مينيستر ەرتىسباەۆتىڭ كادر ساياساتىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىن تاستاپ كەتكەن «زىكىرشى» جۋرناليستەر كوپ ۋاقىت وتپەي-اق وزگە اقپارات قۇرالدارىنا بارىپ ورنىقتى. ءتىپتى كەيبىرى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قۇرىلىمىنا كىرەتىن باق-تا باسشى قىزمەت يەلەندى. ال يسماتۋللا ءپىردى اشىق قولداپ جۇرگەن نۇرباح رۇستەموۆ قازاقستاننىڭ يران يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىسى بولىپ تاعايىندالدى، ول ءوزىنىڭ كەڭەسشىسى ەتىپ عالىم بوقاشتى جۇمىسقا الدى. ءدىني يدەولوگيالىق الاڭدا دوساي كەنجەتاي، مۇقان يساحان، زىكىريا جانداربەك سياقتى ءدىنتانۋشىلار يسماتۋللا تاريقاتى ۇستانىپ وتىرعان ياسساۋي ءىلىمىنىڭ قازاققا اۋاداي قاجەت ەكەنىن تالماي ايتىپ، ەكپىندى ۋاعىزدى كۇشەيتتى.
يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ ۋاعىزشىلارى وزدەرىن «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان قۋىپ شىعۋعا استىرتىن اتسالىسقان ادامداردى ءبىلىپ قويعان ءتارىزدى. ەندى ولار اۋاتاياقتانىپ، جالپىلاما ەمەس، ناقتى تۇلعالارعا دالدەپ سوققى بەرۋگە كوشتى. ارينە، ولار ءۇشىن كوزدەرىنە تەرىسكەندەي قادالىپ، ابدەن مازاسىن كەتىرگەن بەكبولات تىلەۋحان (دەپۋتات، قوعام قايراتكەرى), مۇحامەدجان تازابەكوۆ («اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ جەتەكشىسى), ابدىعاپپار سمانوۆ (سارىاعاشتاعى مەدرەسە ديرەكتورى), دارىن مۇباروۆتاردى (ۋاعىزشى) ءسالافيزمنىڭ راديكال قاناتىنا تەلىپ، ۋاھابيزممەن بايلانىستىرىپ قويۋعا تىرىستى. سەبەبى الەمدەگى ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزگە قارسى كۇرەس وسى كەزەڭدە قازاقستان ءۇشىن دە ماڭىزدى ماسەلەگە اينالا باستاعان.
«انتيزىكىرشىلەر» كواليتسياسىندا ەلەۋلى ءرول اتقارعان جۋرناليستەردىڭ بەلسەندى وكىلدەرى مينيستر ەرتىسباەۆتىڭ تۇسىندا «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنان لاۋازىمدى قىزمەت الا الماي قالعانى ءۇشىن بەكبولات تىلەۋحانعا، «قاجىلىققا اپارىپ كەلەمىز» دەپ بەرگەن ۋادەسىن ورىنداماعانى ءۇشىن باس ءمۇفتي ءابساتتار دەربىسالىگە وكپەلەپ، يسماتۋللا تاريقاتىنا قارسى بۇدان بىلايعى كۇرەستەن باس تارتقان. بۇل دا «انتيزىكىرشىلەردىڭ» كۇشىن السىرەتىپ جىبەردى.
قمدب-داعى «انتيزىكىرشىل» تۇتاستىقتىڭ ءمانى كەتىپ، بوجىراعانى دا وسى تۇس. ءمۇفتيات ىشىندەگى بيلىككە تالاسۋ ودان ءارى كۇشەيدى، ناقىشباند جانە نۇرشى سوپىلىق مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى ءسالافيزمدى تۇبەگەيلى مانسۇقتاي باستادى. اسىرەسە، مۇفتياتتاعى باسشى قىزمەتكە ۇمتىلىپ جۇرگەن ءدىنتانۋشى قايرات جولدىباي «ءسالافيزمنىڭ كەز كەلگەن باعىتى موماقان ەمەس» دەگەن سىڭايداعى ۋاعىزدى كۇشەيتتى. ەسەسىنە «سوپىلىق دەگەن اۋىر جول، ۇستانساڭىز ءتاۋىر جول» دەپ ەكىۇشتى پىكىر ايتىپ، سۋفيزم يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىن اقتاپ الۋعا تىرىستى. ونىڭ بۇل ءىسى ءمۇفتيات ىشىندەگى نۇرشى سوپىلاردىڭ قمدب-عا وپپوزيتسيا سانالاتىن «زىكىرشىلەردى» قولداعانىنداي كورىنەتىن.
العاشقىدا بەيتاراپ پوزيتسيا ۇستانىپ، سىرتتاي عانا باقىلاپ جۇرگەن «قۇرانشىلاردىڭ»، دالىرەك ايتقاندا، راتسيونال مونوتەيستەر ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى اسىلبەك ءمۋسيننىڭ ءدىني يدەولوگيالىق اعىمدار اراسىنداعى كيكىلجىڭگە كىرىگۋىنە ءبىر-بىرىمەن استاسىپ جاتقان ەكى سەبەپ بولدى. ءبىز «ىزگى امال» قوعامدىق ۇيىمىن قۇرىپ، دىندەگى راتسيونال مونوتەيزم يدەياسىن جاريالاي سالا، قارسى سىن كۇشەيدى. اسىرەسە، بۇل يدەياعا ءوز ۇستانىمدارىن «تازا ءدىن» دەپ جۇرگەن سالافيلىك كوزقاراستاعى ۋاعىزشىلار مەن ءدىني نانىم-سەنىمگە مونوپوليا جاساعىسى كەلەتىن قمدب يمامدارى وشپەندىلىك تانىتتى. وسى جاعداياتقا وراي «قۇرانشىلار» دا باسقا اعىمدارعا قارسى اقپاراتتىق ناسيحات جاساپ، ءدىني يدەولوگيالىق كۇرەسكە قاتىسۋعا ءماجبۇر بولدى.
2009 جىلى اسىلبەك مۋسين ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ وفيتسەرلەر قۇرامىنىڭ الدىندا قازاقستانداعى ءدىني اعىمداردىڭ يدەولوگياسى مەن ونىڭ شىعۋ تاريحى، قاۋىپتىلىگى جونىندە ءدارىس وقىدى. مۇنداي جيىن وتكىزۋگە ۇقك-ءنىڭ مۇددەلى بولعانىن نەمەسە بۇل اكەسىنىڭ لاۋازىمدى قىزمەتىنە ارقا سۇيەگەن اسىلبەكتىڭ جەكە باستاماسى ەكەنىن مەن انىق بىلمەيمىن. بىراق ونىڭ لەكتسياسىندا باسقا ءدىني اعىمدارعا وشپەندىلىك انىق بايقالدى، ولار ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە بەيىم اعىمدار رەتىندە سيپاتتالدى. ونىڭ ەمى رەتىندە راتسيونال مونوتەيزم يدەياسىن قولداۋ جانە ونى ناسيحاتتاۋ جونىندە ۇندەۋگە ۇقساس ۇسىنىس تاستالدى.
اسىلبەك ءمۋسيننىڭ بۇل ءىسى قوعامدى دۇرلىكتىرىپ، جۋرناليستەردىڭ سىنىنا ۇشىراتىپ قانا قويماي، «ىزگى امال» ۇيىمى مۇشەلەرى اراسىندا كەسكىلەسكەن پىكىرتالاس تۋدىرعان. راتسيونال مونوتەيزمدى دەموكراتيا مەن ليبەراليزم قۇندىلىقتارىنا سايكەس دامىتۋدى كوزدەسەك، باسقا ادامداردىڭ زايىرلى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسىمەن كەپىلدەندىرىلگەن نانىم-سەنىم بوستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرەتىنىمىزدى، سونداي-اق ءدىندى ساياسي يدەولوگيالاردان ارىلتۋ بيلىك تەتىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى جوعارىدان ەمەس، تومەننەن، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى جولىمەن جۇزەگە اسۋ قاجەتتىگى ايتىلدى. ال قازاقستانداعى ءدىني اعىمدار اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان قىم-قيعاش قاقتىعىس جونىندە جينالعان مالىمەتتەردى راتسيونال مونوتەيزم يدەياسىن دامىتۋعا قاجەتتى تاجىريبەلىك ءارى مەتودولوگيالىق ىشكى نۇسقاۋلىق رەتىندە عانا پايدالانۋ كوزدەلدى.
وز كەزەگىندە اسىلبەك مۋسين دە لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن اكەسىنىڭ ءدىن ماسەلەسىنە ارالاسپايتىنىن، «قۇرانشىلاردى» قولداپ نەمەسە ولارعا كەدەرگى جاسامايتىنىن مالىمدەگەن. «قۇرانشىلار» دا باسقا ءدىني ۇيىمدار سياقتى مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارالاسپايتىنى، ەگەر كىمدە-كىم ساياساتكەر بولعىسى كەلىپ، بيلىككە ۇمتىلسا، «ىزگى امال» ۇيىمىنان ءبىرجولا كەتەتىنى جاريا مالىمدەلىپ، ەلدەگى ساياسي پارتيالاردىڭ بىرىنە بارىپ قوسىلۋ مىندەتى تۇجىرىمدالدى. ەگەر ءبىز دە ساياسي بيلىك تەتىكتەرىن پايدالانۋ ارقىلى ءدىني يدەولوگياداعى قارسىلاستارىمىزدى تۇقىرتۋ ءتاسىلىن ستراتەگيالىق تاكتيكا رەتىندە تاجىريبەگە ەنگىزسەك، وندا وزگە ءدىني اعىمدار دا ءدال وسىلاي جاساۋعا مورالدىق قۇقىق الاتىنى، ونىڭ ليبەراليزم قۇندىلىقتارىن تۇبەگەيلى جويۋعا باعىتتالعان اۋىر سالدارى بولاتىنى دا ايتىلعان. بىراق اسىلبەك مۋسين پرينتسيپتىك ماسەلەدەن اۋىتقىپ كەتتى.
قازاقستاندا 2000-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي بيلىك ەليتاسىنىڭ جوعارعى ەشەلونىندا ساياسي ينتريگا كۇشەيدى. الدا بولاتىن بيلىكتىڭ وتپەلى كەزەڭىنە دايىندىق – ەل باسشىسىنا سول ساتتە جاقىن بولىپ، مىعىم پوزيتسيانى ۇستاپ تۇرۋدى كوزدەپ جاسالاتىن ساياسي تاكتيكا. مۇنى ءبىز رەسەيدەگى، تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستانداعى بيلىك ءترانزيتىنىڭ تاجىريبەسىنەن بايقايمىز.
پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ، ەلدەگى ەڭ ىقپالدى ساياساتكەرلەردىڭ بىرىنە اينالعان اسلان مۋسين ءوزىنىڭ باستى باسەكەلەسى رەتىندە استانا قالاسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتى كوردى. ارينە، پرەزيدەنتتىڭ سەنىمىنە يە بولعان تاجىريبەلى ساياساتكەردى جىلى ورنىنان قوزعاپ، اقوردادان الشاقتاتىپ تاستاۋ وڭاي شارۋا ەمەس. سوندىقتان ونى «استىرتىن ساياسي بيلىككە ۇمتىلعان جانە بيلىكتى الۋعا الەۋەتى جەتەتىن ەكسترەميستىك سيپاتى بار» يسماتۋللا تاريقاتىمەن بايلانىستىرىپ تاستاۋ ساياسي ستراتەگيالىق جوسپاردىڭ ماڭىزدى تاكتيكاسى رەتىندە قاراستىرىلدى. سول سەبەپتەن «قۇرانشىلاردىڭ» ءدىني سالاداعى جۇمىسىنا ءبىرشاما ۋاقىت ارالاسپاي جۇرگەن اسلان مۋسين جەمە-جەمگە كەلگەندە ۇلىنان كومەك سۇراعان سياقتى. مۇمكىن، اكەسىنىڭ قينالىپ جۇرگەنىن سەزگەن اسىلبەك وعان «قۇرانشىلاردىڭ» قىزمەتىن ءوزى ۇسىنعان شىعار، مۇنى ءبىز ەشقاشان انىقتاي المايمىز. انىعى – اسىلبەك مۋسين يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ ساياسي رەجيمگە قاۋىپتىلىگى جونىندەگى ماتەريالداردى جيناقتاپ، شەتىن ءدىني يدەولوگياعا بيلىك ەليتاسىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ ىشىندە كىمدەردىڭ شاتىلعانىن تاپتىشتەپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ارنايى بايانداما جولدادى. ول بەرگەن مالىمەتتەردە تاريقات پىرلەرىنىڭ بۇعان دەيىن جاساعان قىلمىستىق ارەكەتتەرى تۇگەل ايتىلدى.
2010 جىلى يسماتۋللا تاريقاتى ليدەرلەرىن جاپپاي ۇستاپ، قاماۋعا الۋ باستالدى. مەملەكەتتىك ءتورت كۇش قۇرىلىمى – قارجى پوليتسياسى، پروكۋراتۋرا، ۇقك جانە ءىىم قىزمەتكەرلەرىنەن تۇراتىن تەرگەۋ توبى جاساقتالدى. بۇل ىستە ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس مىندەتىن ۇنەمى وزىنە الاتىن ۇقك-ءنىڭ قوسالقى ءرول اتقارىپ، تەرگەۋ توبىنا قارجى پوليتسياسىنىڭ جەتەكشىلىك جاساپ، نەگىزگى شارۋانى سول ورگاننىڭ اتقارۋى «زىكىرشىلەرگە» قاتىستى قىلمىستىق ءىستى اسلان مۋسين ءوزىنىڭ جەكە قاداعالاۋىندا ۇستاپ وتىرعانىن بىلدىرەتىن.
وسىلايشا ناقتى قىلمىستىق ارەكەتىنە 10 جىلدان استام ۋاقىت بويى قۇقىقتىق باعا بەرىلمەي كەلگەن يسماتۋللا تاريقاتىنا ءبىر ساتتە جويقىن سوققى بەرىلىپ، قيراتىلدى. قوعامدا «سوپىلار ءىسى» دەپ اتالعان، ءبىر جىلعا سوزىلعان پروتسەستىڭ ناتيجەسىندە ونشاقتى ادام ۇزاق مەرزىمگە سوتتالدى. ولاردىڭ ىشىندە 14 جىلعا سوتتالعان تاريقات ءپىرى يسماتۋللا ابدىعاپپار مەن 12 جىل تۇرمە جازاسىن ارقالاعان قازۇتۋ پروفەسسورى، ءدىني ۇيىم ىشىندە «ءۇشىنشى تاقسىر» سانالاتىن سايات ىبىراەۆ بار. ولار «قىلمىستىق ۇيىم قۇردى»، «ەكسترەميزم»، «ماسكۇنەمدىك پەن ناشاقورلىقتى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان تيگىزە وتىرىپ ەمدەۋ»، «ادامداردى زاڭسىز باس بوستاندىعىنان ايىرۋ» جانە ت.ب. قىلمىستار بويىنشا ايىپتى دەپ تانىلدى. ال «ەكىنشى تاقسىر» نارىمباي رازبەكقاجىۇلى قۇرىققا ىلىنبەي قۇتىلىپ كەتىپ، وعان ىزدەۋ جاريالاندى، ول شەتەلدە قاشىپ ءجۇرىپ، 3-4 جىلدان سوڭ جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولدى.
«سوپىلار ءىسى» بويىنشا قىلمىستىق قۋدالاۋ قۇقىقتىق نورما شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتتى دەپ ايتۋعا بولمايدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنىڭ وكىلەتىلىگىنەن اسىپ كەتپەۋگە تىرىستى، ويتكەنى ءاربىر سوتتالۋشىنىڭ ناقتى قىلمىستىق ارەكەتكە قاتىستىلىعى دالەلدەندى. سوتتان كەيىن «ءبىلىم. سەنىم. ءومىر» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىنۋى دا الگى قىلمىستىق ارەكەتكە قاتىستىلىعىنا بايلانىستى قابىلدانعان شەشىم. ەگەر كونستيتۋتسياداعى نانىم-سەنىم بوستاندىعى تۇرعىسىنان قاراساق، بۇل نورمانىڭ فورمالدى بولسا دا ساقتالعانىن مىنا جاعداياتتان كورەمىز: «زىكىرشىلىكتىڭ» بەلسەندى ۋاعىزشىسى بولعان جۋرناليستەر مەن ءدىنتانۋشىلاردىڭ بىرەۋى دە «سوپىلار ىسىندە» زارداپ شەككەن جوق. ولار احمەت ياسساۋي اتىن جامىلعان يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ ءىلىمىن بۇرىنعىشا ۋاعىزداي بەردى، ناسيحاتتارىن ءالى دە جالعاستىرىپ جاتىر.
«قۇرانشىلار» ءۇشىن دە «سوپىلار ءىسىنىڭ» سالدارى جاقسى بولعان جوق. راتسيونال مونوتەيستەر اراسىندا اعىمداعى ساياسي ماسەلەلەرگە قاتىستى كوزقاراس قايشىلىعى كۇشەيدى، مەن «ىزگى امال» ۇيىمىن جاۋىپ تاستادىم. سوپىلار مەن سالافيلەردىڭ قارىمتا سوققىسىنان قاۋىپتەنگەن اسىلبەك مۋسين شەتەلگە قونىس اۋداردى، ول 2017 جىلدىڭ سوڭىندا ريگا قالاسىندا قايعىلى قازاعا ۇشىرادى.
«سوپىلار ىسىنە» سالافيلەر مەن ءمۇفتيات قۇرامىنداعى تاريقاتتاردىڭ قاتىسى بولعان جوق دەسەك، بۇل «قۇرانشىلاردىڭ»، اسىلىندە، اسىلبەك ءمۋسيننىڭ ءرولىن تىم جوعارى باعالاپ كورسەتۋ بولار ەدى. ونىڭ جيناعان مالىمەتى بويىنشا، «زىكىرشىلەردىڭ» ليدەرلەرىن قاماۋعا الا سالىسىمەن قوعامدا ۇلكەن داۋ تۋدى. ءتىپتى بيلىك ەليتاسىندا نارازىلىق كۇشەيگەن. سوندىقتان «سوپىلار ءىسىنىڭ» قۇقىقتىق نورما شەڭبەرىندە قاراستىرىلىپ جاتقانىن، ءىستى ەكسترەميزممەن كۇرەس جانە تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ شاراسى تۇرعىسىندا كورسەتۋ ماڭىزدى بولدى. مەملەكەتتىك «حابار» ارناسىنان كورسەتىلگەن «اقيقات» اتتى ەكى بولىمنەن تۇراتىن ءفيلمدى دايىنداۋعا جانە يسماتۋللا مەن ونىڭ جاقتاستارىن اشكەرەلەۋگە «ۆرەميا» گازەتىنىڭ اتىشۋلى جۋرناليست گەننادي بەنديتسكيدى قوسۋى بەكەر ەمەس. بۇل شارۋا يسماتۋللا تاريقاتىن قيراتۋدى قوعامدىق پىكىر الدىندا اقتاپ الۋ ءۇشىن جاسالعان، 2006 جىلى دەپۋتاتتار نازارىنا ەرتىسباەۆ ۇسىنعان فيلمگە ۇقساس مەديا جوبا بولاتىن. لوگيكاعا سالساق، بۇل جوبانى «زىكىرشىلەرگە» قارسى تاپسىرىسپەن اقپاراتتىق سوققى بەرۋگە ابدەن ماشىقتانعان جۋرناليستەر و. الىمبەكوۆ پەن ب. قوسبارماقوۆتىڭ توبى جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق ولاي بولمادى. سەبەبى «زىكىرشىلەردى» قوعامعا قۇقاي قىلىپ كورسەتۋ تاعى دا بەكبولات تىلەۋحان مەن مۇحامەدجان تازابەكوۆكە جۇكتەلگەن، ال ولاردىڭ الگى ەكى جۋرناليسپەن قارىم-قاتىناسىنىڭ بۇزىلعانىن، وكپەلەپ جۇرگەنىن بۇعان دەيىن ايتقانبىز. سوندىقتان «اقيقاتتى» جاساۋ بەكبولاتتىڭ ۇنەمى سەنىمىنەن شىعاتىن مۇحامەدجاننىڭ جەرلەسى، جۋرناليست مۇرات ەسجانعا تاپسىرىلدى.
«اقيقات» ءفيلمى مەن گ. بەنديتسكيدىڭ «زىكىرشىلەر» جونىندە جازعان ەدەل-جەدەل ماقالالارىن قاراپ وتىرساق، و. الىمبەكوۆ پەن ب. قوسبارماقوۆتىڭ ۇزاق جىلدار بويى جيناقتاعان ماتەريالدارىنىڭ ءىزى كورىنەدى. كەيبىر مالىمەت بويىنشا، اتىشۋلى ەكى جۋرناليست ءمۇفتيدىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى قايرات جولدىبايعا قىزمەت ەتكەن. ولاي بولسا، «اقيقات» ءفيلمىن جاساۋعا، «زىكىرشىلەرگە» بەرىلگەن اقپاراتتىق ەكىنشى جويقىن سوققىعا بۇل توپتىڭ دا قاتىسى بار دەپ بولجام جاساۋعا بولادى.
قازاقستانداعى ءدىني احۋالدى زەرتتەپ، ساراپتامالىق ماقالالار جازعان جۋرناليستەر مەن ءدىنتانۋشىلار ەشقاشان بەيتاراپ بولعان ەمەس، ولار دا نانىم-سەنىمنىڭ سەزىمىنە بەرىلىپ، الدەبىر ءدىني يدەولوگيانىڭ ىقپالىندا قالدى نەمەسە ناقتى ءبىر ءدىني اعىمعا مۇددەلى قىزمەت ەتتى، قارسىلاستى اشكەرەلەپ، ابىرويىن ايرانداي توگۋمەن عانا اينالىستى. مۇنداي جاعدايدا اقيقات بۇرمالانا ايتىلىپ، شىندىق جارتىكەش بولىپ شىعاتىنى زاڭدى قۇبىلىس. مىسالى، «سوپىلار ءىسى» دەپ اتالاتىن سوت پروتسەسىندە يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ ەكسترەميستىك سيپاتىن تەولوگيالىق تۇرعىدا نەگىزدەپ بەرگەن ساراپشىلاردىڭ قاتارىندا ءابدىمۇتالىپ داۋرەنبەكوۆتىڭ بولۋى «انتيزىكىرشى» كواليتسيانىڭ تاعدىرشەشتى كەزەڭدە ىشكى الاۋىزدىقتى بىلاي ىسىرىپ قويىپ، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋعا» مۇددەلى ەكەنىن كورسەتتى. سونداي-اق سوتتالۋشىلاردىڭ ادۆوكاتتارى تاراپىنان ءا. داۋرەنبەكوۆتىڭ ءدىن ماسەلەسى بويىنشا ادىلەتتى ساراپشى-مامان ەكەنىنە كۇمان ايتىلدى. ايىپتالۋشى تاراپ تا ءوزىنىڭ نانىم-سەنىمىنىڭ سەزىمىنە بەرىلگەن نەمەسە ياسساۋي تاريقاتىنىڭ بەلسەندى ۋاعىزشىلارى بولىپ جۇرگەن ب. بابادجانوۆ پەن ا. ءمۋمينوۆتى ساراپشى رەتىندە سوتقا شاقىرىپ، يسماتۋللا تاريقاتى ءىلىمىنىڭ ەكسترەميستىك سيپاتى جوعىن دالەلدەۋگە تىرىستى. بۇل جاعداي قازاق قوعامىنداعى وزەكتى پروبلەمانىڭ بەتىن اشىپ بەردى. «ءدىنتانۋشىمىن» دەپ وزىنە دارداي اتاق جاپسىرىپ العانداردىڭ بىرەۋى دە بەيتاراپ ەمەس، ولاردىڭ ءاربىرى قانداي ءبىر ءدىني يدەو- لوگيانىڭ ىقپالىندا قالعان، ءتىپتى سول اعىمنىڭ بەيرەسمي ليدەرى سانالادى. ولاي بولسا، داۋلى ماسەلەدە، تاعدىرشەشتى سوتتا وسىنداي «مامانداردىڭ» پىكىرىن شىعارىلاتىن ۇكىمنىڭ نەگىزىنە الۋعا بولا ما؟ مۇنداي «مامانداردىڭ» پىكىرىن تەولوگيالىق ساراپتاما دەپ قالايشا قابىلدايمىز؟!
ارينە، نانىم-سەنىم جانە ءسوز بوستاندىعى جونىندەگى دەكلاراتسيا تۇرعىسىنان قاراساق، قانداي دا ءبىر ءدىني يدەولوگيانىڭ ىقپالىندا قالعان جۋرناليستەردى «نەگە بۇلايشا جازدىڭ؟» دەپ ايىپتاي المايمىز. ويتكەنى ولاردىڭ ماقالاسى ءدىنتانۋشى ماماندار جاساعان سوت قاراۋىنا ۇسىنىلاتىن رەسمي ساراپتامالىق قۇجات ەمەس. دەگەنمەن جۋرناليستىك ماقالا قوعامدا پىكىر قالىپتاستىرادى، ول پىكىر قانداي دا ءبىر سالاعا ماماندانعان ساراپشىعا اسەر ەتۋى ىقتيمال.
جۋرناليستەر، ءدىنتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ يدەولوگيالىق كوزقاراسى بويىنشا جىكتەلۋىنىڭ شىندىقتى اشاتىن جاقسى جاعى دا بار. مىسالى، «زىكىرشىلەرگە» قاتىستى قازاقتىلدى جۋرناليستەر جيناعان مالىمەتتەردى گ. بەنديتسكي ءدىني احۋالدان ونشا حابارى جوق ءورىستىلدى وقىرمانعا جەتكىزىپ قانا قويعان جوق، يسماتۋللا تاريقاتىنىڭ 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا ساياسي ماقساتپەن قۇرىلعان ارنايى جوبا ەكەنىن جاڭا قىرىنان دالەلدەدى. ول «سوپىلار ىسىنە» قاتىستى جازعان ماقالاسىندا قارجى پوليتسياسىنىڭ يسماتۋللا ابدىعاپپار تۇرعان ءۇيدى تىنتكەن كەزدە ۇقك-نە قاتىستى قۇپيا قۇجاتتاردى تاپقانىن جازدى. سونداي-اق يسماتۋللا ابدىعاپپاردىڭ اۋعان سوعىسىنداعى جاساعان قىلمىستىق ارەكەتىن تىڭ دەرەكتەرمەن تولىقتىردى.
«زىكىرشىلەردىڭ» ءدىني يدەولوگياسىنا قىزمەت ەتكەن جۋرناليستەر مەن ءدىنتانۋشىلاردىڭ دا ەڭبەگىن اتاپ وتكەن ءجون. ولار دا سالافيلىك اعىمداردىڭ جاسىرىن ۋاعىزشىلارىن اشكەرەلەدى، زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ جولىن كەستى.
ناقتى ءدىني يدەولوگيالىق ۇستانىمى جوق، «كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعى» بولا قالاتىن، ساياسي تەحنولوگياعا ابدەن ماشىقتانعان اككى جۋرناليستەردىڭ ماقالالارىنان دا ءدىني احۋالدى باعامداۋعا اسا قاجەت مالىمەتتەردى تابۋعا بولادى.
«سوپىلار ىسىنەن» كەيىن بە، الدە وعان دەيىن بە، ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن، ءدىني يدەولوگيالىق ۇيىمدار قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىن مەنشىكتەي باستادى. ءداستۇرلى باق بۇرىنعىشا ياسساۋي ءىلىمىن نەگىزگە العان «زىكىرشىلەردىڭ» ىقپالىندا قالدى، وعان «اباي.كز»، «ماسا.كز»، «اراشا.كز» سياقتى سايتتار قوسىلىپ، اۋقىمى ودان سايىن كەڭەيدى. بۇعان قارسى سالافيلىك كوزقاراستى «نامىس.كز»، «جاقسى.كز»، «شىن.كز» سياقتى سايتتار اقپاراتتىق مايدان اشتى. ءمۇفتيات قۇرامىندا حانافي ءمازحابىن تاسالاعان ناقىشباندشىلار جانە نۇرشى-گۇلەنشىلەر مەشىتتەردىڭ سايتتارى ارقىلى ۋاعىزىن جۇرگىزىپ جاتتى. بىراق قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ بۇلايشا جىكتەلۋى زامان تالابىنا ساي سۇرانىستان تۋىنداعان سەكىلدى، ويتكەنى ءدىني-يدەولوگيالىق ۇيىمدار يسماتتۋلا تاريقاتىن قيراتۋ كەزىندە «ءتورتىنشى بيلىكتىڭ» – جۋرناليستەردىڭ اسەرىنىڭ كۇشتى ەكەنىن سەزىندى. ەكىنشىدەن، يسماتۋللا تاريقاتى سياقتى زاڭدى تۇردە قوعامدىق بىرلەستىك تىركەتىپ، ءشىلحانا-مەدرەسەلەر اشىپ، كوزگە كورىنىپ تۇراتىن قۇرىلىمدىق جۇيەمەن ارەكەت ەتۋ قاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىندى. وسى سەبەپ بولسا كەرەك، سالافيلىك قۇجىرالار، قورلار مەن ۇيىمداردىڭ ءبىرازى ءوز بەتىنشە جابىلدى. ءدىني اعىمدار اراسىنداعى يدەولوگيالىق اقپاراتتىق شايقاستى باق بەتىنە، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە كوشىرۋ، ونلاين رەجيمىندە ارەكەت ەتۋ الدەقايدا قاۋىپسىز سانالدى. دەگەنمەن كوپ ۇزاماي سالافيلىك سايتتار تۇگەل جابىلدى، قازىر تەك قمدب-نىڭ قاداعالاۋىنا وتكەن «اسىل ارنا» تەلەارناسى قالىپ وتىر. بۇل جاعدايدى مەملەكەتتىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق اعىمداردى ءوزارا تەڭەستىرۋى دەسە دە بولادى. كۇشەيىپ كەتكەندى باسىپ، السىزگە مۇمكىندىك بەرىپ وڭالتىپ، بالانس ساقتاۋ ساياساتتا بۇرىننان بار ءادىس. وسى ءادىس ءبىر-بىرىنە وشىگىپ كەتكەن سالافيلەر مەن ءپىر-تاقسىرلارى سوتتالىپ كەتىپ، اۋىر زارداپ شەككەن «زىكىرشىلەرگە» قاتىستى قولدانىلعان سەكىلدى.
قازاقتىڭ «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن ءۇمىت ۇيالاتاتىن ءسوزىن يسماتۋللا تاريقاتىنا قاتىستى ايتسا بولعانداي. قاپىدا پىرلەرى مەن تاقسىرلارىنان ايىرىلىپ قالسا دا، تاريقاتتىڭ ماقسات-مۇددەسىن يدەياعا بەرىك مۇريدتەر جالعاستىرىپ جاتىر. قازىر ولار اقش ۇكىمەتى قارجىلاندىراتىن «ازاتتىق» راديوسىندا دا، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىندا دا جانە باسقا اقپارات قۇرالدارىندا دا، وزگە سالادا دا تابىستى ەڭبەك ەتۋدە. بىراق ولار بۇرىنعىشا اشىق-شاشىق وشپەندى ۋاعىز ايتپايدى، «ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن» ساقتىققا ماشىقتانىپ الدى. مىسالى، بۇرىن جۋرناليستيكا ارقىلى «زىكىرشىلىكتى» اشىق ۋاعىزداپ كەلگەن سانجار كەرىمباي قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە اڭىز-ءاپسانا، قيسسا ايتىپ ءجۇر. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن «لوگوتەراپيا»، «سيار ءشارىپ»، «وتباسى حرەستوماتياسى»، «الديدەن ەپوسقا دەيىن»، «ياسساۋي فەنومەنى» اتتى سارى ءتۇستى مۇقابامەن شىعارىلعان كىتاپتار يسماتۋللا تاريقاتى ناسيحاتىنىڭ ادەبيەتى ەكەنىن دالەلدەۋ ساراپشىلارعا دا ءبىراز قيىندىق تۋدىرادى. اۋىق-اۋىق ءتوزىمسىز، وشپەندى ءسوز ايتىپ قالعانى بولماسا، يسماتۋللانىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشىلار ۇنەمى موماقان كەيىپكە كىرىپ الىپ جۇرۋگە ادىستەنىپ الدى.
ءپىرسىز قالعان «زىكىرشى» مۇريدتەر دە قازىرگى قازاق قوعامىنداعى سالافيزمگە قارسى تەرىس پىكىردىڭ كۇشەيۋىنە كوپ ۇلەس قوستى. ايى وڭىنان تۋىپ جاتسا، ءتىپتى ءدىني يدەولوگيالار شەڭبەرىنەن شىعىپ، ساياسات الاڭىنا بارىپ، قارسىلاسىنا ۇرىمتال تۇستان سوققى بەرۋگە دە دايىن. بۇل وقيعالار قازاقستانداعى ءدىني-يدەولوگيالىق يسلامي اعىمدار ءوزارا كۇرەستى ەشقاشان توقتاتپايتىنىن، قوعامداعى تۇراقسىزدىقتىڭ قاينار كوزى بولىپ قالا بەرەتىنىن كورسەتتى.
جالعاسى بار...
اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
"دەموس" قب توراعاسى
