قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ نەمىس باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتقاندارى قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، مالىمدەمەلەرى ەل ىشىندە عانا ەمەس، شەتەلدە دە سىنعا ۇشىرادى. قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ «توقاەۆ ءوزىنىڭ تاجىريبەلى ديپلومات ەمەسىن كورسەتتى» دەيدى.
جەلتوقساننىڭ 4-ءى كۇنى جاريالانعان سۇحباتتا Deutsche Welle نەمىس تەلەراديوكومپانياسىنىڭ ءجۋرناليسى جاننا نەمتسوۆا توقاەۆتان «قازاقستان بيلىگى ۋكرايناداعى جاعدايدان، قىرىم اننەكسياسى مەن ەل شىعىسىنداعى سوعىستان شوشىپ قالدى ما؟» دەپ سۇرايدى. توقاەۆ وعان «قىرىمدا بولعان جاعدايدى اننەكسيا دەپ اتامايمىز. اننەكسيا – تىم اۋىر ءسوز» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
ۋكراينانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى پرەزيدەنتتىڭ بۇل ءسوزىن سىناپ، قازاقستانعا دەمارش جولدايتىنىن مالىمدەدى. كەيبىر ۋكراينالىقتار توقاەۆتى «ەلىمىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەمەي، دوستىق جايلى كەلىسىمدى، حالىقارالىق-قۇقىقتىق نورمالاردى بۇزدى» دەپ ايىپتادى. قازاقستاندىق جەلى قولدانۋشىلارى دا ديپلومات بولىپ ىستەگەن پرەزيدەنتتىڭ كاسىبيلىگىنە كۇمان كەلتىردى.
توقاەۆتىڭ قىرىمعا قاتىستى مالىمدەمەسىنە رەسەي بيلىگىنىڭ وكىلدەرى عانا وڭ قاباق تانىتتى. رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزىن «باتىلدىق» دەپ اتادى.
ازاتتىق قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى، تاۋەكەلدەردى باعالاۋ توبىنىڭ ديرەكتورى دوسىم ساتپاەۆتان توقاەۆ سۇحباتىنىڭ داۋلى تۇستارى تۋرالى سۇرادى.
ازاتتىق: بۇعان دەيىن نۇر-سۇلتان 2014 جىلى رەسەي ءوز جەرى دەپ جاريالاعان قىرىم تۋرالى پوزيتسياسىن انىق بىلدىرمەي كەلگەن. توقاەۆتىڭ بۇل مالىمدەمەسى نەنى اڭداتتى؟
دوسىم ساتپاەۆ: بۇعان دەيىن قازاقستان بيلىگىنەن ەشكىم «قىرىم اننەكسياسى» تەرمينى جايلى مالىمدەمە جاساماعان. تاڭقالدىم. بۇرىن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان ادام مۇنداي ساۋالعا ديپلومات سياقتى جاۋاپ بەرۋى كەرەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە تاياۋدا عانا قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ [رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير] پۋتين مەن [ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير] زەلەنسكيدى كەلىسسوزگە شاقىرعان. ال توقاەۆ وسى مالىمدەمەسىمەن كيەۆتىڭ شامىنا ءتيىپ، ديپلوماتيالىق احۋالدى بۇزدى. بۇل قاتە قادام بولدى. قازاقستان مەن رەسەي ءتۇرلى باعىتتا سەرىكتەس ەكەنى بەلگىلى. بىراق قىرىم داۋى مەن ۋكراينا شىعىسىنداعى سوعىس رەسەي مەن الەم ەلدەرى اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ نەگىزگى نۇكتەسى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان وسى ماسەلەگە كەلگەندە قازاقستان ءوزىنىڭ رەسەيدى جاقتاپ تۇراتىنىن بايقاتپاي، بەيتاراپ بولۋى كەرەك ەدى.
قازاقستان – پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە ۋكراينادان ديپلوماتيالىق نوتا العان جالعىز ەل. 2014 جىلى قىرىم ستاتۋسى تۋرالى رەفەرەندۋم بولعاندا نازارباەۆ تۋرا ايتپاسا دا، جاناما تۇردە «حالىق نەنى قالايتىنىن كورسەتتى» دەپ، رەفەرەندۋم ناتيجەسىن مويىنداعان. ياعني، توقاەۆقا دەيىن دە نۇر-سۇلتاننىڭ قىرىمعا قاتىستى پوزيتسياسى رەسەيشىل ەدى. بىراق، قايتالاپ ايتايىن، توقاەۆ سياقتى اشىق ايتقان ەمەس. وسى ءسوزى ارقىلى توقاەۆ ماسكەۋدىڭ جاعىندا ەكەنىن كورسەتتى.
نەگىزىنەن توقاەۆ ەبەدەيسىزدەۋ سويلەپ قويعانى بولماسا، توتەنشە مالىمدەمە جاساعان جوق. قىرىمعا قاتىستى قازاقستان پوزيتسياسىن ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايقىنداپ كەتكەن. توقاەۆ تا سونى ۇستانادى.
ازاتتىق: ۇزاق جىل سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ديپلومات بولىپ، ەكى جىل بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعان توقاەۆتىڭ بۇل مالىمدەمەسى سىزگە توسىن كورىنبەي مە؟
دوسىم ساتپاەۆ: توقاەۆتىڭ سۇحبات مەنى الاڭداتىپ تاستادى. ول ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلىن، ماسەلەن گەرمانيانىڭ جەتىستىكتەرى مەن باسىم جاقتارىن ايتىپ، ماقتاپ قويدى. بىراق «باسقا ەلدەردە بيلىك ميتينگىلەردە كۇشپەن تاراتادى» دەپ، فرانتسيا مەن سوعان كورشى ەلدەرگە ەمەۋرىن جاسادى.
سونىمەن قاتار رەسەي مەن قىتايدى اسىرا، ءتىپتى شەكتەن تىس ماقتاپ جىبەردى. ەڭ قىزىعى رەسەي مەن قىتايدى كوتەرمەلەپ وتىرىپ، توقاەۆ قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق سەرىكتەسى ەۋروپا وداعى ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتى. قازاقستان مۇنايىن ساتىپ الاتىنداردىڭ نەگىزگى بولىگى – ەۋروپا ەلدەرى. ساۋداعا كەلگەندە رەسەي مەن قىتاي ەكىنشى جانە ءۇشىنشى ورىندا تۇر. سوندىقتان، مەنىڭشە، توقاەۆ ابايلاپ سويلەۋى قاجەت ەدى. ونىڭ تەحنولوگتارى، كەڭەسشىلەرى مەن ءسوزىن ازىرلەيتىندەر پرەزيدەنتتى سۇحباتقا دۇرىستاپ دايىنداۋى كەرەك ەدى.
سۇحباتتان اقوردا مەن «كىتاپحانا» (ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆ وتىرعان تۇڭعىش پرەزيدەنت كىتاپحاناسىن ايتادى – رەد.) رەسەي مەن قىتايدى نەگىزگى سەرىكتەسى رەتىندە كورەتىنى بايقالدى. بۇل الاڭداتپاي قويمايدى. سەبەبى قىتاي مەن رەسەي – قازاقستاندى سەرىكتەس ەمەس، ساتەلليت دەپ سانايتىن يمپەريالىق تۇيسىكتەگى امبيتسيالى ەلدەر. الەمگە ءوزىمىزدى ولارمەن تىم جاقىن سەرىكتەس ەتىپ كورسەتۋ «قازاقستان سول ەكى ەلدىڭ ساتەلليتى ەكەن» دەگەن ويدى كۇشەيتە تۇسەدى.
توقاەۆ رەسەي مەن قىتايدى ماقتاپ-ماداقتاۋ ارقىلى پەكين مەن ماسكەۋگە «پرەزيدەنتتىككە مەن كەلگەنىممەن، سىرتقى ساياساتتا وزدەرىڭمەن سەرىكتەستىگىمىز جالعاسا بەرەدى» دەپ ەمەۋرىن جاسادى.
بىراق توقاەۆ قازاقستان قوعامىندا انتيرەسەيشىل جانە انتيقىتايشىل كوڭىل-كۇي بارىن ەسكەرۋى كەرەك. ەل ىشىندە ۇلتتىق-پاتريوتتىق كوڭىل-كۇي ءسوزسىز كۇشەيە بەرەدى. رەسەي مەن قىتاي ساياساتىنا قىرىن قارايتىندار قاتارى ارتا بەرمەك. سوندىقتان الدا توقاەۆ ۇلكەن قيىندىققا كەزىگۋى مۇمكىن. ياعني، نۇر-سۇلتان ءوزىن رەسەي مەن قىتايدىڭ جاقىن سەرىكتەسى ەتىپ كورسەتەدى، ال ەل ءىشى ەكىگە جارىلىپ جاتادى. بۇل توقاەۆتىڭ عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ كەلەسى پرەزيدەنتتەرىنىڭ دە الدىنان شىعادى. سەبەبى ەندى نازارباەۆ كەزىندەگى قازاقستان جوق. قازاقستان وزگەردى.
ازاتتىق: قازاقستان پرەزيدەنتى «قىتايداعى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ قىسىم كورىپ جاتقانى تۋرالى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كوپ مالىمدەمەسى جالعان» دەدى. ەكى جىلدان كوپ ۋاقىت ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلەگە توقاەۆتىڭ بۇلاي دەپ جاۋاپ بەرگەنىن قالاي باعالايسىز؟
دوسىم ساتپاەۆ: توقاەۆقا شىڭجاڭداعى جاعداي تۋرالى سۇراق قويىلاتىنى بەلگىلى ەدى. ونىڭ بۇل ءسوزى قازاقستان ىشىندە نارازىلىق تۋعىزدى. جوققا شىعارۋدىڭ نە ءمانى بار؟ بۇل سۇراققا توقاەۆ قىتاي قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىن وزەكتى تۇيتكىل دەپ سانايتىن جۇرتتىڭ شامىنا تيمەيتىندەي ەتىپ، ديپلومات سياقتى جاۋاپ بەرۋى قاجەت ەدى. كەيبىر سۇراقتارعا توقاەۆ، ديپلوماتيا جاعىنان العاندا، ءساتسىز جاۋاپ بەردى. ونىڭ سالدارى بولارى انىق. سىرتقى ساياسات جاعىنان العاندا توقاەۆ تاجىريبەلى ديپلومات رەتىندە سويلەگەن جوق.
ازاتتىق: توقاەۆ ىشكى ساياسات تۋرالى ساۋالدارعا دا جاۋاپ بەردى. «قازاقستاندا قوس بيلىك جوق» دەگەنىن تاعى قايتالادى. بىراق نازارباەۆ تۋرالى بىرنەشە رەت ايتىپ، ونى «مەملەكەت نەگىزىن قالاعان ادام» دەپ سيپاتتادى. ەكس-پرەزيدەنتپەن كەڭەسىپ وتىراتىنىن ايتتى. توقاەۆ ەكس-پرەزيدەنتتەن تاۋەلسىز بيلىك قۇرا الاتىنىنا قوعامدا كۇمان دا از ەمەس. بۇل مالىمدەمە مۇنداي پىكىردى كۇشەيتىپ جىبەرمەي مە؟
دوسىم ساتپاەۆ: توقاەۆ وسى سۇحباتىندا ءوزىنىڭ دە، نازارباەۆتىڭ دا بيلىكتەگى ورنىن ايقىن كورسەتتى. ياعني، نازارباەۆ – ەلدىڭ ساياسي، ستراتەگيالىق دامۋىن كورسەتەتىن باعىتتاۋشى، ال توقاەۆ – ورىنداۋشى. «اقوردا مەن «كىتاپحانا» اراسىندا ءبولىنۋ بار» دەگەن سىبىس كۇشەيگەن تۇستا توقاەۆ وسىنداي مالىمدەمە جاساۋى كەرەك بولدى. توقاەۆ سۇحبات بەرگەندە بىرنەشە اۋديتوريانى كوزدەگەن سياقتى. ءبىرى – حالىقارالىق، ەكىنشىسى – ەل ءىشى. ەل ىشىندەگى اۋديتوريانى دا وزىنشە جىكتەگەن. سۇحباتتا جاساعان مالىمدەمەلەرىنىڭ ءبىرى «كىتاپحاناعا» باعىتتالعان ەدى. سىبىس كۇشەيگەن شاقتا نازارباەۆتا دا توقاەۆ جايلى كۇدىك تۋعانى ءسوزسىز. توقاەۆ نازارباەۆتى جۇباتىپ قويعىسى كەلدى. توقاەۆتىڭ ساياسي امبيتسياسى پايدا بولۋى مۇمكىن ەكەنى داۋسىز. ءتىپتى قازىر كەيبىر ماسەلەگە كەلگەندە بايقالىپ قالىپ جاتادى. بىراق وعان تۇساۋ بولىپ تۇرعان شەكتەۋ كوبىن ەسكەرسەك، قازىر ول ءتۇرلى جاعدايدان امالداپ جول تابۋعا ءماجبۇر. توقاەۆ سىرتقى ساياساتقا قاراعاندا ىشكى احۋالدا كوبىرەك ديپلومات بولىپ شىقتى. «ستراتەگيالىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە نازارباەۆتىڭ پىكىرى ماڭىزدى» دەۋ ارقىلى توقاەۆ ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ كوڭىلىن تابۋعا تىرىستى. بۇل سۇحبات توقاەۆ بيلىگى شەكتەۋلى دەپ سانايتىن ازاماتتارعا نەگىزگى بيلىك ءالى دە «كىتاپحانادا» ەكەنىن دالەلدەدى.
ازاتتىق: سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
"ازاتتىق" راديوسى
