دا اتا ءدىن، ۇلتتىق داستۇردەن اۋىتقىماي، اتامەكەنگە جەتە الماعان اكەسىنىڭ اماناتىن اقيقاتقا اينالدىرعانىنا شەكسىز قۋانىشى ونىڭ ىشكى الەمىن نۇرلاندىرىپ، جان-جاعىنا مەيىرىم بولىپ شاشىلۋىنىڭ دا سىرى سول ەكەنىن ءتۇسىندىم.
اتاقتى بەرنارد شوۋ «ادامداردىڭ 2 % - ويلانادى، 3 % - ويلانامىز دەپ ويلايدى، ال ادامداردىڭ 95 % ويلانعانشا، ءولىپ كەتۋى وڭايىراق» دەگەن. بۇل ءسوز بەكەر دەي المايمىز. سەبەبى حاكىم اباي دا ءوزىنىڭ 37 قارا سوزىندە: «سوكراتقا ۋ ىشكىزگەن، يواننا اركتى وتقا ورتەگەن، عايسانى دارعا اسقان، پايعامبارىمىزدى (س.ا.ۋ) تۇيەنىڭ جەمتىگىنە كومگەن كىم؟ ول – كوپ، ەندەشە كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال.
ادام بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە-كىم جامان بولسا، ونىڭ زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات...» دەيدى. ابايدىڭ بۇل ءسوزى بۇگىنگى كوزىقاراقتى، كوكىرەگى وياۋ ءبىلىم يەلەرىنە قاراتىلا ايتىلسا كەرەك.
ياعني ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە – اتا ءدىنىمىز بەن سالت-ءداستۇر ساباقتاستىعىمەن عىلىمي نەگىزدە جۇيەلەنىپ، ۇلتتىق پەداگوگيكا ۇلگىسىندە وتباسى ينستيتۋتىن كۇشەيتۋ ارقىلى الەۋمەتتىك ينستيتۋتسيونالدى دامۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋمەن قوعامداعى ءدىني راديكاليزمنىڭ عانا ەمەس، جاھاندانۋعا قارسى تاپتىرماس قالقان بولارى ءسوزسىز.
ايشا كەڭەسباي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
